Het is februari 2014. Een fotograaf legt een even iconische als ongemakkelijke situatie vast tijdens de Olympische Spelen in het Russische Sochi. Daar proosten Koning Willem-Alexander, Prinses Máxima en president Vladimir Poetin met een glas Heineken-bier op de vriendschap tussen Rusland en Nederland en de onderlinge handelsrelaties. 

Voor de in 1999 aangetreden president is handel met Nederland en andere Europese landen een bruikbaar instrument. Hij wil Rusland naar zijn zin vormgeven, grip houden op het land dankzij repressie en zijn geopolitieke dromen najagen via militaire interventies. ‘In het binnenland macht en stabiliteit en in het buitenland erkenning’, schrijft Ruslandkenner Mark Galeotti in zijn boek We moeten het even over Poetin hebben. ‘Om dit te bereiken moet het in het binnenland rustig zijn en moet elke oppositie tot zwijgen gebracht of gekneveld worden, maar moet ook de economie werken, althans in zekere zin. Dat betekent zakendoen met het Westen, dat onvervangbare markten biedt voor Russische olie en Russisch gas, en bovendien de investeringen en de technologie die de modernisering van het land zal vereisen.’

Vier dagen na de sluitingsceremonie van de Olympische spelen in 2014 slaat Poetin toe in Oekraïne. Rusland annexeert de Krim en stuurt in het geniep militairen naar het oosten van Oekraïne. Niet veel later, nog geen vier maanden na de toost in Sochi, schiet een Russische bukraket vlucht MH17 uit de lucht, met 198 Nederlandse slachtoffers als gevolg. Nederland is in shock, het kabinet spreekt van een ‘waterscheidingsmoment in de relatie met Rusland’, maar de handel gaat door. 

Poetin leerde dat militair ingrijpen loont, en dat de internationale handel gewoon doorgaat

Poetin was na de invasie van Georgië in 2008 niet alleen tot het inzicht gekomen dat de Russische strijdkrachten hoognodig gemoderniseerd moesten worden, maar ook dat militair ingrijpen en handel drijven hand in hand kunnen gaan. ‘De tandeloze reactie van het Westen op de invasie in Georgië door Rusland werd in 2014 als bewijs aangevoerd dat een inval in Oekraïne alleen tot een kortstondig en obligaat protest zou leiden’, schrijft Galeotti in zijn boek. 

Poetin leerde dat militair ingrijpen loont. Hij snoepte in 2008 de deelstaten Abchazië en Zuid-Ossetië van Georgië af. Het land in de Zuidelijke Kaukasus had aspiraties om zich aan te sluiten bij de NAVO en de EU. Door zijn tanks Georgië binnen te rollen heeft Poetin het in zijn ogen onwenselijke NAVO-lidmaatschap vrijwel onmogelijk gemaakt. Hetzelfde had hij voor ogen met Oekraïne. 

Door de annexatie van de Krim kreeg Rusland bovendien de haven van Sebastopol in handen, die van belang is voor de Russische marine en internationale handel. Met zijn grip op het oosten van Oekraïne krijgt hij ook goud in handen; het gas en lithium dat er in de grond zit. Het zeldzame metaal lithium is nodig voor batterijen van elektrische auto’s, en daarmee essentieel voor de energietransitie. 

Een kwestie van economie

Nederland stond niet alleen in de voortzetting van de handelsrelatie. Ook Duitsland leunt met zijn industrie en Energiewende stevig op Russisch gas. EU-beloftes uit 2014 en 2015 om minder energie uit Rusland te gebruiken werden gebroken. De EU importeert nu meer Russisch gas dan ooit.

Een jaar na de annexatie van de Krim tekende Duitsland nog het contract met Rusland voor NordStream 2, de tweede gaspijpleiding tussen de twee landen. In zijn toespraak in de Bondsdag op 17 maart dit jaar bracht de Oekraïense president Zelensky dat moment fijntjes in herinnering : ‘Toen wij zeiden dat NordStream een wapen was, en de voorbode van een grote oorlog, antwoordden jullie dat het een kwestie van economie was.’ 

