Weet u het nog? Kerstmis 2012. De Banca Monte dei Paschi di Siena moest in allerijl door de Italiaanse staat worden gered. Het 540 jaar oude bancaire monument — de derde bank van Italië —  dreigde aan wanbeleid en corruptie ten onder te gaan. Onder meer de aankoop van Banca Antonveneta in 2008 was een miskoop, waarbij bovendien essentiële informatie voor de toezichthouder achtergehouden werd. Bijna 4 miljard euro was nodig om de bank voor een faillissement te behoeden, meer dan de beurswaarde van dat moment.

Nog geen jaar later, in oktober 2013 moest er weer een slordige 4 miljard euro bij, dit keer Europees geld. Meer dan drieduizend mensen verloren hun baan. Ruim drie jaar later is de situatie er echter niet veel beter op geworden. En niet alleen voor Banca Monte dei Paschi. Analisten schatten dat er voor 330 miljard euro aan slechte leningen op de Italiaanse bankbalansen staan, volgens het Internationale Monetaire Fonds komt dat overeen met één vijfde van het Italiaanse bbp. Wie gaat dat gapende gat betalen?

Wie gaat dat gapende gat betalen?

En wat gebeurde er eerder dat jaar? Maandag 25 maart 2013. De kersverse Eurogroep voorzitter Dijsselbloem kondigt die dag aan dat de spaarders van de Cypriotische banken moeten meebetalen aan de redding van de banken. Tegoeden boven de ton worden bevroren om kapitaalvlucht tegen te gaan. Wel blijft een Londens filiaal van de grootste Cypriotische bank nog twee dagen open waardoor rijke Russen een groot deel van hun vermogen kunnen wegsluizen.

Blauwdruk voor redding banken

Dijsselbloem noemt de Cypriotische deal een 'template', een blauwdruk, voor de manier waarop slecht presterende banken voortaan zullen worden behandeld. De halve wereld valt in 2013 over Dijsselbloem heen. Maar in de teksten van het latere BRRD (Bank Recovery and Resolution Directive) van de Europese Commissie, goedgekeurd door de voltallige Europese Raad, wordt wel degelijk zijn handelwijze opgenomen als standaardprocedure. Om te voorkomen dat in de toekomst opnieuw de belastingbetaler moet opdraaien voor de tekorten bij omvallende banken wordt de volgende procedure bedacht: Als het mis gaat zijn eerst de aandeelhouders en de houders van (achtergestelde) obligaties de klos. Is dat niet voldoende? Dan zijn de overige banken van het land waarin de in problemen verkerende bank zich bevindt aan de beurt om in te springen. En is ook dát niet genoeg dan zou de betreffende staat moeten ingrijpen. En pas daarna zou, indien nodig, de Europese belastingbetaler aan de beurt zijn.

Ook zal er vanaf 1 januari 2016 een Europees potje worden gevormd, dat in tien jaar tijd een omvang van 55 miljard euro moet krijgen. Dit potje is het zogeheten Single Resolution Fund dat valt onder het Single Resolution Mechanism (SRM). Dit resolutiefonds dat wordt gefinancierd door de Europese banken vormt een druppel op een gloeiende plaat, zo becijfert de Amerikaans-Nederlandse econoom Willem Buiter van Citibank. Buiter schat het vermogenstekort van de Europese bankensector op een bedrag tussen de 1.000 en 3.000 miljard euro volgens een bericht op de financiële site Biflatie.

De ECB wil voor 200 miljard euro aan bad loans opkopen van Italiaanse banken

Op dat potje kunnen de Italiaanse banken niet wachten. De Europese Centrale Bank (ECB), die onder leiding staat van de Italiaan Mario Draghi, grijpt in februari 2016 in. De ECB is bereid om voor 200 miljard euro aan slechte leningen van Italiaanse banken op te kopen of in onderpand te nemen in ruil voor het verstrekken van liquiditeitsruimte. Zo ruimen de Italianen hun slechte bankbalansen op nog voordat het resolutiefonds in werking treedt.

