De feiten zouden zomaar uit een scenario van een Hollywoodfilm kunnen komen. Bij tientallen huiszoekingen in België en Italië werd bijna 1,5 miljoen euro contant geld in beslag genomen. Computers en smartphones van tien parlementaire medewerkers werden bevroren en vier verdachten, waaronder Eva Kaili, een van de veertien vicevoorzitters van het Europees Parlement, zitten in hechtenis.

De precieze omvang van het schandaal is nog niet duidelijk. Dagelijks zijn er nieuwe onthullingen in de pers. Naar het zich nu laat aanzien, zouden verschillende Europarlementsleden geld hebben ontvangen van vertegenwoordigers van Qatar en Marokko om de belangen van die landen te behartigen inzake visumvrije regimes, mensenrechten of visserijrechten. 

De spilfiguur is Pier Antonio Panzeri, een voormalig Europarlementslid en voorzitter van ’Fight Impunity’, een vereniging die zegt te strijden tegen straffeloosheid voor mensenrechtenschendingen. Panzeri zou onder andere het smeergeld verdeeld hebben onder de parlementsleden en andere betrokkenen. 

De speurders troffen de afgelopen week koffers en tassen vol cash aan op verschillende locaties in Brussel: 600.000 euro in de woning van Panzeri, 150.000 euro in het appartement van Vicevoorzitter Eva Kaili, verscheidene honderdduizenden euros op de hotelkamer van haar vader. Ook Kaili’s partner, Francesco Giorgi, werd aangehouden. Giorgi werkt als assistent van een Italiaans parlementslid en is ook actief bij Fight Impunity.

De beelden van Eva Kaili, die Qatar tijdens een parlementair debat in november een ‘voorloper in arbeidsrechten’ noemde, staan sinds afgelopen week ineens in een heel ander licht. Niettemin zei de advocaat van Kaili in Griekse media dat zijn cliënte onschuldig is en ‘niets te maken heeft met omkoping door Qatar’. 

Kaili’s partner Giorgi zou inmiddels hebben toegegeven lid te zijn van een organisatie die voor Marokko en Qatar Europese zaken beïnvloedde, schreef het Belgische dagblad Le Soir afgelopen donderdag. Hij zou het contante geld hebben beheerd.

Door het schandaal moeten alle recente overeenkomsten met Qatar, waaronder een belangrijke luchtvaartdeal, opnieuw onder de loep worden genomen. 

Terwijl de Belgische justitie haar werk doet, stellen velen in Brussel en daarbuiten zich de vraag hoe dit in in 2022 in hemelsnaam kon gebeuren, in wat het hart van de Europese democratie zou moeten zijn.

Normvervaging in de praktijk

Brussel herbergt de grootste diplomatieke gemeenschap ter wereld met 120 internationale organisaties en ruim 300 ambassades en consulaten. Meer dan 37.000 EU-medewerkers en ruim 25.000 lobbyisten zijn er gevestigd. 

Om in beeld te krijgen hoe buitenlandse beïnvloeding in Brussel in zijn werk gaat, sprak Follow the Money met een ervaren lobbyist die voor niet-EU-landen werkt. 

‘Ik zie regelmatig dat parlementsleden reisjes of adviesfuncties krijgen aangeboden’

‘Het is zeer duidelijk dat sommige leden van het Europees Parlement op de hand zijn van bepaalde Golfstaten of andere landen,’ vertelt die op voorwaarde van anonimiteit. ‘Dan is het altijd de vraag: waar komt dat vandaan?’ 

Zo’n voorkeur kan volgens hem ingegeven zijn door politieke standpunten, maar ook door herkomst of familiebanden, iets wat hij overigens als legitiem beschouwt. ‘Maar vaak is het niet direct herleidbaar en dan lijkt er toch iets anders aan de hand. Niet altijd direct omkoping, maar ik zie regelmatig dat parlementsleden reisjes of adviesfuncties krijgen aangeboden.’

De lobbyist zegt dat hij vaak genoeg heeft gezien dat leden ‘van alle politieke partijen’ in het Parlement ook actief hengelden naar dit soort voordeeltjes. ‘Dan zijn een restaurantreservering of kaarten voor een bepaald evenement natuurlijk vrij snel geregeld.’

Hij ziet er over het algemeen weinig kwaad in dat landen op deze voorstellen ingaan. Over het Qatarese omkoopschandaal zegt hij: ‘Hier is het wel echt uit de hand gelopen is: er is steeds meer gevraagd en duidelijk ook steeds meer gegeven.’