De stevige handelsrelatie met het Westen is voor Poetin niet zonder risico. Ruslands afhankelijkheid van het buitenland voor inkomende cash en tech en het wegsluizen van afgeroomde gelden maakt het land kwetsbaar voor financiële en economische strafmaatregelen van de VS en de EU. Die hebben Poetins corrupte bestuursmodel, zijn verdienmodel (olie en gas), en zijn opgeblazen militaire ambities in het vizier. Aan de andere kant is de EU kwetsbaar voor het sluiten van de gaskraan.

Sinds de invasie van Oekraïne eind februari krijgt Rusland salvo’s aan sancties op zich afgevuurd. Die ‘zet je in als wapen wanneer je geen hete oorlog wil voeren met een nucleair bewapende tegenstander’, verklaart Stephen Kotkin – een vooraanstaand kenner van de Russische geschiedenis –  in een interview met The New Yorker. Poetin heeft het Westen onder dreiging van kernwapens op afstand gehouden van zijn militaire activiteiten.

Economische uitputtingsslag 

Het resultaat is een economische uitputtingsslag tussen Rusland en het Westen, met kans op veel nevenschade en een onbekende uitkomst. ‘In Georgië zit Rusland sinds 2008 ondanks opgelegde sancties nog steeds, en in Oekraïne is het vanaf 2014 van kwaad tot erger geworden’, constateert Ruslandkundige en militair expert Mordechai de Haas. Het is een bekend euvel van sancties: een gebrek aan effect. Toch is er wel degelijk impact. 

Nog zonder een embargo op olie en gas uit Rusland verwachten economen van het IMF dat de Russische economie door de westerse strafmaatregelen met 8,5 procent zal krimpen dit jaar. Het Institute for International Finance (IIF) verwacht een krimp van 15 procent. De inflatie is gestegen. Tekorten in winkels nemen toe, er staan lange rijen voor dagelijkse boodschappen en consumentengoederen. Hoogopgeleide professionals verlaten het land. De eerste nevenschade in Rusland valt onder de bevolking, die – opgehitst door propaganda niet in opstand wil komen, niet weet wat er speelt of door repressie – geen gebalde vuist kan maken.

De aanval op het bestuursmodel van Poetin moet voor interne wrevel zorgen. Oligarchen en intimi van Poetin staan op de sanctielijst, in de hoop dat zij hun jetsetleven buiten Rusland gaan missen en zich tegen de oorlog keren. Hier ligt echter een averechts effect de loer. Ze kunnen juist meer naar Poetin trekken om toegang te krijgen tot de rijkdom van het land.

‘Regimes kunnen sancties overleven, omdat ze simpelweg meer kunnen stelen van de nationale rijkdommen’, aldus Ruslandkenner Stephen Kotkin in The New Yorker. ‘Als je een bankrekening in Londen, Frankfurt of New York onteigent, dan is er een bron waar dat oorspronkelijk vandaan kwam, en dan kunnen ze terug naar Rusland om die bron af te tappen.’ 

In de eerste drie maanden van de oorlog in Oekraïne verdiende Rusland 61 miljard euro met olie- en gasverkoop aan de EU

Publiekelijk geuite kritiek door oligarchen is schaars. Zeven van Poetins intimi zijn onder mysterieuze omstandigheden overleden. Het effect van sancties gericht op de machtsbasis van Poetin is ongewis. De uitvoering is bovendien traag.

Europa heeft de macht om het verdienmodel van Poetin midscheeps te raken door geen olie en gas meer in te kopen, maar maakt daarmee geen haast. In de eerste drie maanden van de oorlog in Oekraïne verdiende Rusland 61 miljard euro aan olie- en gasverkoop aan de EU, zo becijferde het Center for Research on Energy and Clean Air (CREA). Dat bedrag is bijna even hoog als dat wat Rusland in een jaar besteedt aan defensie en 66 procent van het totaalbedrag van 93 miljard euro dat Rusland verdiende aan de wereldwijde verkoop van olie, gas en petroleum.

Sancties in slow motion

Het in potentie meest krachtige wapen in het arsenaal aan economische wapens blijft grotendeels ongebruikt, door uitvoeringsproblemen en het gebrek aan politieke eenheid binnen de EU. Zo nam Frankrijk volgens CREA – met nieuwe contracten – zelfs meer gas af van Rusland dan voor de oorlog. Door de uitvoering in slow motion heeft Poetin nog even de tijd.

