De Franse presidentskandidaat Marine Le Pen heeft eind februari 1,2 miljoen verkiezingspamfletten vernietigd, meldt dagblad Libération. In de acht pagina’s tellende brochure staat een foto uit 2017 waarop Le Pen, tijdens een bezoek aan Moskou, de hand van Vladimir Poetin schudt. ‘Een vrouw met overtuiging’ staat er bij de afbeelding. De voorvrouw van het Rassemblement National – het voormalige Front National – lijkt er nu, na de Russische invasie van Oekraïne, vooral van overtuigd dat deze foto haar reputatie meer kwaad doet dan goed. In april zijn er presidentsverkiezingen in Frankrijk. 

Le Pen is niet de enige radicaal-rechtse politicus die halsoverkop afstand neemt van eerdere pro-Russische standpunten, of in elk geval die indruk wil wekken. In het Europees Parlement gebeurt hetzelfde, blijkt uit een analyse van stemmingen over aan Rusland gerelateerde onderwerpen. Het gaat om volksvertegenwoordigers die zich in het verleden, bewust of onbewust, voor het karretje van het Kremlin hebben laten spannen: de ‘nuttige idioten’ in het Europees Parlement. 

In augustus 2020 breken demonstraties uit in Belarus na frauduleuze verkiezingen en wordt de Russische oppositieleider Aleksej Navalny vergiftigd. FTM onderzocht twaalf moties waarover sindsdien in het Europees Parlement is gestemd. De laatste was op 1 maart van dit jaar; deze motie veroordeelde de Russische invasie van Oekraïne en riep op tot zware sancties. Ook stemmingen over onder meer financiële steun aan Oekraïne, de arrestatie van oppositieleider Navalny en het verbieden van maatschappelijke organisaties in Rusland zijn onderdeel van het onderzoek. 

Uit de analyse blijkt dat niet alleen de radicaal-rechtse partijen in het Europees Parlement tegen het veroordelen van Russische acties stemmen, of zich van stemming onthouden. Ook aan de andere kant van het politieke spectrum, bij de partijen aan de linkerzijde, is er grote weerzin tegen het bekritiseren van Moskou. Zelfs in het politieke midden zijn er partijen die zeer terughoudend zijn: vooral de Duitse sociaaldemocraten van de SPD – de partij van bondskanselier Olaf Scholz – strijken Poetin liever niet tegen de haren in. Sinds het begin van de oorlog lijkt daarin een kentering plaats te vinden.

Woordvoerder van het Kremlin

De Nederlandse Europarlementariër Marcel de Graaff  kiest expliciet de kant van het Kremlin. De PVV’er stapte op 20 januari van dit jaar over naar Forum voor Democratie. Hij stemde voor zijn overstap consequent tegen elke veroordeling van Rusland en hield dat daarna vol, zelfs na de Russische inval van Oekraïne. Daarmee behoort hij tot het selecte groepje van 13 parlementariërs die tegen de motie van 1 maart stemden. 

De Graaff reageert niet op vragen van Follow the Money, maar zet die dag wel twee video’s online, een in het Nederlands en een in het Engels. Daarin klinkt hij als een woordvoerder van het Kremlin: ‘De EU en de NAVO zijn opgerukt tot de grenzen van Rusland [..] Het voortbestaan van Rusland is in het geding [..] Alle sancties moeten worden ingetrokken, de EU moet de economische banden met Rusland verdiepen, zoals Russisch gas via Nord Stream 2 binnenhalen.’

De fractie van JA21 bestaat uit volksvertegenwoordigers die eind 2020 Forum voor Democratie verlieten. Hun stemgedrag is na de overstap niet veranderd. Rob Roos, Rob Rooken en Michel Hoogeveen (die Derk-Jan Eppink verving nadat hij een zetel won in de Tweede Kamer) onthouden zich consequent van stemmen als Rusland op tafel komt. Bij de vergiftiging van Navalny of bij de verkiezingsfraude en het geweld in Belarus maakt JA21 de ‘pragmatische’ keuze dat het Europees Parlement daar niets over te zeggen heeft.  

FvD steunt Kremlin, JA21 spreekt zich niet uit

Gevraagd naar een toelichting op zijn stemgedrag zegt Michiel Hoogeveen dat het Europees Parlement niets te zeggen heeft over buitenlandbeleid en dat hij daarom het neutrale onthoudingsknopje indrukt tijdens stemmingen. ‘Ook is de retoriek niet heilzaam,’ stelt de JA21-Europarlementariër. ‘Elke keer maakt het parlement een rondje om de wereld en stemmen we over minderheden in Uganda of mensenrechten in Myanmar. Het parlement stelt zich op als de schoolmeester van de wereld. Ik ben geen Ugandees, ik woon niet in Uganda en dat zou ik ook niet willen.’

