De wereld keek uit naar de speech van de Russische president Vladimir Poetin die dinsdagavond om 19 uur zou beginnen. De spanning was groot, en de aanvangstijd werd steeds bijgesteld. Poetin móest met een reactie komen na het Oekraïense tegenoffensief in het noordoosten van door Rusland bezet gebied. Oekraïne heroverde deze maand negen- tot tienduizend vierkante kilometer – een gebied zo groot als Gelderland en Noord-Brabant bij elkaar. ‘De grootste nederlaag sinds 1942,’ oordeelde een commentator op de Russische staatstelevisie. Tot voor kort waren dergelijke kritische geluiden ongehoord. 

Uiteindelijk verscheen de Russische president woensdagochtend dan toch op de televisie, in een opgenomen speech. ‘De mobiliteitsmaatregelen beginnen vandaag, 21 september,’ sprak hij. Hij beloofde ‘alle noodzakelijke middelen’ in te zetten om de Russische doelen tegen Oekraïne en het Westen te bereiken, en riep een ‘gedeeltelijke militaire mobilisatie’ uit. ‘Alleen de burgers die momenteel onderdeel uitmaken van de reservisten zullen worden opgeroepen voor militaire dienst, in de eerste plaats degenen die in de gelederen van de strijdkrachten hebben gediend.’

‘Dit is geen bluf’

Ook zet Poetin de industrie aan het werk: ‘De hoofden van ondernemingen in de defensie-industrie zullen direct verantwoordelijk zijn voor het bereiken van de doelstellingen om de productie van wapens en militaire uitrusting te vergroten.’

De president kondigde referenda aan in de door Rusland bezette gebieden die Oekraïne nu in het vizier heeft, waarmee hij indirect aangaf deze gebieden te gaan annexeren. Dat deed hij in 2014 immers ook met de Krim na een illegaal referendum.

Voorts bedreigde Poetin het Westen andermaal met nucleaire wapens, wegens ‘nucleaire chantage’. Daarmee doelde hij niet alleen op recente raketaanvallen op de kerncentrale van Zaporizja, ‘maar ook op de verklaringen van enkele hooggeplaatste vertegenwoordigers van de leidende NAVO-landen over de mogelijkheid en toelaatbaarheid van het gebruik van massavernietigingswapens – kernwapens – tegen Rusland.’

‘Bij een bedreiging van de territoriale integriteit van ons land en om Rusland en ons volk te verdedigen, zullen we zeker gebruik maken van alle wapensystemen die ons ter beschikking staan,’ zei Poetin. ‘Dit is geen bluf,’ benadrukte hij.

Precaire balans

De speech volgde op een militair keerpunt in de eerste helft van september, waarbij Oekraïense troepen zware verliezen toebrachten aan de Russische strijdkrachten. ‘Binnen een paar dagen leidde een Oekraïense aanval tot de ineenstorting van het Russische front in de regio,’ schreef frontjournalist Illia Ponomarenko op 13 september in de Kyiv Independent. Militairen sloegen op de vlucht, met achterlating van materieel.

Russische haviken riepen al voor deze wending op tot algehele mobilisatie – een buitengewoon impopulaire maatregel. Met een algehele mobilisatie brengt Poetin de steun voor de oorlog in gevaar, en daarmee zijn machtspositie. Tegelijkertijd vereisen zijn militaire inspanningen in Oekraïne dringend personele verversing.

‘De toespraak van Poetin is een zorgvuldige evenwichtsoefening van een leider die onder druk staat,’ twitterde de Australische voormalig generaal-majoor Mick Ryan, die de oorlog in Oekraïne nauwgezet volgt. ‘Hij probeert hardliners en Russische milibloggers tevreden te stellen, de bevolking niet te mishagen, de Russische strijdkrachten te sussen en de indruk te wekken dat hij geen oorlog aan het verliezen is.’ Het resultaat is een halfslachtige gok, waar maar weinig Russen helemaal achter zullen staan.