Het kostte de EU drie maanden om te besluiten tot een gedeeltelijk olie-embargo, dat eind dit jaar ingaat. Daarmee koerst de EU af op een vermindering van 90 procent van de inkoop van Russische olie. ‘Een EU-embargo op de export van ruwe olie uit Rusland zal een aanzienlijke impact hebben’, schrijft het Institute of International Finance op 27 april. ‘Olie is goed voor een vierde van de Russische export en ongeveer 30 procent van de inkomsten van de Russische overheid’. 

Experts verwachten dat Rusland daarna olie met een korting moet verkopen aan nieuwe klanten, maar dat is op de korte termijn met de huidige hoge prijs nog steeds lucratieve business. ‘Uiteindelijk zal het effect afhangen van het vermogen van het land om de export om te buigen’, aldus het IIF, dat er op wijst dat dit niet vanzelfsprekend is. ‘Beperkingen in de infrastructuur en de dreiging van secundaire sancties zijn belangrijke uitdagingen. Europese besluitvormers geven misschien de voorkeur aan directe sancties tegen de scheepvaart.’

Zolang de EU simpelweg niet kan stoppen met Russisch gas, tikt op korte termijn de tijd weg in het voordeel van Poetin

Stoppen met gas duurt langer, en is in de uitvoering een moeilijker verhaal. De Europese Commissie wil in 2024 van het Russisch gas af, en de afhankelijkheid dit jaar met tweederde terugdringen, maar het is onduidelijk hoe de EU dit op die termijn kan opvangen. ‘Voor Rusland zou een embargo een dramatisch effect hebben’, schrijft het IIF op 30 maart in een analyse. ‘Afhankelijk van de prijsdynamiek kan het land 250 - 300 miljard dollar aan inkomsten verliezen.’ De impact op de Russische staatskas zal uiteindelijk aanzienlijk zijn, omdat het er niet naar uitziet dat Poetin de gemiste inkomsten in zijn geheel kan opvangen met verkoop elders. 

Zolang de EU simpelweg niet kan stoppen met Russisch gas tikt op korte termijn de tijd weg in het voordeel van Poetin. Hij kan zijn oorlogseconomie blijven spekken, misschien wel meer dan ooit, ook als hij minder kan verkopen. Zo kunnen Poetin en zijn kring van intimi hergroeperen, hun verdediging op orde brengen en een economische tegenaanval plannen.

Europese eenheid onder vuur

Om de economische uitputtingsslag met het Westen in zijn voordeel te beslechten, zet Poetin met zijn arsenaal aan economische wapens de tegenaanval in op de Westerse eenheid. Hij blokkeert de graanexport, onder andere door een aanval op een graanterminal in Oekraïne. ‘Rusland is van plan om Aziaten en Afrikanen uit te hongeren om de oorlog in Europa te winnen’, schrijft historicus - en auteur van meerdere boeken over Oekraïne en Rusland – Timothy Snyder op Twitter. Dit ‘hongerplan’ is volgens Snyder ‘bedoeld om vluchtelingen te genereren uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten, gebieden die normaal gesproken door Oekraïne worden gevoed. Dit moet leiden tot instabiliteit in de EU.’ Landen die al te maken hebben met voedselproblemen en nu extra getroffen worden, pleiten voor verlichting van de sancties tegen Poetin. 

Met zijn energiewapens probeert Poetin gaten in de eenheid binnen de EU te schieten. Finland is afgesloten van het Russische elektriciteitsnetwerk en verschillende Europese landen krijgen geen gas meer omdat zij niet in roebels willen afrekenen. Zo kondigde Gazprom op 30 mei aan de gaslevering aan het Nederlandse Gasterra te staken. 

Wetend dat de inkomstenbron uit Europa opdroogt, kan Poetin zelf de gaskraan dichtdraaien en tikken uitdelen aan wie hij wil, wanneer hij dat wil en ongetwijfeld met een doel: economische rampspoed, inflatie en sociale onrust in Europa. Dit is een test voor de eenheid binnen de EU, zeker omdat lidstaten in betere economische tijden al niet met hun vingers van Poetins gas af konden blijven.

