De Europese aanpak tegen de crisis concentreerde zich tot nu toe vooral op hoge handelsbalans- en overheidstekorten en het bankentoezicht. Nu begrotingstekorten en overheidsschulden weer houdbaar zijn geworden en de onbalans in handelsbalansen is geslonken, komt de kernoorzaak van de crisis in beeld: de hoge private schulden. Door loonmatiging en lastenverzwaringen zijn in veel landen de private schulden fors gestegen, waardoor de consumptieve vraag nog vele jaren zal achterblijven. Bedrijfsinvesteringen beperken zich vooral tot vervangingsinvesteringen, terwijl huishoudens, pensioenfondsen en verzekeraars door de lage rente meer gaan sparen of hogere premies innen om hun vermogensdoelen te bereiken. Het gevolg is een permanent hoog werkloosheidsniveau en druk op de belastinginkomsten. Hopen op economische groei van enige substantie onder die omstandigheden is een vorm van wensdenken. Zonder groei in de effectieve vraag van consumenten, zal elke opleving gevolgd worden door teleurstelling.

Europese koploper

De hoge private schulden zijn ook een persoonlijk drama: mensen in huishoudens die gebukt gaan onder hoge schulden zijn ongezonder en hebben veel vaker psychische problemen met een uitstraling naar kinderen in die gezinnen. Ook in Nederland groeiden de private schulden heel sterk, vielen de banken bijna om en steeg de staatsschuld en het begrotingstekort. Toch kwam Nederland minder in de problemen. We waren namelijk wel solvabel en concurrerend. De solvabiliteit van Nederland kwam vooral door de pensioenen en het langdurige grote handelsoverschot. Tegenover onze schulden staan nog veel grotere vermogens. Die zijn echter voor de meeste huishoudens niet bruikbaar, waardoor ook in Nederland de bestedingen sterk zijn gedaald en naar verwachting nog lang laag blijven. Worden onze ruime vermogens wel goed aangewend?

Van alle landen in de Eurozone heeft Nederland verreweg de hoogste hypotheekschulden

Van alle landen in de Eurozone heeft Nederland verreweg de hoogste hypotheekschulden. Met het aantrekken van de economie en huizenmarkt zijn de hypotheekschulden weliswaar met 1 procent gedaald, maar het beschikbare inkomen om de schulden te betalen is met -6 procent nog harder gedaald. De Nederlandsche Bank verwacht dat de hoofdmoot van de restschulden nog zo’n 10 jaar zal blijven bestaan.

Uitzieken of ingrijpen?

Over de noodzaak om tot actie over te gaan kun je evenwel verschillend denken. De hoofdvraag is: Kunnen we de problemen gewoon langzaam laten uitzieken of zijn er structurele maatregelen nodig? We hebben hierover zo ons eigen opvattingen, maar we willen ook twee nauw betrokken spelers aan het woord laten. De eerste is jurist Sven Hulleman die opereert namens de stichting ´Restschuld Eerlijk Delen´. De tweede is de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB). Hulleman staat met zijn stichting zo´n 1500 gezinnen met problematische restschulden bij. ‘Ze kunnen nergens heen. Het normale rechtssysteem werkt niet goed voor deze mensen. Als je wilt procederen tegen banken heb je zeer specialistische advocaten nodig en die krijg je niet pro deo.’ Behalve Hulleman dan, want die heeft het zijn missie gemaakt om deze mensen bij te staan op ‘cure - no pay’ basis. ‘Ook als ik erin slaag voor mensen een ton kwijtschelding te realiseren, hebben ze vaak geen geld meer over om mij te betalen.’ Hulleman acht structureel beleid onontkoombaar. ‘Restschulden zijn geen voorbijgaand fenomeen. Leuk dat de huizen in de Randstad profiteren van de aantrekkende economie, maar hoe zit het in krimpgebieden als Oost-Groningen en Limburg? In die regio’s komen de prijzen wellicht pas over een generatie weer op de oude niveaus.’

