Nederland zou zijn belastingwetten moeten aanpassen om zo ‘een dam op te werpen tegen de export van Russische corruptie’, verklaarde de bekende Russische dissident Aleksej Navalny in 2011. Navalny was toen nog een vrij man en premier Mark Rutte kwam bij hem op bezoek in Moskou. 

Het is nu opmerkelijk genoeg Navalny’s grote rivaal Vladimir Poetin die een dam opwerpt. Hij zegt het belastingverdrag met Nederland op. President Poetin kondigde maatregelen tegen, zoals Rusland het noemt, transit-jurisdicties aan ten tijde van de eerste lockdown in maart 2020, naar aanleiding van het snel leeglopen van de schatkist. In december stuurde het Russische ministerie van Financiën een wetsvoorstel naar de Doema, het Russische parlement, dat de opzegging van het verdrag met Nederland mogelijk maakt. De Doema ging twee weken geleden akkoord. Wanneer Poetin voor 1 juli zijn handtekening zet, komt op 1 januari 2022 een einde aan het bilaterale belastingverdrag dat sinds 1998 in werking was.

Op rente en royalty’s stijgen de tarieven van 0 procent naar 20 procent

Dividend vanuit Rusland naar Nederland zal Moskou vanaf volgend jaar gaan belasten met 15 procent in plaats van 5 procent. Op rente en royalty’s stijgen de tarieven van 0 procent naar 20 procent. Vooral voor de grotere Nederlandse mkb’ers kan dit heel vervelend uitpakken, aldus deskundigen tegenover het journalistieke kennisplatform Raam op Rusland. Die bedrijven moeten nu meer en mogelijk zelfs dubbele belastingen betalen, zo vreest ook staatssecretaris van Belastingzaken Hans Vijlbrief. Nederlanders die in Rusland werken maar in Nederland nog inkomen hebben, bijvoorbeeld omdat ze hun huis verhuren, krijgen vermoedelijk ook te maken met dubbele belastingen.

Voordelen vallen weg

Belangenbehartiger van het bedrijfsleven VNO-NCW ziet eveneens Nederlandse bedrijven geraakt worden. ‘Nederland en Rusland hebben een lange economische en culturele geschiedenis,’ zegt beleidssecretaris Dirk Jan Sinke. ‘Die grote verwevenheid vertaalt zich in grote economische belangen van Nederlandse bedrijven in de Russische economie en banen voor veel gewone Russen. Met de door Rusland voorgestelde aanpassingen worden alle rente, dividend- en royaltystromen geraakt van reële economische activiteiten en investeringen.’

Dat treft volgens Sinke niet enkel beursgenoteerde bedrijven maar ook niet-genoteerde familiebedrijven en ander mkb, van klein tot groot. ‘Het maakt investeren in Rusland voor Nederlandse bedrijven veel minder aantrekkelijk. Het opzeggen van het verdrag zal de wederzijdse economische belangen en investeringen schaden.’

‘Het opzeggen van het verdrag zal de wederzijdse economische belangen en investeringen schaden’

Andersom vallen ook voordelen weg. Nederland heft geen belasting op royalty’s en rente, of er nu een verdrag is of niet, dus dat verandert niet. Maar Russische bedrijven in Nederland betalen nu geen belasting over een dividenduitkering. Dat gaat na beëindiging van het verdrag naar 15 procent. En dat terwijl de crème de la crème van het Russische bedrijfsleven in Nederland zit. Yandex, een Russische internetgigant en een zoekmachine, warenhuis én vervoersplatform, betaalt amper belasting in het thuisland omdat het ‘hoofdkantoor’ op een bedrijventerrein bij Schiphol huist. Verder herbergt Nederland aardgasgigant Gazprom, olieconcern Rosneft, mijnbouwer Norilsk Nikkel, grondstoffenhandelshuis Gunvor, oliemaatschappij Basjneft, diamantwinner Alrosa, oliebedrijf Lukoil, bank Sberbank, telecombedrijf Vimpelcom, en nog honderden andere Russische bedrijven. 

De opzegging heeft dan ook gevolgen voor de Nederlandse trustsector, die bestaat uit ondernemingen die brievenbus-bv’s beheren (zie kader). Dat beheer is lucratief, want het is relatief eenvoudig werk. Het trustkantoor zorgt voor een telefoonnummer, een brievenbus en stelt een jaarrekening op. Dat vergt niet veel personeel. Het beursgenoteerde Intertrust boekte een winst van 32,6 miljoen euro op een omzet van 140,3 miljoen euro. Over het opzeggen van het belastingverdrag door Rusland kan Intertrust naar eigen zeggen niet reageren, want ‘daar ligt onze expertise niet’.

