Het is een heerlijke voorjaarsavond in 2016. Maar in de overvolle zaal op het gigantische industrieterrein van Chemours (voorheen DuPont) in Dordrecht is het bloedheet en benauwd. Desondanks lopen er ineens ijskoude rillingen over mijn rug. Nadat eerst de directie en de bedrijfsarts het woord hebben gevoerd – boodschap: niets aan de hand, gaat u rustig slapen – is het woord aan het publiek, allen voormalige werknemers van DuPont/Chemours.

Een gepensioneerde werknemer van het chemiebedrijf staat op en vertelt met bibberende stem zijn verhaal. Hoe twee verschillende kankers zijn lichaam hebben gesloopt, en nu hetzelfde dreigen te doen met zijn geest. De kwellende onzekerheid, de zorgen om zijn familie. En die knagende vraag: hoe kan dit? Waarom overkomt mij dit? Anderen volgen en lichten hun eigen medische doopceel. De verhalen die ze vertellen lijken op elkaar. Na afloop is het doodstil. Niet iedereen houdt het droog.

DuPont had ook in Nederland de afgelopen decennia elk jaar duizenden kilo PFOA via de lucht of water uitgestoten. Mét een vergunning van de milieudienst

Aanleiding voor die drukbezochte voorlichtingsavonden van Chemours was de stroom aan publicaties over de vervuiling met PFOA, een hulpstof die decennialang werd gebruikt bij de productie van teflon. De stof was in het nieuws gekomen dankzij een publicatie van FTM een half jaar eerder. Daarin werd de Dordtse situatie vergeleken met die van de Amerikaanse DuPont-fabriek in Parkersburg, Virginia. In het artikel kwamen verschillende experts aan het woord, die pleitten voor betere handhaving van de uitstoot van chemische stoffen in het algemeen en een onderzoek naar PFOA in het bijzonder.

Na Kamervragen kreeg het RIVM van het ministerie van Infrastructuur en Milieu opdracht om de verspreiding van PFOA rond Dordrecht te onderzoeken. Niemand had een flauw idee hoe het daarmee was gesteld. Wel was bekend dat DuPont (dat zijn chemie-activiteiten in 2015 had overgedaan aan Chemours) de afgelopen decennia elk jaar duizenden kilo PFOA via de lucht of het water had uitgestoten. Mét een vergunning van de milieudienst.

Dode koeien en sperzieboontjes

Die koude rillingen kreeg ik opnieuw bij het zien van Dark Waters, die vandaag (23 januari) in première gaat. In het jaar waarmee de film eindigt, begint net in Nederland door te dringen dat bij de teflonfabricage in Dordrecht forse milieu- en gezondheidsschade in de omgeving is aangericht, met medeweten en toestemming van de overheid. De schaal van de vergiftiging is dan nog onbekend, al lijkt die op het eerste gezicht niet vergelijkbaar met de ramp die zich in de Verenigde Staten heeft voltrokken. Hier geen dode koeien met opgezwollen levers, groen uitgeslagen galblazen en zwarte tanden. Ook met de vervuiling van het grond- en drinkwater lijkt het na de inderhaast opgezette eerste onderzoeken mee te vallen. Pas enkele jaren later zal blijken dat het eten van appels en sperzieboontjes die in en rond Sliedrecht zijn gekweekt, niet verstandig is. Sliedrecht ligt letterlijk onder de rook van de DuPont/Chemours-fabrieken, aan de overkant van de Merwede.

Dark Waters is gebaseerd op een lang artikel van The New York Times van begin 2016, ‘The lawyer who became DuPont’s worst nightmare’. Daarin wordt het verhaal verteld van Rob Bilott, de advocaat die in 1999 vrijwel in zijn eentje de strijd aanbond met een van de machtigste Amerikaanse ondernemingen: chemiegigant DuPont de Nemours, Inc. Bilott wil het bedrijf aansprakelijk stellen voor de gevolgen van de PFOA-vervuiling die haar teflonfabriek in Parkersburg heeft veroorzaakt. Uiteindelijk leidde zijn strijd tot een schikking met 3550 directe slachtoffers, maar Bilott is tot op de dag van vandaag nog bezig met deze zaak.