Kahlua met tonic

Los van conjuncturele of regionale factoren ziet Hulleman ook een structurele weeffout in ons economisch systeem: ‘We hebben een Angelsaksische kredietcultuur gecombineerd met een Rijnlands faillissementsregime. Dat is als Kahlua met tonic mengen; beton in je maag.’ Hulleman doelt op de fiscaal gefaciliteerde ruimhartige kredietverlening, gecombineerd met de tamelijk langdurige en ingrijpende schuldsanering. ‘In Angelsaksische landen kun je, als je niet verwijtbaar gehandeld hebt, als privépersoon middels een persoonlijk faillissement in enkele maanden van je schulden afkomen. Dat moeten we in Nederland ook mogelijk maken. De Wet Schuldsanering Natuurlijke Personen is nu omkleed met vernederende en vooral langdurige procedures waar schuldeisers meestal niets mee opschieten.’

De banken zijn niet gebaat bij honderdduizenden gezinnen die gevangene zijn van het eigen huis en zo de woningmarkt nog jaren remmen

Hoe ziet de Hulleman de rol van banken? ‘Ik constateer elke keer als ik een casus laat voorkomen dat er geschikt wordt. In dat opzicht zie ik beweging, maar het zou beter zijn als de soepelheid van banken niet afhankelijk is van of er met een rechtszaak gedreigd wordt. Ik ben geen voorstander van het blindelings kwijtschelden van schulden. Mijn stichting heet niet voor niets ‘restschuld eerlijk delen’. Maar we hebben als samenleving de banken gered met belastinggeld. De filosofie was dat het overnemen van hun schulden goed voor de economie was. Dezelfde filosofie is soms ook van toepassing op huishoudens. Het kan zelfs in het belang van banken zelf zijn om daar waar het kan soepelheid te betrachten. Ook de banken zijn niet gebaat bij honderdduizenden gezinnen die gevangene zijn van het eigen huis en zo de woningmarkt nog jaren remmen.’

Hoge betalingsmoraal

Kunnen banken deze smeulende veenbrand blussen of kunnen we beter wachten tot de brand vanzelf uitdooft? Het blijkt niet zo zwart-wit te liggen, maar de visie van banken tendeert eerder naar langzaam uitdoven. Anneloes van Ulden en Edward Feitsma van de NVB zien een paradox van hoge schulden en een laag aantal wanbetalers. Zij wijzen op culturele aspecten. ‘De betalingsmoraal in Nederland is nog altijd indrukwekkend. Nederlanders zorgen ervoor dat ze alles doen om hun schulden af te betalen. Daarnaast heeft Nederland een goede sociale zekerheid. Ook structureel wordt de zwakke debt to income ratio in ons land gecompenseerd door pensioenbergen en institutionele vangnetten zoals het garantiefonds.’

We hebben sinds de jaren ‘80 alleen maar groei gekend. Het kost wat tijd om de knop om te zetten bij banken

De NVB onderkent de stijging van de schuldenproblematiek en de resulterende persoonlijke en macro-economische gevolgen: ‘We hebben sinds de jaren ‘80 alleen maar groei gekend. Het kost wat tijd om de knop om te zetten bij banken. Alle banken zijn nu bezig een restschuldbeleid te ontwikkelen. De tijd dat mensen de deur gewezen worden wanneer ze proactief aankloppen bij hun bank om een toekomstige betalingsachterstand te bespreken, moet nu toch echt tot het verleden behoren.’ Diverse banken verkleinen hun hypotheekportefeuille om de risico´s beter te spreiden. De NVB helpt mee door de website restschuldinfo.nl in de lucht te brengen. ‘Niet elke restschuld leidt ook meteen een betalingsprobleem. Onze website is vooral bedoeld voor mensen met een huis onder water maar zonder een direct betalingsprobleem. Met die website willen we vooral laten zien dat verhuizen terwijl je onder water staat, vaak goed mogelijk is. Voor mensen met concrete betalingsachterstanden is het veel beter persoonlijk contact te hebben met hun bank.’

