Het moet even slikken zijn geweest voor de verantwoordelijke ambtenaren. In totaal negen ministeries, drie provincies en vijf gemeenten in Nederland kregen dit weekend een Wob-verzoek op de deurmat. Ieder verzoek heeft dezelfde strekking: inzage of een kopie van álle documenten sinds 2005 die afkomstig zijn van Shell, gericht waren aan Shell, of gaan over Shell. 

Dat wil zeggen: alle e-mails, vergaderverslagen, memo’s, video’s, voortgangsrapportages, planningen, beleidsstukken, brieven, rapportages, WhatsApp- en faxberichten. De omvang van elk verzoek: zo’n zeventig kantjes. Was getekend: Platform Authentieke Journalistiek. Met steun van Follow the Money, Stichting Democratie en Media, Corporate Europe Observatory, Lobbywatch en twintig hoogleraren en onderzoekers, onder wie journalist Naomi Klein en hoogleraar Saskia Sassen. 

Zeventien overheidsloketten, maal veertien jaar aan documentatie: dit is één van de grotere Wob-verzoeken die in Nederland zijn ingediend. De overheidsdocumenten zullen als voedingsbodem dienen voor het onderzoeksproject de Shell Papers.

Waarom willen we al deze documenten hebben?

Wat de tijdspanne betreft: die is bewust gekozen. De huidige bedrijfsstructuur van Shell stamt uit 2005, toen de Britse en Nederlandse tak van het bedrijf fuseerden tot een Brits vennootschap maar het hoofdkantoor in Den Haag bleef staan. De fusie ging gepaard met een omstreden belastingdeal waarbij Shell, met toestemming van de Nederlandse fiscus, miljarden aan dividendbelasting niet hoefde te betalen. Het betreft bovendien een periode waarin de overheid in nauw overleg met het bedrijfsleven economisch en fiscaal beleid afstemt, om de gevolgen van de wereldwijde financiële crisis van 2008 het hoofd te bieden.

Vanuit milieuperspectief is de periode eveneens relevant. Op 16 februari 2005 trad het internationale klimaatakkoord van Kyoto in werking. Daarmee committeerde Nederland zich aan afspraken over het verminderen van broeikasgassen. Klimaatkwesties komen daarmee vermoedelijk hoger op de agenda in het overleg tussen de overheid en de fossiele industrie.

Diepgeworteld

De samenwerking tussen Shell en de Nederlandse overheid kent een lange geschiedenis, zo blijkt uit de Geschiedenis van Koninklijke Shell. Deze boekenreeks werd in opdracht van Shell geschreven ter ere van het honderdjarig jubileum in 2007. De koloniale voorganger van het oliebedrijf – de in 1890 opgerichte Koninklijke Nederlandse Petroleum Maatschappij – boorde met steun van de Nederlandse overheid olie in Nederlands-Indië. De ‘Koninklijke Olie’, zoals het bedrijf bekend stond, opereerde vanuit Den Haag vanwege het belang van ‘toegang tot de Tweede Kamer en het koloniaal bestuur’. Met resultaat: als buitenlandse bedrijven te veel met de voorganger van Shell gingen concurreren, toonde de Nederlandse regering zich doorgaans bereid om ‘haar favoriete bedrijfstak’ in bescherming te nemen. 

De overheid achtte de multinational om meerdere redenen van onschatbare waarde voor de Nederlandse economie. Al in de jaren ’20 groeide Shell uit tot het grootste oliebedrijf ter wereld. Vanaf de jaren ’50 voorzag het Nederlandse huishoudens als mede-eigenaar van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) van goedkoop aardgas. De export van dat gas leverde de overheid miljarden aan zogeheten aardgasbaten op.

Ook investeert Shell in Nederlandse innovatieprogramma’s en kweekvijvers voor talent, zoals het Shell Research and Technology Centre Amsterdam (STCA), één van de drie grote onderzoekcentra van het bedrijf wereldwijd. De Shell-raffinaderij in Pernis en het chemiecomplex in Moerdijk behoren tot Europa’s grootsten, en de omvang van het gasveld in Groningen duikt op in de wereldwijde top twintig.

