‘Niemand? Zijn ze er allebei niet?’ vraagt rechter Peter Björn Martens verbaasd. In de ruime rechtszaal van de rechtbank Amsterdam is het volle bak. Martens zit in het midden van twee andere rechters, met links van hen een griffier. 

Daar tegenover twee medewerkers van de jeugdbescherming, een onderzoeker van de Raad voor de Kinderbescherming en twee advocaten met stapels dossiers. Achterin de zaal zitten twee opgetrommelde tolken. Maar zowel de vader als de moeder van het kind over wie de kinderrechters vandaag een beslissing moeten nemen zijn er niet. 

Terwijl de inzet hoog is. Op het programma staat de beëindiging van het gezag. Beide ouders kunnen vandaag de zeggenschap over hun 7-jarige dochter kwijtraken. De aanwezigheid van drie rechters onderstreept de zwaarte van de zaak. Het meisje, in dit artikel heet ze Zehra, woont al vier jaar in een pleeggezin. Als rechter Martens de gezagsbeëindiging op verzoek van de Raad voor de Kinderbescherming toewijst, zal ze waarschijnlijk tot aan haar 18e niet meer thuis wonen. 

Gebroken gezin

De moeder is niet in goeden doen, zegt de advocaat van de vrouw. Ze heeft haar kind al meer dan een jaar niet gezien, terwijl de rechter eerder had gezegd dat er een onderzoek moest worden ingesteld naar de mogelijkheden voor contact tussen moeder en dochter.

Dat dit onderzoek niet van de grond kwam, hakt erin. Bovendien was het moeder niet duidelijk dat deze zitting zou draaien om beëindiging van het gezag. Ze heeft de oproep niet ontvangen. ‘Anders was ze wel meegekomen,’ zegt de advocaat. De rechter trekt een wenkbrauw op. ‘Die oproep is toch aangetekend verstuurd? U heeft hem wel gehad?’ Hij wijst naar de raadsonderzoeker van de Kinderbescherming. Die knikt.

 ‘En u?’ vraagt hij aan de advocaat van de vader. ‘Jawel, maar vader is op vakantie,’ antwoordt die. 

De jeugdbeschermer zegt dat zij naar de rechtszaal is gekomen in de veronderstelling dat het vandaag zou gaan over een verlenging van een eerdere uithuisplaatsing, en over de omgang tussen de ouders en het kind.

Acht mensen moeten beslissen over het lot van een gebroken gezin. Maar geen van de gezinsleden is aanwezig. Wat te doen? De rechters trekken zich een kwartiertje terug. 

Als ze er weer zijn, zegt Martens dat de gezagsbeëindiging voor nu van tafel is. ‘We vinden het absoluut noodzakelijk om beide ouders te horen.’

Nadat in 2015 de gemeenten het beheer kregen over de budgetten in de jeugdzorg, zijn de geldstromen verschoven. Zorgondernemers in lichte vormen van jeugdhulp, denk aan paardencoaching of dyslexiezorg, profiteren van het nieuwe systeem, zo liet Follow the Money eerder zien in een omvangrijk dataonderzoek. 

Jeugdzorg is een ruïne 

De zonnige jaarcijfers van deze aanbieders gaan ten koste van de instellingen die op last van de kinderrechter intensieve jeugdzorg leveren. Bijvoorbeeld aan kinderen die thuis worden mishandeld, misbruikt of verwaarloosd. Of aan kinderen met verstandelijk beperkte of verslaafde ouders. Aan jongens met gedragsproblemen, die thuis onhandelbaar zijn, of aan meisjes voor wie loverboys na schooltijd komen voorrijden.

De Inspectie beschreef een kettingbotsing in de keten van de jeugdzorg: overal moeten kinderen wachten

Zeven jaar na de introductie van het financieringssysteem via de gemeenten is de jeugdbescherming, de zwaarste vorm van jeugdzorg, een ruïne. Al in november 2019 waarschuwde de Inspectie Gezondheid en Jeugd (IGJ) in het rapport Kwetsbare kinderen onvoldoende beschermd voor het verval. 