‘Hoe breek ik mijn arm’

‘Vluchten Rusland uit schoten omhoog in prijs en waren woensdag snel uitverkocht,’ meldde nieuwsdienst Reuters. De angst voor de mobilisatie zat er al veel langer in. Voor de speech waren zoektermen over hoe het land te verlaten de meest gebruikte op Yandex. En: ‘hoe breek ik mijn arm’. Militair historicus Christ Klep wees in gesprek met Follow the Money al eens op de slechte reputatie van de strijdkrachten vanwege ‘de vreselijke ontgroening’ en het alcoholisme, waardoor het voor de oorlog ook al niet populair was om er deel van uit te maken. 

Dat in officiële documenten geen aantallen worden genoemd, bewijst al dat Poetin veel meer mannen naar het front gaat sturen – ook zonder militaire ervaring

Poetin weet dat hij met zijn ‘gedeeltelijke mobilisatie’ veel kwaad bloed zet onder de bevolking. Reden om de boodschap voorzichtig te brengen, en iets te downplayen. Hij liet niet voor niets zijn minister van defensie Sergej Sjojgoe vertellen dat het ging om 300.000 reservisten. Zo kan hij altijd nog de schuld aan zijn minister geven als blijkt dat het er te weinig zijn. Het feit dat er in officiële documenten geen aantallen worden genoemd toont al aan dat Poetin veel meer mannen naar het front wil sturen – ook zonder militaire ervaring. 

Militairen die nu – veelal op contractbasis – dienen in Oekraïne, doen dat doorgaans voor het geld. Een groot deel was er al voor de invasie, in de veronderstelling in Belarus op training te zijn en aan het einde van hun contract naar huis te kunnen. Hun contracten zijn nu automatisch verlengd. Een maatregel die het al belabberde moreel binnen de Russische strijdkrachten ongetwijfeld verder verslechtert.

‘De Oekraïners laten nu zien hoe het moet’

Voor aanvang van het Oekraïense tegenoffensief waren er volgens het Pentagon naar schatting al 70 à 80 duizend Russische militairen omgekomen of gewond geraakt, terwijl Rusland voorafgaand aan de oorlog al moeite had mankracht te vinden.

Ook ging 6202 stuks Russisch materieel verloren, zo stelde militair- en inlichtingenblog Oryx vast op basis van fotomateriaal uit het oorlogsgebied. De Russen raakten 1155 tanks, bijna 800 pantserwagens en 56 vliegtuigen kwijt. 

‘De aanpak van de Russische strijdkrachten is fundamenteel onhoudbaar’, oordeelt Rusland- en veiligheidsexpert Michael Kofman in The Washington Post. ‘Russische troepen worden geconfronteerd met uitputting, motivatieproblemen en een gestage terugloop van de militaire effectiviteit.’

Een factor die het onverwachte verloop van de oorlog verklaart, is volgens de Russisch-Amerikaanse auteur en buitenlandcommentator Max Boot ‘de corruptie en domheid van het Poetinregime’. Het Russische afroomsysteem heeft – zoals Follow the Money eerder schreef – negatieve invloed op militair materieel, op personeel, en uiteindelijk ook op het moreel.

‘Oekraïne is zeker niet perfect, maar het land is wendbaarder en meer gedecentraliseerd dan de autocratische en rigide Russische staat’

‘Russische commandanten hebben hun gunstige positie verkwanseld door incompetent leiderschap en erbarmelijke militaire inlichtingen,’ vervolgt Boot. ‘Bij hun oorspronkelijke aanval op Kiev toonden de Russen het onvermogen om snelle offensieve operaties uit te voeren. De Oekraïners laten nu zien hoe het moet.’

Sociale media worden overspoeld met videobeelden waarop Oekraïense burgers hun bevrijders in de armen vliegen. ‘Oekraïne is zeker niet perfect, maar het land is wendbaarder en meer gedecentraliseerd dan de autocratische en rigide Russische staat,’ schrijft Orysja Loetsevytsj, Oekraïne- en Ruslandexpert bij denktank Chatham House, in The Guardian.  

Ook in de organisatie en operaties van de Oekraïense strijdkrachten ziet Loetsevytsj dat Rusland wordt voorbijgestreefd. Onder opperbevelhebber generaal Valeri Zaloezjny maken volgens Loetsevytsj veelbelovende jonge officieren snel promotie, en worden commandanten aangemoedigd autonoom te handelen en hun mening te geven. ‘Zaloezjny transformeert de krijgsmacht in een wendbaar en modern netwerk van echt samenwerkende eenheden.’