Vandaag de dag is Shell in Nederland het grootste beursfonds aan de Amsterdamse effectenbeurs. Het aandeel is geliefd bij Nederlandse pensioenfondsen en hun deelnemers: Shell-aandeelhouders kunnen rekenen op een stabiele koers en een redelijk rendement. Shell is, zoals dat heet, een klassiek ‘weduwen- en wezenfonds’.

Draaideur

Elise van Zeeland, op dit moment nog adviseur van D66-leider Rob Jetten, baarde vlak na de Provinciale Statenverkiezingen opzien met haar aankondiging van een carrièreswitch. ‘Vanaf 1 mei begin ik als Government Relations Advisor New Energies bij Shell,’ schreef ze op Twitter. ‘Dankbaar voor vier mooie en leerzame jaren Binnenhof. En ontzettend veel zin in m’n nieuwe baan in geheel nieuwe omgeving!’ Op Twitter werd verontwaardigd gereageerd, met name vanwege de snelheid waarmee Van Zeeland haar publieke rol – ze was onder andere betrokken bij de ontwikkeling van het klimaatakkoord – inruilde voor een baan om de belangen van Shell te vertegenwoordigen.

Lobbyen is een cruciaal onderdeel van een democratie, maar leidt ‘regelmatig tot uitwassen die juist indruisen tegen de principes van een representatieve democratie,’ schrijven universitair docent Bert Fraussen en universitair hoofddocent Caelesta Brauns van de Universiteit Leiden. Ze noemen de draaideurproblematiek als ‘het meest tastbare voorbeeld met betrekking tot zorgen over belangenverstrengeling en wetgeving’.

In het kabinet zitten drie ministers die eerder voor Shell werkten

Dat er zoiets als een draaideur tussen de Nederlandse overheid en bedrijven als Shell bestaat, mag evenwel geen nieuws meer heten. Al in 1990 schreven Theo Westerwoudt en Ben Greif in NRC Handelsblad over de ‘nauwe verwevenheid, economisch, qua relaties met de politiek en in de personele sfeer’ tussen Nederland en Shell. Het pad wordt echter ook de andere kant op bewandeld. Op dit moment zitten er drie ministers in het kabinet die eerder in hun carrière voor Shell werkten: minister van Financiën Wopke Hoekstra (CDA), minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Sigrid Kaag (D66) en minister van Economische Zaken en Klimaat Eric Wiebes (VVD).

Controverses

Soms wordt er niet eens gewacht tot een dienstverband is afgerond alvorens de overstap wordt gemaakt. In 2010 bleek uit door Wikileaks gelekte documenten dat het ministerie van Buitenlandse Zaken en Shell hoge ambtenaren en werknemers voor één of twee jaar bij elkaar detacheren. Verder onderzoek van De Groene Amsterdammer en Tegenlicht wees in 2013 uit dat Shell er zodoende ‘een eigen diplomatieke dienst op nahoudt, die rechtstreeks rapporteert aan de ceo’. Een ‘hotline’ tussen Shell en de Nederlandse regering, aldus de auteurs, die er onder meer voor zorgt dat Shell voor zijn belangen in het Midden-Oosten verregaande steun van de Nederlandse overheid geniet. Deze bijzondere vorm van detachering is nog steeds terug te vinden op de LinkedIn-profielen van Shell-medewerkers, met beschrijvingen als ‘Seconded into the Ministry of Foreign Affairs from Shell: International Entrepreneurship, Foreign Economic Relations for Dutch businesses, Economic Diplomacy’.

Van deze schaduwzijde aan de samenwerking tussen Shell en de Nederlandse overheid kwamen de afgelopen jaren meerdere andere voorbeelden aan het licht. Zo kreeg Platform Authentieke Journalistiek begin 2018 via een Wob-verzoek notulen in bezit van het Dutch Trade and Investment Board (DTIB), een overlegorgaan van zestig grote bedrijven (waaronder Shell), dertig belangenorganisaties en vijf ministeries. Uit de notulen komt onder meer naar voren dat de bedrijven, Shell incluis, intensief mogen meedenken over de vormgeving van overheidsbeleid. Zo werd er gelobbyd voor ‘tal van fiscale maatregelen die goed zouden zijn voor de BV Nederland’, zonder dat daar een deugdelijke onderbouwing voor was.