Voor de eenheid binnen de NAVO bestaat er op niet al te lange termijn een groot risico: de mogelijke herverkiezing van Donald Trump in 2024

Terwijl de economische uitputtingsslag tussen Poetin en het Westen nog maar net is begonnen, staat de eenheid van het Westen al onder druk door uiteenlopende belangen en het gebrek aan een gezamenlijk doel. Frankrijk en Duitsland proberen de economische schade te beperken door Poetin naar de onderhandelingstafel te bewegen. In ruil daarvoor zou Oekraïne een deel van haar grondgebied moeten afstaan. Andere landen – met name landen die aan Rusland grenzen – zien zich bedreigd door Poetin en willen hem militair en economisch het onderspit laten delven. Voor de eenheid binnen de NAVO bestaat er op niet al te lange termijn een groot risico: de mogelijke herverkiezing van Donald Trump in 2024.

De pijn van de economische uitputtingsoorlog moet aan beide zijden nog echt gevoeld worden. In Europa lijkt dat besef afwezig, terwijl Poetin was voorbereid. Parallel aan de modernisering en uitbouw van zijn strijdkrachten heeft hij een financieel fort gebouwd door het aanleggen van reservefondsen ter hoogte van een paar honderd miljard dollar, wat hem de komende tijd financiële bewegingsruimte geeft. Voor de lange termijn ziet het er anders uit. Europa kan uiteindelijk met veel pijn en moeite zonder Russisch gas, maar Poetin kan moeilijk zonder cash en tech uit het Westen.

Verwaarloosde economie onder druk

Donkere wolken van Westerse isolatie hangen boven Poetins hoofd en daar gaat zijn door corruptie verwaarloosde economie zich wreken. De industrie van Rusland is zwaar afhankelijk van buitenlandse import. ‘Zelfs de Russische autofabrikant Lada heeft de productie stopgezet, omdat het bedrijf door de maatregelen van de VS en partnerlanden zonder benodigde onderdelen kwam te zitten’, aldus Thea Rozman Kendler tegen Politico.

De in het afgelopen half jaar vrijwel ingestorte invoer uit landen die hoogtechnologische machines en chips produceren is een veeg teken voor de toekomst van Poetins hoogtechnologische militaire ambities. Het afgelopen half jaar daalde de import van Rusland uit Taiwan, Japan en Zuid-Korea met 70 procent. Import uit Duitsland daalde met 61 procent, die uit China met 50 procent. De Taiwanese chipfabrikant TSMC is vertrokken uit Rusland, waardoor de Russische markt volgens Kendler in Politico geen toegang meer heeft tot een essentieel type microprocessor dat gebruikt wordt in militaire- en inlichtingensystemen.

De VS breidt stap voor stap de sanctiemaatregelen uit. De Amerikaanse regering stelt dat deze inmiddels meer dan de helft van Ruslands hightech-import blokkeren en daarmee de pogingen om Ruslands economie te diversificeren. 

Westerse sancties eisen ook hun tol bij de productie van wapens, en zetten de militaire slagkracht van Poetin nog verder onder druk. De twee Russische tankproducenten Oeralvagontsavod – de grootste tankfabriek van Rusland - en Sjeljabinks Tractor Plant kwamen door sancties onderdelen tekort en hebben de productie moeten staken. ‘We hebben berichten van Oekraïners dat ze bij onderzoek van achtergelaten Russisch militair materieel zien dat ze vol zitten met halfgeleiders die ze uit vaatwassers en koelkasten hebben gehaald’, vertelde minister van Economische Zaken Gina Raimondo tijdens een hoorzitting in de Senaat.

Bijeengescharrelde onderdelen

Plukjes hightech-onderdelen voor militaire doeleinden zijn via brievenbusmaatschappijen en bevriende landen nog wel te krijgen. Voor het zwaar op buitenlandse onderdelen en machines leunende Rusland lijkt het bijeenscharrelen van middelen echter niet voldoende om grootschalige import te vervangen. Nog lastiger zal het zijn om de beste technologie – die uit het Westen en van Aziatische bondgenoten van de VS – te vervangen. Met onder andere halfgeleiders uit wasmachines blijven de Russisch strijdkrachten overeind, maar die kan Poetin beter niet in zijn moderne precisiegeleide langeafstandsraketten plaatsen. Daar zijn meer geavanceerde chips voor nodig.

De Russische wapenindustrie helemaal stilleggen lukt niet, verwacht Ruslandkenner en militair expert De Haas. ‘Het zal vermoedelijk wel lukken om met behulp van landen die niet meedoen aan sancties minder geavanceerde wapens binnenlands te blijven maken.’ Gezien de bromance tussen Poetin en de Chinese president Xi, en het feit dat ze in de VS een gemeenschappelijke vijand zien, zijn de ogen gericht op China.