Ongetrainde soldaten zonder leiders

Om beweging te krijgen in zijn strijdkrachten zet Poetin in op een gedeeltelijke mobilisatie, maar hoe denkt hij dit succesvol te laten verlopen? 

Het zal ‘buitengewoon moeilijk zijn,’ twitterde voormalig bevelhebber van de Amerikaanse troepen in Europa Mark Hertling. ‘En het plaatsen van “nieuwelingen” in een frontlinie die uiteen is gescheurd, een laag moraal heeft en die er eigenlijk niet wil zijn, voorspelt meer Russische rampspoed.’

Generaal Hertling was in het verleden verantwoordelijk voor de training van 150 duizend Amerikaanse militairen per jaar. Bij de Russen gaat het daar al fout, volgens Hertling. In de VS krijgen militairen een basistraining van tien weken. De Russische troepen komen er bekaaid van af.

Wie houdt de militairen met laag moraal in het gareel, wie zet de slecht getrainde manschappen effectief in? 

‘Russische soldaten kregen slechts een paar dagen basistraining voordat ze vanaf november vorig jaar – voor de invasie van 24 februari – naar Belarus werden gestuurd,’, meldde The Moscow Times in juli. ‘Er was een soldaat in onze compagnie die niet wist hoe een machinegeweer werkt,’ vertelde een van hen in de krant. ‘Ik zou niet naast hem willen staan ​​in de strijd.’

Leiderschap is schaars, binnen de Russische militaire gelederen. Poetin vervangt aan de lopende band bevelhebbers, en hij slaat ze steevast over in de besluitvorming. Wie houdt de militairen met laag moraal in het gareel, wie zet de slecht getrainde manschappen effectief in? 

‘Het zal ook enige tijd duren om deze reservisten bij elkaar te halen en ze vervolgens in te zetten in Oekraïne,’ voorziet voormalig generaal-majoor Ryan. ‘Dit betekent dat de Oekraïners de mogelijkheid hebben om vooruitgang te blijven boeken in hun offensieven tegen de Russen.’ Volgens Ryan zijn de genoemde aantallen niet afdoende en heeft Oekraïne veel meer man gemobiliseerd.

Mobilisatie zonder middelen

Met welk materieel – en welke uitrusting – wil Poetin nieuwelingen de oorlog insturen? Eerder al werd raket T-62 – een sovjetmodel – uit de mottenballen gehaald. Daarnaast moet Rusland terugvallen op oude artillerie, die wordt geteisterd door precisieaanvallen van Oekraïense strijdkrachten met Westerse wapensystemen. 

Tijdens hun opmars maakten de Oekraïners wapens buit die deels weer zijn ingezet tegen de Russen. Het wordt erger en erger voor Poetin, die daarom ook een mobilisatie van het militair industrieel complex aankondigde. Hij maakt de industrie verantwoordelijk voor verhoging van de militaire productie. En daar loopt Poetin in zijn eigen mes.

Hij is voor een groot deel afhankelijk van import uit het Westen. De Russische industrie koopt bijna alles in het buitenland, van chips tot gereedschappen en machines. Voor de militaire productie is Rusland afhankelijk van (high)tech-onderdelen uit het Westen, maar de betreffende producenten mogen door de sancties niet meer leveren. Er duiken berichten op dat de Russische wapenindustrie overuren draait. Verloven zijn ingetrokken en personeel van andere industrieën wordt overgeheveld. Zoals bekend uit de Sovjettijd leidt meer personeel echter niet automatisch tot een verhoogde productie.

De Russische wapenindustrie kan de oorlogsverliezen en technische problemen niet bijbenen, meent de Russische onderzoeker Pavel Luzin. Als de oorlog voortduurt heeft de industrie ‘bij de huidige productie’ al gauw tien jaar nodig om de verliezen aan gepantserde voertuigen en kruis- en tactische ballistische raketten goed te maken. Luzin heeft hier de impact van het embargo op industriële gereedschappen en onderdelen nog niet meegerekend.

‘Met zijn gok verlengt Poetin de pijn van het Oekraïense volk zonder enige kans op een Russische overwinning’

Tekenend is dat Rusland wapensystemen en munitie moet inkopen in het buitenland. Voor de oorlog was Rusland volgens SIPRI met 19 procent marktaandeel nog een groot wapenexportland, na de VS zelfs het grootste. Inmiddels moet Rusland drones aanschaffen in Iran en munitie in Noord-Korea – qua betrouwbaarheid en bruikbaarheid waarschijnlijk nog minder dan die van Rusland. 