De inspectie beschreef een kettingbotsing in de jeugdzorgketen, waarin kinderen bij elke stap lang moeten wachten: op Veilig Thuis, op onderzoek van de Raad voor de Kinderbescherming, op de jeugdbescherming, op de rechter, op een plek om te wonen ergens anders dan thuis, op therapie. 

Maar systematische verandering bleef uit. In mei 2022 trok de Inspectie nog eens aan de bel, en meldde onomwonden dat door al dat wachten kinderen te lang in onveilige situaties blijven, waardoor ze verder beschadigd raken. Drie maanden daarna verzocht de Inspectie minister Weerwind (Rechtsbescherming) en staatssecretaris Van Ooijen (Volksgezondheid) opnieuw en ‘met klem’ in te grijpen: hun middelen om de jeugdbescherming weer op de rit te krijgen waren ‘uitgeput’. Vorige week drong de Inspectie aan op een ‘crisisaanpak’.

De staat van de jeugdbescherming was ‘nog nooit zo slecht als nu’, stelde hoogleraar Jeugdrecht Mariëlle Bruning eerder deze maand. ‘Hoe legitimeer je dan nog de bemoeienis van de overheid, als je schade toebrengt?’

Zonder eten naar school

In het hart van dit zorginfarct werken kinderrechters als Peter Björn Martens, Elvira Devis en Mirjam van der Kaay. Gedurende drie maanden is Follow the Money bij hun zittingen over gezag, omgang, uithuisplaatsing en ondertoezichtstelling. Vooraf krijgen we inzage in de dossiers van de betrokken kinderen, op voorwaarde dat zij, hun ouders en hulpverleners anoniem blijven.

Deze toegang is bijzonder: jeugdzaken worden altijd behandeld achter gesloten deuren, de pers is er niet welkom. Het gaat immers om minderjarigen in een penibele situatie. De dossiers bevatten persoonlijke details van getroebleerde gezinslevens. 

We lezen en horen hoe ouders hun huizen hebben ingericht: ‘Er staan twee barkrukken in de woonkamer, verder niets.’ Dat er ‘geen beddengoed in de kinderkamer’ is, en dat ‘in huis wordt gerookt’. 

We zien wat ze te besteden hebben: ‘1400 euro voor twee volwassenen en een kind’. 

Kinderen beweren met opgetrokken schouders dat het goed met ze gaat, terwijl uit hun dossier het tegendeel blijkt

Wat ze in hun woede tegen hulpverleners hebben geschreeuwd: ‘Ik sla die bril van je kop!’ 

Wat de nieuwe echtgenote zei tegen een vader die zijn 9-jarige dochter aan de telefoon heeft: ‘Je kunt haar slaan op plekken waar mensen het niet kunnen zien. Ze lijkt op haar moeder, de hoer.’

We lezen wat ouders en stiefouders hun kinderen onthouden, van gymkleren tot een boterham bij het ontbijt. Vaak is een van de twee ouders totaal afwezig in het leven van hun kinderen. 

En we lezen van de kinderen dat ze bang zijn voor school, of voor hun eigen agressie. We horen ze schuchter zeggen dat ze bij hun moeder willen blijven, of juist bij hun vader. We zien ze met opgetrokken schouders beweren dat het goed met ze gaat, terwijl onder de tafel hun been zenuwachtig op en neer wipt, en uit hun dossier het tegendeel blijkt.

‘Staatsontvoeringen’

‘Dat er zo veel persoonlijke details in de dossiers zitten is dé reden dat deze zaken achter gesloten deuren plaatsvinden,’ zegt rechter Martens tijdens een leesochtend ter voorbereiding van een middagzitting. Hij zegt het opgeruimd, zoals bijna alles wat hij zegt opgeruimd klinkt. 

Martens houdt van zijn baan. ‘Het is mooi, betekenisvol werk, het gaat echt ergens om. We zijn ons bewust dat we diep kunnen ingrijpen in gezinslevens, maar wel met het idee om het goede te doen. Het heeft weinig zin om zuur te zijn. Natuurlijk, soms vraag ik me wel af: God, hoe kon dit zover komen. Of: waarom is hier nog steeds niets gebeurd? Maar je ziet genoeg wat wel goed gaat, wat nog wel bijgestuurd kan worden.’