‘China kan Rusland helpen met onderdelen en militair materieel’, verwacht HCSS-analist Paul van Hooft, en het buurland zo wellicht overeind houden. Wel voorziet Van Hooft ‘beperkingen bij de benodigde hoogwaardige onderdelen’. ‘Die zijn duur en nog niet van het allerhoogste niveau. Ook China is voor hoogwaardige onderdelen afhankelijk van het buitenland en die heeft ze zelf nodig om militair overeind te blijven tegen de VS in de Pacifische Oceaan.’

Om diezelfde reden is het de vraag hoeveel wapens China aan Rusland kwijt wil. Militaire steun uit China zou er op neer kunnen komen dat Rusland wapensystemen terugkoopt of -krijgt van China. Ondanks het feit dat China veel geld steekt in militaire Research en Development (R&D), loopt het land kwalitatief ook nog wat achter op verschillende Russische wapensystemen, zo blijkt uit studies van denktanks Rand Corporation en Center for Strategic and International Studies. Daarom koopt China deze in Rusland. In feite zijn de landen militair-industrieel een siamese tweeling; met China dat zich volvreet aan Russische militaire kennis en op termijn naar verwachting alleen verder kan. Het is sowieso de vraag wat Poetin nu echt van China kan verwachten. 

China kan de energiebronnen uit Rusland goed gebruiken, maar ligt in tegenstelling tot Europa niet aan het infuus van Russisch gas

Dat geldt ook voor Poetins zoektocht naar nieuwe afzetmarkten voor gas, na het afscheid van Europa. China kan de energiebronnen uit Rusland goed gebruiken, maar ligt in tegenstelling tot Europa niet aan het infuus van Russisch gas. ‘Het verdienmodel van Russisch gas is op de Aziatische markt anders dan die in Europa’, schrijft geopolitiek expert Nikos Tsafos in een analyse over de mogelijkheden voor Rusland om de gasverkoop te verplaatsen naar Azië. Een deel van de handel die het land niet in het Westen kwijt kan, zal wel naar China gaan, maar naar verwachting met een korting. Zoals dat eerder ook gebeurde. 

Van de Aziatische markt in zijn geheel heeft Poetin ook niet te veel te verwachten. Bij het verleggen van de verkoop van Europa naar Azië zijn volume en prijs hoogst onzeker. Qua volume zou het volgens Tsafos in potentie wel kunnen, maar in tegenstelling tot de markt in Europa is Poetin in Azië niet diep gepenetreerd en heeft hij er daardoor geen goede onderhandelingspositie. Naar het naastgelegen Europa ligt al een heel netwerk aan gaspijpleidingen. In Azië beschikt Poetin daar niet over. 

Om de volumes te halen die Rusland in Europa afzet moeten projecten die nog in aanbouw en in de planning zijn succesvol worden afgerond en geëxploiteerd. Tsafos betwijfelt ten sterkste of al die projecten de eindstreep halen. Daarnaast is het onzeker wanneer de projecten klaar zijn. Verschillende projecten zijn al vertraagd en de bouw kan jaren duren. Nadeel voor Poetin: deze zijn afhankelijk van financiering, technologie en expertise uit het buitenland, voornamelijk het Westen. De Russische olie- en gassector staat al sinds 2015 – na de annexatie van de Krim – op Westerse sanctielijsten.

Daarnaast is het niet alleen een kwestie van kunnen, maar ook van willen. Voor Xi is het niet zonder risico om Poetin te helpen. China is economisch niet meer zo robuust als voorheen en heeft het Westen hard nodig om de economie op stoom te houden en haar eigen militair-industrieel complex te voeden. De Chinese economie is gebaat bij stabiliteit, en met hulp aan Rusland loopt het Chinese bedrijfsleven kans op verstoring door sancties uit het Westen.

Voor China zelf staat veel handel met de VS en de EU op het spel. Deze is samen tien keer de handel met Rusland. Met deze handel staat ook kwalitatief veel op het spel voor China. Denk aan de hoogwaardige machines van de Nederlandse fabrikant ASML, waarmee Chinese bedrijven chips produceren. China heeft technologie en expertise uit het Westen nodig om zich industrieel te blijven ontwikkelen en zich militair te meten met de VS. Voor het door Westerse sancties getroffen Rusland onder Poetin doemt het beeld op van een rol als onderaannemer van het grote China. 