Opvallend genoeg hebben de drie JA21’ers in Brussel wel voor de motie gestemd die in het parlement is aangenomen na de Russische invasie. Waarom nu toch kleur bekennen in het buitenlandbeleid? ‘We maken wel uitzonderingen als het bijvoorbeeld over Israël of Iran gaat want dan moet je wel stelling nemen. We zijn daar pragmatisch in. Nu is er iets in werking gezet door Poetin en nemen we ook stelling. Het is een flagrante schending van de integriteit van Oekraïne en in zo’n oorlogssituatie moet je als Westen eensgezind optreden.’   

Snoepreisjes en nepwaarnemers

Bij de onderzochte stemmingen verzetten gemiddeld meer dan honderd Europarlementariërs zich tegen de motie. Iets meer dan de helft daarvan stemt tegen, de rest onthoudt zich. Dat er na het begin van de invasie een kentering heeft plaatsgevonden blijkt uit de stemming op 1 maart, toen slechts 39 volksvertegenwoordigers de motie niet wilden steunen (13 tegenstemmen, 26 onthoudingen). 

Alle onderzochte moties zijn met een grote meerderheid aangenomen, wat de vraag oproept of Moskou iets heeft aan het verzet van een kleine minderheid van de 705 Europarlementariërs. 

Een beproefde methode om gebruik te maken van Europarlementariërs is ze inzetten als verkiezingswaarnemers

In een studie uit 2015, uitgevoerd in opdracht van het Wilfried Martens Centre for European Studies, stelt auteur Antonis Klapsis dat de rechtse partijen in Europa bruikbaar zijn voor het Kremlin omdat ze ‘een destabiliserende rol in de interne politiek’ kunnen spelen. Sommige parlementariërs zijn bijvoorbeeld graag geziene gasten op de Russische staatstelevisie. Video’s van deze optredens zijn niet meer beschikbaar op YouTube omdat de EU Russische zenders zoals RT en Sputnik sinds 2 maart blokkeert. ‘We laten niet toe dat de pleitbezorgers van het Kremlin met giftige leugens Poetins oorlog goedpraten,’ verklaarde commissievoorzitter Ursula von der Leyen hierover.  

Een andere beproefde methode om gebruik te maken van de diensten van de Europarlementariërs is ze inzetten als verkiezingswaarnemers. Op 30 juni 2020 landt op het vliegveld van Simferopol, de hoofdstad van de sinds 2014 door Rusland geannexeerde Krim, een chartervliegtuig met aan boord vijf Franse Europarlementariërs, blijkt uit onderzoek van EUobserver. Deze partijgenoten van Marine Le Pen zijn daar niet uit hoofde van het Europees Parlement, maar op uitnodiging van Moskou. 

Uit de declaraties van Europarlementariër Thierry Mariani, te vinden op de website van het Europees Parlement, blijkt dat hij tijdens die reis Vladimir Konstantinov ontmoet, de voorzitter van het parlement van de Krim. Konstantinov staat al sinds 2014 op de Europese sanctielijst.  

Op 2 juli 2020 vindt een referendum plaats over een Russische grondwetswijziging die het Poetin mogelijk maakt om tot 2036 aan de macht te blijven. De aanwezigheid van de Europese ‘verkiezingswaarnemers’ moet de indruk wekken dat de internationale gemeenschap haar goedkeuring daaraan geeft, ondanks het feit dat onafhankelijke waarnemers niet welkom zijn. 

In 2014 zijn er ook Europarlementariërs op de Krim aanwezig bij een, door de EU als illegaal bestempeld, referendum over aansluiting van de Krim bij Rusland. Tijdens de parlementsverkiezingen in 2021 claimen Franse parlementariërs, aanwezig als ‘verkiezingswaarnemer’, dat het Westen nog wat kan leren van de manier waarop in Rusland verkiezingen worden georganiseerd.  

Ook zijn er Europarlementariërs die zich graag laten fêteren op reisjes naar Moskou om daar te spreken op een of ander congres. Zo vliegt Thierry Mariani in maart 2021 businessclass naar de Russische hoofdstad, waar hij verblijft in een vijfsterrenhotel en spreekt op de conferentie ‘Strijd voor de vrede - lessen uit de geschiedenis’. Ter plaatse heeft Mariani een ontmoeting met de Russische parlementariër Leonid Slutski – die sinds 2014 op de Europese sanctielijst staat.  