Nicholas Aiossa werkt voor de ngo Transparency International EU, die strijdt tegen corruptie en integriteit promoot. Voor hem is de grens tussen lobby en omkoping volstrekt duidelijk: ‘Deze zaak gaat niet om lobbyen maar om corruptie. Lobbywerk heeft niets te maken met koffers met 600.000 euro cash en strafrechtelijke aanklachten.’ 

Aiossa ziet een duidelijk verband tussen deze zaak en de lakse cultuur binnen het Europees Parlement, waar hij van 2008 tot 2014 zelf werkte, op verschillende thema’s, van mensenrechten tot de relaties tussen de EU en de Verenigde Staten. ‘Dit is het gevolg van een algemene cultuur van straffeloosheid die decennialang heeft kunnen woekeren,’ zegt hij. 

Wat anders moet

Zoals voor elke vorm van criminaliteit geldt ook voor corruptie dat volledig uitbannen niet mogelijk is. Er is geen enkele regel die volledig kan beletten dat politici hun invloed verkopen. Toch zijn de experts die Follow the Money sprak het eens over een aantal hervormingen die de kans op dit schandaal hadden kunnen verkleinen.

1: Een lobbyregister voor landen 

Bedrijven of ngo’s die lobbyen in Brussel moeten zich laten opnemen in een transparantieregister. Contacten tussen leden van het Europees Parlement en deze partijen worden op die manier zichtbaar, zo is de gedachte. Maar voor diplomaten en ambassadeurs van landen bestaat zo’n lobbyregister niet. Dit onderscheid wreekt zich in het huidige schandaal. Qatar kon in alle discretie parlementsleden benaderen en beïnvloeden.

‘Ontmoetingen met diplomaten worden niet gecontroleerd vanwege hun diplomatieke status,’ zegt hoogleraar Europees recht Alberto Alemanno. ‘Dat hebben we in het verleden zo afgesproken, en is nu nog steeds zo. Maar dit schandaal springt er door zijn aard en omvang zo uit, dat ik verwacht dat dit snel zal veranderen.’ 

De eerder genoemde lobbyist voor niet-EU-landen zou hier geen voorstander van zijn. Transparantie kan ervoor zorgen dat Europese ambtenaren uit vrees voor reputatieschade niet meer met sommige landen willen spreken, terwijl deze landen ‘legitieme belangen’ te verdedigen hebben. 

Aiossa is er niet zo bang voor dat het publiek melden van een vergadering door een betrokken regering ‘de diplomatie als kunst zal schaden’. Hij krijgt bijval van Alemanno: ‘Europarlementariërs beroepen zich op de vrijheid van het mandaat. Dat is natuurlijk onzin, want ook al vraag ik van jou om je ontmoetingen te rapporteren, heb je nog steeds de vrijheid die ontmoetingen te hebben.’

Toch lost een lobbyregister voor landen niet alles op. In het Qatarese omkoopschandaal speelde Fight Impunity, de ngo van spilfiguur Panzeri, een belangrijke rol. Hoewel deze ngo niet stond ingeschreven in het lobbyregister, hadden medewerkers toch ongehinderd toegang tot het subcomité voor mensenrechten in het Parlement. 

Olivier Hoedeman van de ngo Corporate Europe Observatory, dat de lobby in Brussel controleert, pleit voor een volledig en publiek toegankelijk overzicht van lobbyisten en hun ontmoetingen. Of beter nog: ‘regels die voorkomen dat lobbyisten van repressieve regimes ongehinderd door de gangen van de instellingen lopen. Deze voorstellen bestaan al een tijdje, maar er wordt geen gehoor aan gegeven,’ aldus Hoedeman.

Vooralsnog hebben vreemde mogendheden via de achterdeur toegang tot Europarlementariërs, zonder dat iemand een oogje in het zeil houdt. Autoritaire regimes konden parlementsleden jarenlang belobbyen via zogeheten friendship groups. Hoewel het Europees Parlement officiële kanalen heeft voor contact met niet-EU-landen, gedoogt het bestaan van deze clubs. Ook met Qatar bestaat een dergelijke friendship group, hoewel geen van de van corruptie verdachten hier lid van is.

2: Een einde aan de vrijblijvendheid en gebrek aan controle 

Als er overeenkomsten zijn tussen de vele vormen van ethische en integriteitsregels voor Europarlementariërs, dan is het dat deze regels ten eerste erg vrijblijvend zijn, en ten tweede amper worden gecontroleerd. Zo moeten Europarlementariërs eventuele belangenconflicten opgeven, maar het parlement controleert die nauwelijks. De Europese Rekenkamer adviseerde het Europees Parlement al in 2019 om die verklaringen strenger te controleren. De reactie van het Parlement? Te duur, en daar hebben we sowieso geen mandaat voor.