‘Met zijn gok verlengt Poetin de pijn van het Oekraïense volk zonder enige reële kans op een Russische overwinning,’ twitterde generaal-majoor Ryan. ‘Uiteindelijk verandert deze aankondiging niets aan het vooruitzicht van een Oekraïense overwinning. Maar het betekent dat er nog veel meer mensen zullen sterven voordat dat gebeurt.’

Het patroon: Poetin schaadt zichzelf en zijn land steeds meer 

Bij gebrek aan alternatieve afzetkanalen voor Russisch gas verliest Poetin hoognodige inkomsten voor de Russische staatskas. Bovendien heeft hij de EU gemotiveerd om na decennialange verslaving definitief afscheid te nemen van zijn gas en zich te weren tegen pogingen tot het uitlokken van sociale instabiliteit.

Als reactie op de hoge energieprijzen en -tekorten komen in verschillende Europese lidstaten plannen van de grond ter bevordering van koopkracht en energiezekerheid. Zo nationaliseert Duitsland energiebedrijf Uniper en legt het 65 miljard euro neer voor lastenverlichting. Frankrijk stopt tien miljard in de nationalisatie van energiebedrijf EDF. De EU gaat winsten afromen van energiebedrijven, als bijdrage aan plannen om de pijn die Poetin veroorzaakt, te verzachten. 

In de Westerse hoofdsteden broeden beleidsmakers, politici en experts ook op maatregelen om de staatskas van Poetin te raken en tegelijkertijd de energie betaalbaar en beschikbaar te houden. Zo stelde Duitsland Gazprom onder curatele. Andere landen, zoals de VS, kopen nu gas via de daardoor ontstane nieuwe entiteit. De EU overweegt een maximale prijs Russisch gas en de G7 heeft besloten tot zo’n prijsplafond voor olie uit Rusland.

Kwijnende economie

 Europa maakt hoge kosten om zich te weren. Voor Poetin zijn de economische vooruitzichten op de langere termijn slecht door Westerse isolatie veroorzaakt door zijn oorlog. Met een krimp van 4 tot 6 procent dit jaar is de pijn voor de Russische economie op vooralsnog minder rampzalig dan verwacht, maar nog steeds stevig. De Russische budgettaire problemen zijn al groot.

The Moscow Times meldt op 15 september dat er een gat van 1.5 biljoen roebel in de begroting zit. Eerder al schreef de krant op basis van overheidsbronnen dat het Nationaal Welzijnsfonds, een noodfonds dat in aanloop naar de oorlog gevuld is met miljarden dollars, naar verwachting in 2024 leeg zal zijn. 

Na eerdere crises exporteerde Rusland zich uit de problemen, maar door de Westerse sancties gaat dat niet lukken. Dat schrijft de Russische econoom Vladislav Inozemtsev, directeur van het Centrum voor postindustriële studies in Moskou, in een analyse op het Russische platform Riddle. Inozemtsev voorziet een ineenstorting van de Russische economie in 2024-2025. 

Uit beelden verspreid via sociale media blijkt dat niet alleen jonge mannen worden gemobiliseerd, maar ook oudere. Dat betekent dat kostwinners uit gezinnen worden gerukt, en werknemers onttrokken aan de economie. Ook dat kan hoe dan ook niet zonder gevolgen blijven.

Laatste middel

In een ultieme wanhoopsdaad probeert Poetin het tij te keren. Met de aangekondigde annexatie van bezette gebieden en nucleaire dreiging hoopt Poetin het Westen te dwingen om Oekraïne geen wapens meer te leveren en president Zelensky naar de onderhandelingstafel te bewegen. Dat is de truc van Poetin.

‘Fake-referenda,’ reageren politieke leiders in het Westen. De Russische staatstelevisie wacht de resultaten van de ‘referenda’ niet af. ‘Volgende week sluiten vier regio's zich aan bij Rusland,’ verklaart presentatrice Olga Skabejeva woensdagmorgen. Dan zijn die gebieden in de ogen van Poetin onderdeel van Rusland en kan hij volgens de Russische militaire doctrine kernwapens inzetten als ze worden aangevallen. 