Gelet op de eerder genoemde schatting van 330 miljard aan rommelkredieten bij de Italiaanse banken is het de vraag of die 200 miljard van de ECB voldoende zullen zijn om de Italiaanse bankensector te herstructureren. Voorlopig is er wel tijd gekocht. Bovendien is het nog maar de vraag of de door Dijsselbloem opgestelde regels van het resolutiemechanisme naar de letter worden gevolgd. Duidelijk is in elk geval dat de Italiaanse bankensector niet kan bijpassen. Maar wat doet de ECB in deze financieringscarrousel?

Slechte Italiaanse leningen

In november vorig jaar kondigde de ECB aan dat zij ook verpakte leningen gaat opkopen. Dat zijn bijvoorbeeld gebundelde pakketten van autoleningen of van creditcardmaatschappijen. Doorgaans leningen, waar al meer dan drie maanden niet op is afgelost. Maar de ECB zegt erbij dat zij deze NPL's (Non-Performing Loans) pas opkopen als het echt niet anders kan. In de woorden van de ECB: '...buying rebundled non-performing loans could be an extreme option if the euro zone’s economic situation became "really bad"'. Klaarblijkelijk is dat nu het geval met de Italiaanse banken en economie. Italië heeft een staatsschuld van meer dan 130 procent van zijn bbp, na Griekenland de hoogste van de eurozone. Per persoon bijna 35.000 euro schuld. Hiernaast vloeit er jaarlijks structureel ruim 40 miljard meer uit de Italiaanse staatskas dan er binnen komt, waardoor het tekort nog verder zal oplopen. En de kwaliteit van de leningenportefeuille van de Italiaanse banken is matig tot zeer matig, schrijft The Wall Street Journal in januari 2016.

De aandelenkoers van Banca Monte dei Paschi di Siena kelderde afgelopen maand dramatisch. Volgens ingewijden zouden er voor ruim 40 miljard aan oninbare leningen nog op de balans staan. Sinds oktober vorig jaar is de beurswaarde gehalveerd. En het was niet de eerste keer dat de oudste bank ter wereld in de problemen kwam, zoals we hebben geconstateerd.

Zo komt de rekening van de banken tóch weer op het bordje van de Italiaanse en uiteindelijk de Eurozone belastingbetaler

Al jaren koopt de ECB verpakte leningen als Asset Backed Securities op ten bedrage van bijna 2 miljard euro per maand, maar wel onder voorwaarde dat deze leningen een zekere kredietwaardigheid moeten bezitten. Het is onzeker of de rommelkredieten die op de balansen van Italiaanse banken staan, aan die voorwaarden voldoen. Daar hebben de ECB en de Italiaanse staat wéér het volgende op gevonden volgens bronnen bij het Italiaanse Ministerie van Financiën: de Italiaanse staat garandeert de kredietwaardigheid van de gekochte leningen — voor vijftig procent. En zo komt de rekening van de banken tóch weer op het bordje van de Italiaanse en uiteindelijk Eurozone belastingbetaler terecht. Want wat als die door de ECB opgekochte vermogenstitels straks definitief niet terugbetaald kunnen worden? Wie zijn dan de pineut? Eén ding is zeker: dat zijn niet Draghi en consorten.

Formeel is staatssteun in de vorm van monetaire financiering door de ECB niet toegestaan, ook al zouden de banken een prijs voor de garantstellingen betalen. Met dit een-tweetje tussen de ECB en de Italiaanse staat worden de Italiaanse banken uiteindelijk door de belastingbetaler gered, de template van Dijsselbloem ten spijt. Met de tussenkomst van de ECB is een bijzondere categorie toegevoegd aan het Europees resolutiemechanisme. En dat in een situatie waarin de rente op tienjarig Italiaans staatspapier is opgelopen naar 135 basispunten ten opzichte van vergelijkbaar Duits papier.

Intussen heeft Draghi in een speech aan het Europees Parlement ontkend dat er sprake zou zijn van het opkopen van Italiaanse rommelkredieten. De ECB zou slechts spreken over het accepteren van gesecuritiseerde pakketten als onderpand, in ruil voor ruimere liquiditeit voor de banken. De vraag is dan op zijn minst gewettigd of dat onderpand wel voldoet aan de kredietwaardigheidseisen die de ECB daar zelf aan stelt.