Enige damage control uit China blijkt wel mogelijk. Uit handelscijfers van China boven water gehaald door The Economist blijkt al dat het land in maart dit jaar 56 procent meer goederen en diensten uit Rusland importeerde dan een jaar eerder. Daar staat tegenover dat de export van China naar Rusland is gehalveerd ten opzichte van december 2021.

De verwachting is dat Rusland ondanks Westerse sancties in ieder geval een kwalitatief mindere krijgsmacht op de been zal kunnen houden, waarmee het met brute kracht toch schade kan blijven aanrichten. ‘Moldavië en Georgië lopen nog steeds het risico na Oekraïne het volgende slachtoffer te worden van Russische agressie’, zegt Ruslandkundige en militair expert De Haas. 

Voor een eventuele botsing tussen de NAVO en Rusland is het volgens Rusland- en veiligheidsexperts Andrea Kendall-Taylor en Rusland Michael Kofman relevant om te beseffen dat ‘Russische onderzeeboten, geïntegreerde lucht- en raketsystemen’ en ‘een divers nucleair arsenaal’ in Oekraïne ‘vrijwel onaangeroerd zijn gebleven’. ‘Deze capaciteiten blijven ter beschikking van het Kremlin’, zo schrijft het duo in het opiniestuk Russia Is Down - But It’s Not Out op 2 juni in The New York Times. Wat zij niet benoemen is de afhankelijkheid van onderdelen uit het buitenland om deze systemen in de lucht te houden.

De historische parallel 

Met zijn oorlog in Oekraïne heeft Poetin zelf laten zien dat hij zijn ambities van een Groot Rusland op zijn minst moet heroverwegen. In Oekraïne heeft hij amper meer grondgebied onder controle dan voor aanvang van zijn invasie. Door Zweden en Finland – beide hoog innovatief, militair capabel en strategisch gelegen – in de armen van de NAVO te drijven, ziet hij zijn gedroomde expansie richting het Westen nog verder uit het zicht verdwijnen. Een rol van enige betekenis in de wereld is voor Rusland goedbeschouwd alleen mogelijk als het economisch en militair technologisch gedegradeerde kleine broertje van gelegenheidspartner China.

Het is echter de vraag of Poetin een minderwaardige krijgsmacht accepteert, en daar ligt volgens Van Hooft van denktank HCSS een kans. ‘Na het uiteenvallen van Sovjet-Unie lag de krijgsmacht ook in de vernieling. Als Poetin nu doorheeft dat ze die zorgvuldig opgebouwde militaire status verliezen, dan zet hem dat aan het denken. Hoe langer Rusland doorgaat in Oekraïne, hoe langer het zal duren om de strijdkrachten te herstellen.’ Van Hooft denkt dat dit vooruitzicht Poetin naar de onderhandelingstafel kan bewegen. ‘Die schaduw van de toekomst zal Poetin toch niet willen?’

‘In aanloop naar de ineenstorting van de USSR beten de Sovjet-militairen zich stuk op Afghanistan en gaven ze ook onevenredig veel uit aan defensie’, blikt Ruslandkenner en militair expert Mordechai de Haas terug op de historische parallel die Poetin zal doen gruwen. Nu Rusland in Oekraïne in een uitputtingsslag is geraakt – en in een paar maanden tijd al meer militairen verloor dan de Sovjet-Unie in negen jaar Afghanistan– doemt eenzelfde scenario op.

Door de verwachte krimp van de Russische economie, als gevolg van de oorlog, sancties en Westerse embargo's op olie en gas die nog in werking moeten treden, neemt het relatieve aandeel van de defensie-uitgaven automatisch veel toe. Tenzij Poetin zijn militaire en ambities internationale veroveringsdrang bijstelt. Voor Poetin is het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de grootste geopolitieke ramp van de 20e eeuw. Nu trapt hij met zijn pogingen om een Groot Rusland te realiseren mogelijk in dezelfde val die mede tot de ineenstorting van de USSR leidde: militaire en budgettaire overstretch. 

Dit is het tweede en laatste deel van deze analyse. Deel een leest u hier.