Vastgoedeigenaren die (vaak zelden bemande) kantoortjes verhuren aan buitenlandse bedrijven die doen alsof ze economisch actief zijn in Nederland, zien een belangrijke groep klanten wegvallen. Gunvor International BV bijvoorbeeld, volgens het Handelsregister op papier een bedrijf met een omzet van 43,6 miljard euro, huist met vier werknemers bij het filiaal van werkruimteverhuurder Spaces, aan de Zuidas bij de RAI. Yandex NV, de Nederlandse entiteit, zit verstopt op de Schiphol Boulevard. Op papier gaat het om een bedrijf met 6 miljard euro aan activa, 2,6 miljard euro omzet en 304 miljoen winst. Er werken volgens het Handelsregister drie medewerkers.

Russische grieven

Het belastingverdrag mag dan bilateraal zijn, het opzeggen daarvan heeft niet alleen gevolgen voor Nederlandse of Russische bedrijven en individuen. Veel buitenlandse bedrijven investeren via Nederland in Rusland. Voor een bedrijf uit de VS of Duitsland kan het aantrekkelijk zijn om een investering via Nederland te laten lopen, omdat de Nederlandse belastingverdragen met Rusland en die met de VS of Duitsland aantrekkelijker zijn. 

De opbrengst rechtstreeks uit Rusland halen kan zwaarder worden belast dan wanneer dat via Nederland gaat (zie bovenstaand kader). Bank of New York Mellon bijvoorbeeld belegt in Russische winkelketens via het in Nederland gevestigde vehikel X5 Retail Group. Zo’n vehikel in Nederland waarmee een buitenlands bedrijf in een ander buitenland belegt, heet een bijzondere financiële instelling (bfi), ook wel bekend als special purpose vehicle (spv). 

Nederland telde in 2018 zo’n 12.000 bfi’s, samen goed voor een balanstotaal van bijna 3,4 biljoen euro (3.400 miljard euro). Daarmee is het de grootste financiële sector van Nederland (de bankensector blijft steken op 2,2 biljoen euro). Er zijn in in Nederland 488 bfi’s die zich richten op Rusland, laat een woordvoerder van toezichthouder De Nederlandsche Bank (waar bfi’s zich moeten registreren) aan FTM weten. 

Die buitenlandse investeringen elders via Nederland zijn een aantrekkelijke handel voor trustkantoren, accountants, advocaten en andere Zuidassers die zich bezighouden met ‘tax planning’. Zeventig procent van de bfi’s zit bij trustkantoren. ‘Nederlandse trustkantoren zullen dit voelen,’ verwacht fiscalist Leo Neve, directeur van Neve Tax Consultants en verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, van de Russische opzegging. ‘En de advocaten en notarissen op de Zuidas ook.’

VNO-NCW voelt wel enigszins mee met de Russische grieven. ‘Wij hebben er begrip voor dat Rusland iets wil doen aan financiële stromen (rente en dividend) die niet getriggerd worden door reële economische activiteiten,’ zegt beleidssecretaris Sinke. ‘Als daarvan sprake is, dan vinden wij bestrijding van verdragsmisbruik een wens van Rusland waaraan Nederland moet meewerken. Overigens geeft de zogenoemde “principle purpose test” Rusland reeds per ingang van 2021 de mogelijkheid om de verdragsbescherming te ontzeggen in misbruiksituaties.’

Verhuizen

Wat de gevolgen van de Russische opzegging precies zullen zijn, is de grote vraag, ook voor een partner van een groot accountantskantoor in Moskou. Omdat diplomatieke onenigheid tussen Rusland en Nederland gevoelig ligt, verlangt deze persoon anonimiteit. ‘Het is voor het eerst dat zoiets drastisch op deze schaal plaatsvindt. Ik ben heel benieuwd wat er gaat gebeuren.’ 

Het opzeggen van een belastingverdrag is historisch gezien een zeldzaamheid. Hoeveel diplomatieke schermutselingen er ook mogen zijn, dergelijke verdragen en de onderhandelingen daaromheen staan daar doorgaans los van. Zolang er economische activiteit is, is er een verdrag. Met landen als Wit-Rusland en Turkije is ondanks alles ook nog steeds een werkend verdrag. Niet alleen Nederland beroept zich graag op het verdragennetwerk, ook Rusland hecht veel waarde aan zijn verdragennetwerk, vertelt de anonieme Russische accountant aan de telefoon.