Regulering

Banken zijn ook bezig om formules te bedenken die in een vroeg stadium betalingsproblemen opsporen. ‘Het blijft wel lastig omdat je niet precies weet wat de trigger is. Het gaat vaak pas echt pijn doen als mensen werkloos raken of in een scheiding zitten en dat kunnen onze formules uiteraard niet voorspellen.’ Een obstakel vormt het wettelijke verbod op provisies waardoor banken slechts beperkt advies mogen geven aan hun cliënten zonder er een rekening voor te sturen. Hier lijkt de politiek doorgedraafd te zijn. ‘Het is onbevredigend om cliënten een welgemeend advies te geven hoe betalingsproblemen te verhinderen en daar vervolgens een rekening voor te sturen. Ook bij serieuze betalingsproblemen mogen banken nu geen advies geven.’ Weliswaar heeft minister Dijsselbloem recentelijk bepaald dat het provisieverbod niet geldt bij deze zogeheten beheerssituaties, maar er hangt nog mist boven deze markt. ‘Het is immers nog niet duidelijk wanneer er precies sprake is van een beheerssituatie, de AFM puzzelt hier nog op,’ aldus de NVB.

Waar de politiek vroeger in transparantie geloofde, wordt nu sterker ingezet op het reguleren van producten

Willen de banken de veenbrand dus langzaam laten uitdoven? ‘We verwachten dat de problemen in de loop der tijd verkleinen. Aan de andere kant zie je wel een kentering in het beleid. Waar de politiek vroeger in transparantie geloofde, wordt nu sterker ingezet op het reguleren van producten. Zo zie je een stijging van standaardproducten en strengere controle op risicovolle producten. Transparantie blijkt maar beperkt te werken in markten als pensioen en hypotheken.’ Op de noodzaak voor structurele veranderingen in de aanpak van restschuld reageert de NVB terughoudend. ‘Je kunt pensioen inzetten voor restschuld, maar het is knap ingewikkeld dit goed te organiseren. Hier moeten we nog nader naar kijken.’ Ook ziet de NVB geen noodzaak de Wet schuldsanering natuurlijke personen aan te passen.

Conclusie

Hulleman heeft steekhoudende argumenten. Het rechtssysteem werkt niet goed voor mensen met schulden, krimpgebieden blijven nog jarenlang met problemen kampen en een Angelsaksisch kredietsystem botst met een Rijnlands faillissementsregime. Maar Hulleman gaat er bij de banken wel met een gestrekt been in. Het juridiseren van dit probleem is maatschappelijk kostbaar en kijkt vooral terug naar wie waarvoor verantwoordelijk en aansprakelijk is. Dat leidt niet noodzakelijkerwijs tot lagere private schulden. Banken zien in dat het in ieders belang is om hun gedrag te veranderen. Die omslag gaat wel met de rem erop. Banken vrezen dat een ruimhartiger houding de betalingsmoraal aantast. Die moraal is echter diep verankerd in onze cultuur en gaat echt niet schuiven als gevolg van individuele schikkingen of van betere en snellere communicatie van banken. Voor structurele veranderingen moeten we ook de politiek aankijken. Hoe kunnen we een eenvoudige manier vinden waarop mensen pensioenaanspraken kunnen inzetten om restschulden af te betalen? Ook moet een humanere en meer op de toekomst gerichte faillissementswetgeving voor natuurlijke personen worden overwogen. Het kabinet-Rutte II hult zich vooralsnog in stilzwijgen over dit onderwerp. Hiermee laat het een gouden kans liggen om economisch gewin en sociaal beleid te combineren. Als de private schulden hoog blijven, is een sterk herstel van de werkgelegenheid niet te verwachten. ****** Marcel Canoy is hoofdeconoom van Ecorys, distinguished lecturer Erasmus School of Accounting & Assurance en columnist van het FD, Robin Fransman is voormalig adjunct-directeur van het Holland Financial Centre