Hoe vaak andere Europarlementariërs contact hebben met Russen die op de sanctielijst staan, is moeilijk na te gaan. De informatie over ontmoetingen, reizen en financiële belangen die gepubliceerd wordt op de site van het Europees Parlement is zeer gebrekkig omdat strenge regels voor het rapporteren hiervan ontbreken. 

Wel is duidelijk dat de Franse volksvertegenwoordigers die in 2020 op de Krim zijn – Virginie Joron, Hervé Juvin, Jean-Lin Lacapelle, Philippe Olivier en Thierry Mariani – prominent naar voren komen in het onderzoek naar stemgedrag. Tot maart van dit jaar stemden zij altijd tegen elke kritiek op Rusland. Het zou Marine Le Pen zelf zijn geweest die daar verandering in heeft gebracht, bericht de Brusselse nieuwswebsite Politico. Een stemadvies dat blijkbaar niet is aangekomen bij Europarlementariër Mariani, die zich onthield tijdens de stemming.

Het roer gaat om bij Le Rassemblement National

De Duitsers duiken

‘We hebben een verlangen om onze kinderen te zien leven. We vechten om te overleven. We vechten om gelijkwaardige leden van Europa te zijn.’  De Oekraïense president Volodymyr Zelensky spreekt op 1 maart het Europees Parlement toe via een videoverbinding. ‘Wij zijn hetzelfde als jullie. Laat zien dat jullie ons steunen, laat zien dat jullie Europeanen zijn en dan zal het leven van de dood winnen en het licht van de duisternis.’ Strijdvaardig steekt Zelensky zijn vuist in de lucht. In Brussel volgt een staande ovatie van de Europarlementariërs van wie velen een wit T-shirt dragen met op de rug een afbeelding van de Oekraïense vlag. 

Afwezig zijn de vertegenwoordigers van de extreemrechtse Duitse partij Alternative für Deutschland. Altijd kon het Kremlin rekenen op de steun van de tien Europarlementariërs maar op deze dag, nog geen week na het begin van de Russische invasie, is dat anders. Acht van hen komen niet opdagen voor stemming.

Alternative für Deutschland besluit plots niet te gaan stemmen

Net als het Rassemblement National van Marine Le Pen probeert Alternative für Deutschland sinds het begin van de invasie in Oekraïne afstand te nemen van het Kremlin. Andere Europese partijen die dwepen met Poetin hebben zich al eerder gedistantieerd. De Italiaanse partij Lega verdoezelt al een jaar haar Ruslandliefde door niet meer tegen de veroordelingen in het Europees Parlement te stemmen. De partij wordt nog wel geleid door Matteo Salvini, die in het verleden met een T-shirt met een afbeelding van Poetin rondliep in Moskou en in het Europees Parlement, en vele malen liet weten dat hij de Russische president verkiest boven Westerse leiders als Angela Merkel en Barack Obama.

Lega, van Poetin-aanhanger Matteo Salvini, veroordeelt Rusland al langer

Op 8 maart duikt Matteo Salvini op in het Poolse stadje Przemysl dichtbij de grens met Oekraïne. De Italiaanse politicus is daar om te laten zien dat hij de kant van Oekraïne kiest en niet die van de door hem bewierookte Russische president Poetin. Deze witwasoperatie in Polen loopt voor Salvini uit een beschamende mislukking.

Weggedoken in de kraag van zijn jas staat de Lega-leider naast burgemeester Wojciech Bakun. ‘Ik heb een cadeau voor u,’ zegt de burgemeester terwijl hij van onder zijn jas een T-shirt tevoorschijn haalt. Wit met op de borst een afbeelding van Poetin, net zoals de T-shirts die Salvini droeg in het Europees Parlement en tijdens een bezoek aan Moskou. 

Badun wil dat Salvini het T-shirt aantrekt voor ze bij de grens en het vluchtelingenkamp gaan kijken ‘om daar te zien wat jouw vriend Poetin heeft gedaan’. Hij spreekt Pools en het duurt even voor de Italiaanse politicus doorheeft wat er gebeurt. Hij probeert de burgemeester nog te onderbreken maar als dat niet lukt draait Salvini zich om en loopt weg. Badun hangt het shirt over de microfoons van de verzamelde journalisten en bijt Salvini in het Engels toe: ‘I have no respect for you.’