Slechts zes van de 705 parlementsleden hebben hun presentjes gemeld

Europarlementariërs die mogelijk te maken hebben met een belangenconflict, kunnen daarover advies vragen aan het zogeheten raadgevend comité voor het gedrag van de leden. Maar dat is niet verplicht en hangt dus af van het moreel kompas van de parlementariër in kwestie. 

Het toenmalig Britse lid Andrew England Kerr zei in 2019 dat hij het comité niet had benaderd over het feit dat hij een bedrijf heeft dat in de defensie-industrie actief is en tegelijk lid was van een comité dat verantwoordelijk is voor regels voor de defensie-industrie. ‘Ik zie geen reden om advies te vragen omdat er voor mijzelf geen conflict bestaat,’ zei Kerr in Vrij Nederland.

Ook de verantwoording van de maandelijkse kantoorkostenvergoeding en het geschenkenregister zijn volledig vrijwillig. Sinds half 2019 hebben slechts zes van de 705 parlementsleden hun presentjes gemeld.

En wordt er dan een keer vastgesteld dat een Europarlementariër de gedragscode overtreedt, dan komt hij er vanaf met een ‘berisping’. De huiver voor echt straffen is groot. Het comité dat de voorzitter van het Parlement adviseert over sancties heeft zich enkele jaren geleden in een jaarrapport laten ontvallen dat ze liever het ‘risico’ verkleint dan dat de voorzitter ‘zijn toevlucht moet nemen tot sancties’.

3: Hervorming van de hiërarchie 

Het bestuur van het Europees Parlement wordt het ‘Bureau’ genoemd en bestaat uit de voorzitter en de veertien vicevoorzitters (onder wie dus Eva Kaili). Het is dit Bureau dat tot nu toe veel voorstellen voor meer transparantie binnen het het Europees Parlement blokkeerde of sterk afzwakte. Het machtige interne besluitvormingsclubje lapt geregeld de wensen van honderden collega’s aan zijn laars. Wanneer het Parlement in een resolutie het Bureau ergens opdracht toe geeft, is dat geenszins een garantie dat de vijftien die ook uitvoeren.

Beslist een meerderheid van het Parlement dat niet-gebruikte kantoorkostenvergoedingen aan het einde van iemands mandaat moeten worden teruggestort? Het Bureau weigert gewoon.  Wil een meerderheid na het losbarsten van het #Metoo-schandaal een verplichte training voor Europarlementariërs om intimidatie te voorkomen? Het Bureau komt alleen met een vrijwillige training. Eist een meerderheid meermaals dat documenten die het Bureau bespreekt openbaar worden gemaakt? Het Bureaulid verantwoordelijk voor het afhandelen van Wob-verzoeken zegt gewoon: nee.

Transparency International pleit voor een grondige hervorming van deze hiërarchie. Aiossa: ‘Het Bureau is altijd de grootste tegenstander geweest van elke vorm van ethische of financiële hervorming. Ze hebben consequent hervormingen weggestemd tegen de wil van het huis in. Wij pleiten voor het ontnemen van de beslissingsbevoegdheid van het Bureau op het gebied van ethiek, transparantie, integriteit en fraudebestrijding. Deze onderwerpen moeten worden teruggegeven aan de relevante commissies, die vervolgens het hele huis kunnen toestaan om te stemmen.’

4: Sociale controle tussen parlementsleden 

Verschillende parlementsleden verklaarden achteraf dat ze het gedrag van Kaili en andere sociaaldemocraten verdacht vonden. 

Op 1 december woonde Kaili een stemming bij over het visumvrij reizen voor Qatari in de Europese Unie, hoewel ze geen lid was van het comité waar de stemming doorging. Kaili nam achterin de zaal plaats en stemde stiekem mee, wat normaal enkel (en transparant) gebeurt om een afwezige collega in de fractie te vervangen. Birgit Sippel, een Duits Europarlementslid dat de stemming van de sociaaldemocratische fractie organiseerde, zei dat ze een klacht tegen Kaili heeft ingediend nadat bleek dat ze had meegestemd. (Deze klacht is inmiddels achterhaald door het gerechtelijk onderzoek.)

‘Parlementariërs houden er gewoon niet van om het gedrag van collega’s te bekritiseren’

Agnes Jongerius, fractiegenoot van Kaili in het Europees Parlement namens de PvdA, zei dat het vlammende betoog dat Kaili enkele weken eerder ten faveure van Qatar, haar was opgevallen. 