Over fiscale maatregelen gesproken: ook de keuze voor de afschaffing van de dividendbelasting was in innig overleg met Shell en Unilever tot stand gekomen, zo bleek uit de memo’s die bij de kabinetsformatie waren gebruikt. Het kabinet had de waarschuwingen van het Ministerie van Financiën in de wind geslagen, en het enige wetenschappelijke onderzoek waarop het zich daarbij baseerde, was mede gefinancierd door Shell. 

De memo’s waren bovendien olie op het vuur van een ander gevoelig dossier: in één van de stukken werd een verband gelegd tussen de Groningse gaswinning en de afschaffing van de dividendbelasting. ‘De veiligheid van Groningers lijkt door middel van onfrisse koehandel door Wiebes te zijn verknoopt met een dikke belastingbonus voor Shell’, oordeelde Tweede Kamerlid Henk Nijboer (PvdA).

Eerder kwam al uit dat Shell en Exxon een geheime afspraak hadden gemaakt met een hoge ambtenaar van het ministerie van Economische Zaken in 2005 over het niveau van de gaswinning voor de lange termijn. Uiteindelijk maakte dagblad Trouw in juni 2018 bekend dat Shell de dividendbelasting al sinds 2005 zou ontwijken – met toestemming van de Nederlandse belastingdienst. Volgens Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) zou de Nederlandse schatkist daardoor zeven miljard aan belastinginkomsten zijn misgelopen.

In maart besloot de Tweede Kamer unaniem een parlementaire enquête te starten om achter de ondoorzichtige besluitvorming over gaswinning in Groningen te komen. Met dit zwaarste politieke middel hoopt de Kamer te ontdekken welke publieke en private belangen zijn gediend in het aardbevingsdossier. Op 18 april staat een hoorzitting over het belastingstelsel voor multinationals op de agenda van de Tweede Kamer. 

Voor de rechter

Maar het bleef niet bij schandalen over gaswinning en dividendbelasting. Shell is de afgelopen tijd herhaaldelijk voor de rechter gesleept. Zo werd het bedrijf in juni 2017 aangeklaagd door vier Nigeriaanse weduwen. Shell zou medeplichtig zijn geweest aan mensenrechtenschendingen in de Nigerdelta in de jaren ‘90. Volgens Amnesty International speelde de top van Shell een actieve rol bij het neerslaan van lokale protesten tegen olievervuiling. In maart dit jaar liet het Nederlandse Openbaar Ministerie weten Shell te gaan vervolgen wegens omkoping in Nigeria. 

En dan is er nog het thema klimaatverandering. Begin 2018 lanceerde de stad New York een zaak tegen Shell en vier andere oliebedrijven. Als grootste bijdragers aan klimaatverandering zouden ze al lang weten van de gevolgen, maar dit onder de tafel hebben geveegd, zo luidde het verwijt.

En op 5 april ontving Shell een dagvaarding van het Nederlandse Milieudefensie, na een demonstratie bij Shells hoofdkantoor in Den Haag. Samen met 17.379 mede-eisers en zes andere organisaties stapt de milieuorganisatie naar de rechter. De eis: ‘wij willen dat Shell stopt met het veroorzaken van klimaatverandering’.

‘Mensen die denken dat we soft zijn geworden als het gaat om olie en gas, hebben het mis’

De groene reputatie die Shell probeert op te bouwen, met bijvoorbeeld de ambities die in het Sky Scenario worden tentoongesteld, wordt vanuit meerdere hoeken betwist. Ook de toezegging van bestuursvoorzitter Ben van Beurden dat het bedrijf voldoende doet om de ambities van het Klimaatakkoord van Parijs te halen, labelden de factcheckers van NRC als ‘grotendeels onwaar’.

De Britse ngo en lobbywaakhond Influencemap noemt in een recent rapport dat de vijf grootste olie- en gasbedrijven, inclusief Shell, ‘meer dan een miljard dollar’ hebben besteed aan greenwashing, terwijl ze ondertussen ‘lobbyden om hun fossiele industrie te verdedigen en uit te breiden’.

Van Beurden geeft zelf bovendien gemengde signalen af over de klimaatambities van Shell. Tijdens een Britse conferentie in 2018 sprak hij over krantenberichten die Shell portretteren als investeerder in duurzame energie. ‘Zelfs krantenkoppen die waar zijn, kunnen misleidend zijn,’ zei hij toen. ‘Ze kunnen mensen zelfs het idee geven dat we soft zijn geworden als het gaat om de toekomst van olie en gas. Maar als ze dat denken, zouden ze het mis hebben.’