Poetins Hongaarse vriend

Fidesz, de partij van de Hongaarse premier Viktor Orbán, opereert al langer onder de radar en kiest in het Europees Parlement voor aansluiting bij de kritiek op Moskou. Ondertussen is Orbán de Europese leider die de nauwste relatie met Poetin onderhoudt. Tijdens de coronacrisis was Hongarije het eerste land dat het Russische vaccin Sputnik kocht ondanks dat het vaccin nog niet was goedgekeurd door het Europees Geneesmiddelenagentschap. Kort voor het uitbreken van de oorlog in Oekraïne bracht Orbán nog een bezoek aan het Kremlin. 

Nu distantieert de Hongaarse premier zich van Poetin en stemt hij in met Europese sancties tegen Rusland. ‘Orbán is een opportunist. Als hij nu de kant van Rusland kiest, levert hem dat weinig op en het ligt electoraal gevoelig,’ zegt Daniel Gros van de Brusselse denktank CEPS tegen de Amerikaanse zender CNBC. Begin april zijn er parlementsverkiezingen in Hongarije. 

De linkse partijen in het Europees Parlement zijn verenigd in de fractie The Left. Net als de radicaal-rechtse partijen van de fractie Identiteit en Democratie stemmen zij tegen veroordelingen van Rusland of onthouden zij zich. En net als op rechts is de steun voor het Kremlin aan het afbrokkelen sinds de invasie van Oekraïne.

De linkervleugel steunt de veroordeling van Rusland zelden

De belangrijkste drijfveer van de extreemlinkse volksvertegenwoordigers is pacifisme, blijkt uit bijdragen aan debatten en gesprekken met betrokkenen. ‘Je kan geen oorlog winnen door een oorlog te voeren,’ in de woorden van de prominente Franse parlementariër Manon Aubry tijdens het debat op 1 maart.

Dat neemt niet weg dat een aantal linkse parlementariërs standpunten uitdragen over de NAVO en Amerika die sterk overeenkomen met teksten uit het Kremlin. Vooral de Ierse vertegenwoordigers Clare Daly en Mick Wallace zijn hier bedreven in, ontdekte de Irish Times. Keer op keer dienen Daly en Wallace amendementen in die de bezetting van de Krim goedpraten of het door Nederland geleide onderzoek naar het neerhalen van MH17 ondermijnen. 

Net als bij de collega-volksvertegenwoordigers aan de rechterzijde is de toon van The Left veranderd na de invasie van Oekraïne. Een woordvoerder laat aan Follow the Money weten dat The Left de Russische invasie ‘veroordeelt in de sterkst mogelijke bewoordingen. Het is een agressieoorlog en een ernstige schending van het internationale recht.’ Op 1 maart stemden zes van de 39 linkse parlementariërs tegen de Oekraïne-motie, elf onthielden zich.  

De bekoelde liefde van de SPD

Ten aanzien van de linkervleugel van het parlement en de extreemrechtse partijen is het de vraag of de ommekeer blijvend is. Bij Marine Le Pen en Viktor Orbán lijkt het een tijdelijke draai te zijn, ingegeven door electorale overwegingen. Bij de machtige Duitse sociaaldemocraten van de SPD lijkt de koers werkelijk gewijzigd. 

De SPD heeft een lange traditie van begrip voor en openheid richting Moskou, zoals ooit geformuleerd in de Neue Ostpolitik van voormalig bondskanselier Willy Brandt. Het pijnlijkste hoofdstuk in het vergoelijken van de Russische agressie is de innige relatie tussen Poetin en oud-kanselier Gerhard Schröder, de voorzitter van de Raad van Commissarissen van Nord Stream, de pijpleiding die Rusland met Duitsland verbindt. 

Als op 16 december het Europees Parlement in een motie de Russische troepenopbouw aan de grens met Oekraïne veroordeelt, stemmen acht van de zestien SPD-vertegenwoordigers tegen de motie, vier onthouden zich. Tweeënhalve maand later lijkt de Ruslandliefde bekoeld en stemmen alle Duitse sociaaldemocraten voor het steunen van Oekraïne. 

Onder leiding van SPD-kanselier Olaf Scholz stemde Duitsland in met het afsluiten van een aantal Russische banken van het internationale betalingssysteem SWIFT. Iets waar de regering in Berlijn zich in eerste instantie tegen verzette. Ook is de goedkeuring van de pijpleiding Nord Stream 2 voorlopig opgeschort. Zelfs de Duitse terughoudendheid te investeren in het leger heeft Scholz laten varen. 

De toekomst zal moeten uitwijzen of de Duitse sociaaldemocraten handelen uit overtuiging of dat het hier om een overhaaste reactie op een crisissituatie gaat.