‘Ze is aangesproken op haar standpunten over Qatar omdat die afweken van de groepslijn,’ vertelt Jongerius aan Follow the Money. ‘Zo’n heel afwijkend standpunt kan leiden tot twijfels over iemands overtuigingen en of diegene wel past in onze groep. Maar dat er zo’n enorm corruptieschandaal achter zou zitten, hadden we in onze ergste dromen niet kunnen bevroeden.’

Het blijft de vraag waarom de kritiek op Kaili binnenskamers bleef (op een enkele uitzondering na) en of er überhaupt iets mee gebeurd zou zijn als de Belgische inlichtingendiensten en justitie de wantoestanden niet op het spoor waren gekomen. 

‘Dit zegt iets over de cultuur die is gegroeid. Parlementariërs houden er gewoon niet van om het gedrag van collega’s te bekritiseren of te straffen,’ zegt Aiossa van Transparency International. 

Jongerius zegt dat de PvdA zich altijd ‘heel fel’ heeft uitgesproken over de schending van mensenrechten in Qatar en wijst erop dat de partij amendementen heeft gesteund die erg kritisch waren over het land. ‘Maar in een democratie kun je een ander niet dwingen jouw standpunt over te nemen. Je kunt hooguit proberen de ander met woorden te overtuigen.’ 

Hadden er bij Jongerius of haar collega’s eerder alarmbellen af moeten gaan? Aiossa betwijfelt het. ‘Er zijn zoveel politieke fracties, met nationaal, cultureel en politiek zulke uiteenlopende leden. De opvattingen van die leden stroken niet altijd met wat je zou verwachten op basis van hun politieke familie of delegatie.’

5: Betere bescherming van klokkenluiders

Brussel wemelt van de speculatie over wie de Belgische onderzoekers getipt heeft over het schandaal. Qatarese bronnen beweren dat hun rivaal in de Golf, de Verenigde Arabische Emiraten, er iets mee te maken hebben. De lobbyist voor niet-EU landen suggereert dat de tip eerder van politieke tegenstanders van de socialistische partij in Wallonië komt.

Tussen alle speculaties en theorieën ontbrak er een: dat de klokkenluiders wel eens parlementaire medewerkers met een geweten kunnen zijn. Volgens Aiossa is dat – helaas – een onwaarschijnlijk scenario, wat is te wijten aan de gebrekkige bescherming van klokkenluiders in het Parlement.

‘Meerdere mensen op personeelsniveau in het parlement zijn gearresteerd, vastgehouden of ondervraagd. Zit daar iemand tussen die iets verdachts gezien heeft, maar niet gemeld vanwege een gebrek aan bescherming? Dat kan,’ zegt hij.

Transparency International stelde in reactie op het schandaal tien eisen op. Na strengere vervolging is de invoering van een betere bescherming voor klokkenluiders de tweede eis op die lijst. ‘Het klokkenluidersregime voor het personeel van het Parlement mist de meest essentiële bescherming. De verschillen met hoe klokkenluiders in de privésector beschermd worden zijn enorm. Van de niveaus van vertrouwelijkheid over de bewijslast tot de rapportage,’ zegt Aiossa.

Wat nu?

De analyse dat het Europees Parlement jarenlang te weinig heeft gedaan om haar interne ethische regels te verbeteren, of zelfs de bestaande regels te handhaven, wordt inmiddels breed gedragen. 

‘Blijkbaar doet de Belgische justitie wat het Europees Parlement op het eerste gezicht zelf niet gedaan heeft,’ merkte Belgisch Premier Alexander De Croo op. ‘Het Europees Parlement heeft heel veel middelen in handen om zijn eigen werking te reguleren. Dat is overduidelijk niet voldoende geweest.’

Dit erkent het Europees Parlement nu ook. In een resolutie waarover afgelopen donderdag werd gestemd, erkent het Parlement dat zijn interne regels ‘dramatisch gefaald’ hebben. De parlementsleden roepen op tot hervormingen van de regels, zoals een afkoelperiode voor Europarlementariërs, meer personeel voor de controleurs van het lobbyregister, verplichte lobbyregistratie voor diplomaten van niet-EU-landen en betere klokkenluidersbescherming voor parlementspersoneel.

Nicholas Aiossa blijft sceptisch: ‘Het zal belangrijk zijn om te zien of ze de aangekondigde hervormingen in deze niet-bindende resolutie ook daadwerkelijk en snel implementeren. Hun track record doet het slechtste vermoeden.’

De resolutie kreeg ruime steun: 541 leden stemden voor, slechts twee stemden tegen. De tegenstemmers waren de Griekse communisten Kostas Papadakis en Lefteris Nikolaou-Alavanos. 

Hun landgenoot Eva Kaili kon niet meestemmen. Zij zit nog altijd in hechtenis.