‘De geloofwaardigheid is wat hoger dan in maart,’ zei Frans Osinga, hoogleraar oorlogsstudies van de Defensieacademie eerder deze week bij Nieuwsuur over de nucleaire dreiging. Toen was hij aan de winnende hand en nu niet. Het is zo onderhand zijn enige middel dat hem nog rest. De geschiedenis leert dat Poetin na dreigementen duikt en afwacht wat er gebeurt.

‘Poetin verliest al in de ogen van China en India,’ zegt Amerikaans generaal buiten dienst Wesley Clark bij CNN. ‘Het gebruik van kernwapens zou hem een grotere loser maken.’

Het einde voor Vladimir Poetin?

Na de toespraak van Poetin riep oppositiebeweging Vesna (Lente) Russen in het hele land op om woensdagavond te protesteren. ‘Duizenden Russische mannen – onze vaders, broers en echtgenoten – zullen in de gehaktmolen van de oorlog worden gegooid. Waar zullen ze voor sterven? Waarom zullen moeders en kinderen tranen vergieten? Voor het paleis van Poetin? Nu zal de oorlog echt naar elk huis en elk gezin komen,’ zei Vesna. Een petitie tegen ‘volledige en gedeeltelijke mobilisatie’ kon donderdagavond rekenen op bijna 350.000 handtekeningen. Na de run op uitgaande vluchten eerder op woensdag 21 september braken protesten uit in steden verspreid over het land.

Steeds meer lokale politici pleiten voor het aftreden van Vladimir Poetin. Vertegenwoordigers uit Sint-Petersburg – district Smolny – hebben bij de Doema een voorstel gedaan om een aanklacht wegens hoogverraad tegen hem in te dienen en hem af te zetten als president. 

In hun brief verwijten zij Poetin dat de aanhoudende oorlog leidt tot de dood van Russische soldaten en de economie schaadt – en daarmee de burgers van het land. Ook de veiligheidspositie van Rusland is volgens de lokale politici door Poetin in gevaar gebracht.

Nikita Joeferef is een van de zeven politici uit Smolny die een boete kreeg wegens zijn kritiek op de Russische strijdkrachten, maar dat weerhield hem er niet van om daarna zijn boodschap bij onder meer CNN te herhalen. ‘Ik heb twee kinderen. Ik wil niet dat zij over 10 à 20 jaar hetzelfde meemaken als ik. Dat ze bang zijn om naar buiten te gaan en zich uit te spreken bij demonstraties.’ 

Na de speech van 21 september durfden mensen massaal de straat op te gaan. ‘Laat Poetin maar in de loopgraven zitten,’ klonk het in de straten van Moskou. Op beelden is te zien hoe de oproerpolitie mensen wegsleept. In totaal zijn woensdag en donderdag bij demonstraties 1.336 demonstranten opgepakt, zo telt OVD. Volgens deze mensenrechtenwaakhond, die toezicht houdt op politieactiviteiten, waren vóór deze week bijna 16.500 mensen vastgezet voor anti-oorlogsactiviteiten.  

We mogen volgens journalist en Midden- en Oost-Europa-kenner Anne Applebaum verwachten dat een Oekraïense overwinning, ‘ook het einde van het regime van Poetin’ betekent. Applebaum is auteur van boeken over onder meer autoritair leiderschap, en volgens haar is het ondenkbaar dat Poetin ‘kan blijven regeren als het centrale punt van zijn legitimiteit – zijn belofte om de Sovjet-Unie weer in elkaar te zetten – niet alleen onmogelijk, maar ook lachwekkend blijkt’. Zo ver is het nog niet, maar het broeit wel. 

Een militair fiasco in Oekraïne, een economie die op instorten staat door sancties, en burgerlijke opstand tegen de mobilisatie: los van elkaar al ontwikkelingen die Poetin fataal kunnen worden. Nu ze allemaal tegelijk plaatsvinden is de vraag of en hoe lang hij de situatie nog in de hand kan houden, of dat die hem drijft tot meer wanhopige acties. Hoe meer hij in de problemen komt, hoe meer Poetin naar maatregelen grijpt die de problemen voor hem en zijn land verergeren.