Tennant heeft een paar van zijn dode koeien opengesneden. Hij stuit op afwijkingen die hij al die jaren als boer niet eerder heeft gezien

Het verhaal begint met een onverwacht bezoek van boer Wilbur Tennant aan advocatenkantoor Taft in Cincinatti. Bilott is een ervaren corporate lawyer, gepokt en gemazeld in het verdedigen van ondernemingen die milieuwetgeving aan hun laars hebben gelapt. Tennant is een ruige, boomlange kerel die geen blad voor de mond neemt. Zijn koeien zijn allemaal ziek, 190 zijn er al gestorven. Ze zijn volgens hem vergiftigd door een stortplaats van DuPont, vlak naast zijn land. Tennant is bij Bilott terecht gekomen via diens oma, die bij hem in de buurt woont. Als kind heeft de advocaat hele zomers bij zijn oma in Parkersburg gelogeerd.

Bilott voelt zich verplicht een kijkje te nemen en raakt onder de indruk van het drama dat zich op de boerderij afspeelt. Tennant heeft enkele van zijn dode koeien opengesneden om meer te weten te komen over hun doodsoorzaak. Hij stuit op afwijkingen die hij al die jaren als boer niet eerder heeft gezien. Een van die afwijkingen doet later in de film bij Bilott het kwartje vallen: de opmerkelijk zwarte rotting van de tanden in de koeienkaken.

Na lang ploegen door enorme hoeveelheden documenten die hij via een gerechtelijk bevel heeft weten los te krijgen van DuPont, komt de advocaat erachter welke stof het riviertje vervuilt waaruit Tennants koeien drinken. Het gaat om perfluoroctaanzuur, afgekort PFOA, door DuPont ook wel C8 genoemd. De stof is dan alleen in vakkringen bekend. Een expert legt Bilott uit wat voor stof dat is: een door de mens gemaakt molecuul, met een bijzonder kenmerk: het breekt niet af en accumuleert in het lichaam. Het wordt gebruikt bij de productie van teflon. Elke tefalpan uit die tijd bevat het. En dan is er nog iets. Het element fluor in die PFOA beschermt in kleine hoeveelheden het gebit tegen cariës, maar veroorzaakt in grote hoeveelheden juist het omgekeerde: rotting.

Willens en wetens

Voor Bilott is de zaak een enorme, ongelooflijk ingewikkelde puzzel. Op een gegeven moment herinnert hij zich een meisje dat hij tijdens een bezoek aan Parkersburg zag lachen. Haar tanden zijn zwart. Op slag realiseert Bilott zich dat het probleem veel wijder is verspreid dan de vuilstortplaats bij Tennants boerderij: de PFOA zit in het drinkwater van Parkersburg. En erger: DuPont is daarvan op de hoogte. Ook blijkt dat het bedrijf al in de jaren ’70 onderzoek heeft gedaan naar schadelijkheid van de stof. De resultaten waren zo verontrustend dat het bedrijf besloot die onder de pet te houden. In een intern memo van DuPont leest Bilott dat anders de hele business case van de teflonproductie onderuit zou worden gehaald. DuPont laat een rapport opmaken waarin de dood van Tennants koeien wordt geweten aan diens gebrek aan vakmanschap.

De manier waarop DuPont de zaak bagatelliseert, traineert en onder zijn verantwoordelijkheid probeert uit te komen, is frustrerend en huiveringwekkend tegelijk. In wezen is Dark Waters een twee uur durende aanklacht tegen het Amerikaanse bedrijf dat – totdat dit schandaal naar buiten kwam – over het algemeen als ‘gerenommeerd’ werd omschreven. Het vergt nogal wat zelfbeheersing om niet woedend te worden over het handelen van DuPont in deze zaak. Een van de bylines van de film luidt terecht: ‘One of the deadliest cover ups in American history’. Het is aan de volharding van advocaat Bilott en zijn kantoor te danken dat de zaak aan het licht kwam en een deel van de slachtoffers na jaren van juridische strijd in ieder geval een financiële genoegdoening hebben ontvangen, ook al kwam de schikking voor tientallen mensen te laat.