Roep om transparantie

De samenwerking tussen Shell en de Nederlandse overheid kent diverse gedaantes, die vraagtekens oproepen en vele maatschappelijke consequenties hebben. Wat is de invloed van Shell, één van de grootste ondernemingen ter wereld, op het Nederlandse openbaar bestuur – rond bijvoorbeeld economisch, fiscaal, internationaal, milieu- en zelfs onderwijsbeleid?

Om een antwoord op deze vragen te krijgen, dienden we zeventien Wob-verzoeken in.

De documenten krijgen we niet zomaar in de schoot geworpen: we zullen moeten wobben. Dat is jargon voor het aanspraak maken op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) – hét instrument om te achterhalen wat zich afspeelt achter de gesloten deuren van overheidskantoren en het Binnenhof.

De openbaarmaking van ambtelijke stukken waarborgt een transparante overheid, zo luidde het credo tijdens de invoering van deze wet in 1980. Vandaag de dag dient de wet nog steeds onmiskenbaar dit doel: het is enkel dankzij de uitvoerige Wob-verzoeken van onderzoeksgroep SOMO en onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam dat we weten dat Mark Rutte al twee maanden na zijn eerste aantreden in gesprek trad met Shell over het afschaffen van de dividendbelasting. En de geheime afspraak over gaswinning in Groningen tussen Shell en het ministerie van Economische Zaken uit 2005 kwam aan het licht door een Wob-verzoek van NOS Journaal.

Toch – of misschien juist daarom – krijgt de zogeheten ‘wobber’ met veel tegenwerking te maken. Zo vertelde een anonieme ambtenaar in De Groene Amsterdammer: ‘In plaats van te kijken naar wat er geopenbaard moet worden, is vaak de insteek dat er wordt gekeken hoe het niet openbaar kan worden gemaakt.’ Tegenwerking kan diverse vormen aannemen, zoals het overschrijden van wettelijke levertermijnen. De nieuwswaarde van informatie staat dan op het spel. Ook kunnen juridische weigergronden worden misbruikt om te ‘lakken’, ofwel documenten onleesbaar te maken.

Als lezer ben je een watchdog

De afschaffing van het recht op een dwangsom bij overschrijding van de wettelijke termijn in 2016 heeft het er niet beter op gemaakt. Werden wettelijke termijnen voor deze afschaffing bij meer dan de helft van alle Wob-verzoeken overschreden, vandaag de dag is dat volgens Wob-expert Roger Vleugels opgelopen tot meer dan 90 procent.

Daarom pakken PAJ en Follow The Money het radicaal anders aan. In plaats van de strijd om (ongelakte) documenten achter de schermen te voeren, nemen we onze lezers mee in het Wob-proces voor de Shell Papers. Vanaf het moment dat zeventien Wob-verzoeken de deur uit zijn, tot aan het ontvangen van documenten, met alles wat daartussen gebeurt.

Afspraken met Wob-ambtenaren, overschreden termijnen, rechtszaken en documenten die binnenkomen: we zullen je als lezer constant op de hoogte houden. Als lezer ben je een watchdog: je houdt toezicht op Wob-ambtenaren, om het recht op informatie te laten zegevieren. Zo stelt jouw digitale oog de schriftelijke toevoer voor de Shell Papers veilig. Want hoe meer online volgers, hoe groter het maatschappelijke draagvlak om ons van documenten te voorzien.

En als die documenten er eenmaal zijn? Dan krijgt de FTM-lezer er toegang toe. Op het Wob-dashboard maken we de verkregen Wob-documenten openbaar, kopieerbaar en doorzoekbaar. Daar kun je zelf aan de slag met de documenten en een bijdrage leveren aan de Shell Papers. Of je eigen onderzoek starten.

Premier Rutte heeft eens gezegd: ‘Ik heb zestien miljoen bazen.’ Volgens de minister-president zijn dus niet bedrijven, maar burgers de baas. Een aantal van die bazen verzoeken hun werknemers nu om openheid van zaken.

Dit artikel werd geschreven door Merel de Buck, Alexander Beunder, Bas van Beek en Jilles Mast van Platform Authentieke Journalistiek.