Het opzeggen van een belastingverdrag is overigens geen novum. Indonesië zegde eind jaren negentig het verdrag met Nederland op, de eerste keer dat dit gebeurde. Dit was vanwege het uitbreken van de Azië-crisis, toen het geld in een veel te hoog tempo het land uitvloog. Mongolië was in 2013 het eerste land dat het verdrag met Nederland opzegde vanwege belastingontwijking. Malawi, een grondstofrijk land in zuidelijk Afrika, volgde het Mongoolse voorbeeld.

Dat Mongolië een gevoelig tikje uitdeelde in het netwerk van belastingverdragen waar Nederland zo trots op is, was al een teleurstelling. Het ministerie van Financiën liet in 2013 weten dat het de stap van Mongolië ‘betreurt’. Rusland is echter een veel grotere economie, met behalve olie en andere grondstoffen ook een grote consumentenmarkt. Waren Mongolië en Malawi nog deukjes, dit slaat een gapend gat in het verdragennetwerk.

‘Waarom Poetin nu ineens zo de trom roert, begrijp ik niet helemaal’

Belastingadviseur Leo Neve zit op het vinkentouw. ‘Ik heb net een beroep op de Wob gedaan bij het ministerie van Financiën, en heb hier volgende week een gesprek over met een beleidsambtenaar,’ vertelt de voormalig inspecteur van de Belastingdienst. ‘Ik heb enkele Russische klanten die in Nederland willen investeren en ook vragen hebben.’

Neve verbaast zich over de timing. Veel Russische bedrijven zitten al sinds de jaren negentig in Nederland. ‘Je zou eigenlijk verwachten dat de Russen het verdrag al lang geleden zouden hebben opgezegd,’ zegt Neve. ‘Er zijn enorme bedragen uit Rusland verdwenen via Cyprus en Nederland. Die kapitaalvlucht is al jaren aan de gang. Dus waarom Poetin nu ineens zo de trom roert, begrijp ik niet helemaal.’

Oliedollars

Andere voor Rusland belangrijke belastingparadijzen zoals Cyprus, Malta en Luxemburg hebben al een nieuw verdrag met veel eisen van Moskou moeten slikken. Met Zwitserland lopen onderhandelingen. Singapore en Hongkong komen mogelijk ook nog aan de beurt.

De Russische accountant bevestigt dat het vrij makkelijk was om geld vrijwel onbelast uit Rusland te halen. ‘Veel landen met hetzelfde profiel als Rusland, rijk aan grondstoffen, hadden veel hogere belastingen. In de jaren negentig is besloten hier relatief lage belasting te heffen op dividend, en in veel verdragen is rente en royalty’s onbelast.’ 

Lang was dat niet zo’n probleem voor Moskou, aangezien er oliedollars genoeg binnen stroomden. De coronacrisis was de belangrijkste trigger voor president Poetin om de teugels aan te halen, vertelt de Russische accountant. Naast de kosten die corona al met zich meebracht, daalde de olieprijs flink, terwijl olie een belangrijke inkomstenbron is voor Rusland.

De coronacrisis was de belangrijkste trigger voor Poetin om de teugels aan te halen

Deze redenen liggen niet helemaal voor de hand, aangezien de onderhandelingen over het verdrag al sinds 2014 lopen. Belastingadviseur Neve twijfelt daarom aan die lezingen. ‘De olieprijs is alweer fors gestegen. Ik denk niet dat Poetin dit doet voor het geld, dus niet vanwege de olieprijs en ook niet vanwege corona. Wellicht betreft het politieke druk om op andere terreinen wat te winnen. De Nord Stream-pijpleidingen wellicht, om rond die kwestie wat meer druk te zetten.’ 

Een andere mogelijke verklaring is dat Poetin het land minder gevoelig wil maken voor sancties. Wanneer veel Russisch bezit in landen als Nederland of Luxemburg zit, is daar makkelijker beslag op te leggen wanneer de Europese Unie sancties afkondigt.

Bijkomende redenen kunnen zijn dat Poetin zijn greep op de oligarchen wil versterken, of dat het situaties zoals die rond Yukos wil voorkomen. Dat oliebedrijf zetelde zich in jaren negentig in onder andere Nederland, Zwitserland en Isle of Man. Poetin nam Yukos in 2004 zijn Russische bezittingen af en verkocht die aan concurrent Rosneft, nadat de toenmalige grootaandeelhouder Mikhail Chodorkovski zich ging bemoeien met de politiek. In een arbitragezaak is aan de huidige eigenaren van Yukos 50 miljard dollar toegewezen. 