Vooral dat aspect maakt Dark Waters zo’n indrukwekkende en belangrijke film, en veroorzaakte bij mij dezelfde koude rillingen als die avond dat ik DuPont-werknemers hun verhaal hoorde vertellen. Dat betekent niet dat deze film de geschiedenis zal ingaan als een cinematografisch hoogtepunt. Vooral in het tweede deel zitten zwakke momenten en gaat de trukendoos van de Amerikaanse filmindustrie open: de hoofdpersoon ondervindt tegenslag, stort in, maar overwint na een persoonlijke catharsis alsnog. Ook is er soms wat drastisch gesneden in het materiaal, waardoor enkele zaken voor niet-ingewijden mogelijk onduidelijk zijn.

Dark Waters past in een traditie van documentaire-achtige speelfilms, zoals Erin Brockovich (2000) waarin actrice Julia Roberts een advocaat speelt die de strijd aanbindt met een Californisch energiebedrijf dat het drinkwaterbronnen heeft vervuild. Ook The China Syndrome (1979) gaat over een cover-up, waarbij een journalist achter een ongeluk bij een kerncentrale aangaat. Recenter liet Spotlight (2015) zien hoe journalisten van The Boston Globe ontdekken dat de katholieke kerk seksueel misbruik door haar functionarissen ontkent en onder het habijt probeert te houden.

Wel schuld, geen boete

Wat Dark Waters zo donker maakt, is dat er nog steeds geen einde is aan de ellendige situatie. Al weet Bilott uiteindelijk een schikking van 670 miljoen dollar te treffen voor 3550 zieke inwoners van Parkersburg, voelt zijn overwinning na ruim 16 jaar ploeteren niet als een triomf. Dat komt omdat DuPont zich niet houdt aan eerder gemaakte afspraken over de uitkomst van het bevolkingsonderzoek onder leiding van een wetenschappelijk comité. Opnieuw probeert het bedrijf onder zijn verantwoordelijkheid uit te komen. Pas als het drie individuele zaken heeft verloren en veroordeeld wordt tot schadevergoedingen van miljoenen dollar, schikt DuPont. Het onderzoek naar een strafzaak tegen het bedrijf wordt plotseling gestaakt. Wel moet DuPont een boete van 15 miljoen betalen aan de Amerikaanse milieudienst EPA omdat het de resultaten van onderzoek over de schadelijkheid achter heeft gehouden. Voor DuPont is dat een schijntje. 

‘The system is rigged! They want us to think it'll protect us, but that's a lie. We protect us. We do. Nobody else’

Het juridische systeem mag uiteindelijk hebben gezegevierd, maar daarbij is een belangrijk deel van de rechtvaardigheid gesneuveld. Ondanks die twee uur durende aanklacht overheerst na de aftiteling het gevoel dat DuPont er te gemakkelijk vanaf komt. Er is schuld, maar geen boete. Althans, geen boetedoening. Het mogelijk criminele handelen door het bedrijf blijft de facto onbestraft. Sterker: het is niet eens getoetst door een strafrechter. Niemand belandt achter tralies. Aan het einde van de film verzucht Bilott dan ook: ‘The system is rigged! They want us to think it'll protect us, but that's a lie. We protect us. We do. Nobody else. Not the companies. Not the scientists. Not the government. Us.’

Of dat in Nederland heel anders is? Ik vraag het me af. Het is niet bekend of Chemours in Nederland schadevergoedingen heeft betaald aan zieke (ex)werknemers, laat staan omwonenden. Wel lopen er nog steeds een aantal zaken die door voormalige werknemers zijn aangespannen. Vergelijkbare zaken, zoals asbest en chroom 6, hebben laten zien hoe lang het kan duren voordat er beweging komt. Hoe dan ook: Chemours doet er geen uitspraken over. Wel liet het bedrijf in een reactie op de film weten dat de situatie in Nederland niet vergelijkbaar is met die in de VS. Maar volgens bodem- en waterexperts is dat vooral te danken aan het type waterbron en de kwaliteit van de drinkwaterzuivering in Nederland. Er is in Dordrecht evenveel geloosd als in de technisch identieke fabriek in Parkersburg. Als de PFAS-crisis van afgelopen jaar iets duidelijk heeft gemaakt, is het dat de stof overal in onze omgeving aanwezig is. Ons drinkwater is daarop geen uitzondering.