De reden waarom Martens instemde met de aanwezigheid van Follow the Money is tweeledig. ‘Mijn broek zakt af wanneer ik iemand als Peter Pannekoek hoor over “staatsontvoeringen”,’ zegt hij. ‘Of als er in de media weer eens een boze moeder aan het woord komt die onweersproken beweert dat haar kinderen om niets zijn afgepakt.’

Hij en zijn collega's kunnen in die gevallen niet publiekelijk reageren. Maar ze kunnen wel een kijkje in hun keuken geven. 

Martens’ tweede reden: ‘Onze gereedschapskist raakt steeds leger. Het overhevelen van de jeugdbescherming naar gemeenten heeft meer nadelen dan voordelen gehad. Het gebeurt dat er op de zitting niemand van de jeugdbescherming kan komen. Of dat een jong kind vier tot zes maanden moet wachten op een jeugdbeschermer, terwijl het in een crisissituatie verkeert. Daardoor kan veel schade ontstaan en dat is super frustrerend.’

Geen plek, geen ‘match’

Al in de eerste zitting die we bijwonen zien we wat Martens bedoelt. De beslissing over de beëindiging van het gezag van de ouders van de 7-jarige Zehra wordt weliswaar uitgesteld, maar Martens wil wel weten hoe het nu met haar gaat. En of eerder opgelegde maatregelen zijn uitgevoerd. 

Zo had de rechtbank onderzoek geëist naar de omgang tussen moeder en dochter. Is het meisje veilig bij haar? Om dat vast te kunnen stellen zijn gespecialiseerde onderzoekers nodig en de jeugdbeschermer heeft daarvoor instelling na instelling aangeschreven. Tevergeefs. 

Drie instellingen vinden dat er ‘geen match’ is. Een andere heeft geen plek. Weer een andere zegt: te complex, beginnen we niet aan. Organisatie-zus werkt alleen met Nederlandssprekenden. En organisatie-zo doet niet meer aan gezinsopnames. 

De enige instelling die én plek heeft én moeder en dochter wil ontvangen, heeft voor het leveren van jeugdzorg geen contract afgesloten met de gemeente Amsterdam, de woonplaats van het gezin. Het gesteggel over de betaling duurt zo lang dat de organisatie de plek aan een ander geeft.

Beslismachines

Na een jaar rondbellen zonder resultaat wil de jeugdbescherming de knoop doorhakken: het kind heeft duidelijkheid nodig en terug naar huis is nu absoluut geen optie. Daarom wil ze dat rechter Martens de uithuisplaatsing verlengt. Het meisje moet dus in het pleeggezin blijven, ook al heeft de jeugdbeschermer niet alles uit de kast kunnen halen om tegemoet te komen aan het onderzoek dat de rechter had geëist. 

Uiteindelijk is voor de kinderrechters Zehra’s belang leidend, niet dat van haar ouders. Dat de moeder niet in een instelling heeft kunnen aantonen dat haar dochter bij haar in goede handen is, is een gemiste kans. 

En wellicht een gepasseerd station – na een gezagsbeëindiging wordt niet langer gewerkt aan terugkeer naar huis. 

De rechters moeten dealen met uitvoeringsorganisaties die in de touwen hangen

Want gaan de rechters mee in de redenering van de Raad voor de Kinderbescherming? Wordt het gezag van ouders beëindigd en blijft het meisje bij haar pleeggezin? Of is het in Zehra’s belang om nog eens te kijken of haar moeder wel voor haar kan zorgen? Voor dat dilemma staan de rechters bij de volgende zitting, in oktober. 

‘Wij zijn beslismachines’, had Martens diezelfde ochtend relativerend gezegd, terwijl hij voorover gebogen boven de dossiers hing. ‘We zeggen ja of nee op een verzoek.’ 

Maar rechters Martens, Devis en Van der Kaay zijn wel beslismachines die in al hun interventies – en dat zijn er veel meer dan alleen ter zitting een uitspraak doen – moeten dealen met uitvoeringsorganisaties die in de touwen hangen. 

Hoe zij zich verhouden tot die organisaties, en tot de kinderen en hun ouders, onderzoeken we de komende weken in een serie artikelen over de rechtspraak in een niet-functionerend zorgsysteem.