Allemaal ‘vergezochte’ speculatie waaraan de Russische accountant zich niet waagt. ‘Het enige feit dat ik ken, is dat Poetin zich ten tijde van de eerste lockdown uitsprak. Hij verklaarde dat het geld tegen minimale belastingen uit Rusland halen, met Russische individuen aan het einde van de “voedselketen”, niet langer zou moeten mogen.’

Gevolgen

Voor Rusland vallen de gevolgen op korte termijn wellicht nog mee; de sancties die veel landen hebben afgekondigd sinds de Russische inmenging in Oekraïne en de inname van de Krim beginnen immers hun tol te eisen. De Russische accountant: ‘Al jaren komen nog maar weinig buitenlandse investeringen binnen. Het wegjagen van potentiële investeerders is dus geen issue meer. De downside van deze actie nu is voor Rusland vele malen lager dan, zeg, tien jaar geleden.’

De Russische accountant vermoedt dat het opzeggen van het verdrag vervelender zal zijn voor Nederland en Nederlandse bedrijven. ‘Moskou had Cyprus en Luxemburg al toegezegd dat het aan alle doorsluis-landen dezelfde eisen zou stellen. Maar een verschil met Cyprus en Luxemburg is dat een deel van de bedrijvigheid vanuit Nederland wel degelijk echt is. Nederland is niet een pure transit-jurisdictie zoals die landen. Moskou heeft de wereld simpelweg opgedeeld in twee soorten landen: transit-jurisdicties en overige landen.’

Van de circa 100 miljard euro die de afgelopen jaren vanuit Nederland jaarlijks in Rusland werd geïnvesteerd, was bijna 90 procent via een ‘bfi’. Nederlandse bedrijven hebben dus voor zo’n 10 miljard euro aan daadwerkelijke belangen in Rusland. ‘De vehikels van buitenlandse  bedrijven in Nederland zijn te verplaatsen naar andere landen,’ zegt de Russische accountant. ‘Maar Nederlandse bedrijven die echt zaken doen in Rusland hebben die flexibiliteit niet.’ 

Shell en Heineken hebben aanzienlijke belangen in Rusland, die nu mogelijk veel meer en/of dubbel belast kunnen worden. ‘Voor wereldwijd opererende bedrijven zoals Heineken zijn internationale afspraken en fiscale zekerheid belangrijk,’ laat de woordvoerder van Heineken weten aan Follow the Money. ‘Daarom betreuren we het dat Rusland het verdrag wil beëindigen.’ Shell reageerde nog niet op een e-mail met vragen.

‘Er moet een gezamenlijke oplossing komen’

VNO-NCW hoopt op nieuwe onderhandelingen om er toch uit te komen. ‘Wij vragen de Russen om aan tafel te komen met Nederland om te bezien wat er gedaan kan worden om enerzijds misbruik van het verdrag streng aan te pakken, maar tegelijkertijd reële investeringen en banen van Russen te beschermen,’ zegt Sinke namens de belangenbehartiger van het bedrijfsleven. ‘Er moet een gezamenlijke oplossing komen. Ongewenste en kunstmatige situaties moeten buiten het verdrag blijven. Maar er moet ruimte zijn voor legitieme situaties, zowel voor beursfondsen als familiebedrijven.’

Ook staatssecretaris Vijlbrief hoopt dat de kwestie nog valt te lijmen. ‘Een situatie zonder verdrag kan op zijn vroegst pas per 1 januari 2022 ontstaan als Nederland uiterlijk 30 juni 2021 een formele kennisgeving van beëindiging van het belastingverdrag van Rusland ontvangt,’ laat de woordvoerder van de staatssecretaris per e-mail weten. ‘Nederland zal in de tussentijd de dialoog blijven zoeken met Rusland om tot een oplossing te komen.’

Dat de onderhandelingen stuk liepen, komt volgens Vijlbrief omdat ‘Rusland te strenge eisen stelt aan het toekennen van verdragsvoordelen. We hebben lange tijd gepoogd met Rusland tot overeenstemming te komen. Ondanks bijvoorbeeld vergaande voorstellen om belastingontwijking te voorkomen, lijkt dat helaas niet te zijn gelukt.’

Dat kan voor veel Nederlandse bedrijven negatieve gevolgen hebben, waarschuwt Vijlbrief. ‘Dat acht Nederland ongewenst. We zullen, zodra we een formele opzegging hebben ontvangen, duidelijk maken wat een opzegging van het verdrag betekent voor Nederlandse bedrijven.’

Zover is het officieel nog niet. De Russische opzegging zal geen navolging vinden, denkt Vijlbrief. ‘Ik verwacht geen “domino-effect”. Deze situatie is specifiek met betrekking tot Rusland.’