Ooit was de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO) een wat grijze, maar door zijn 180.000 leden geliefde organisatie. Een bond die niet alleen in Den Haag zijn weg redelijk wist te vinden, maar vooral lokaal sterk aanwezig was. Met gezelligheid, advies en behartiging van belangen, bijvoorbeeld bij de gemeente wanneer voorzieningen voor ouderen op het spel stonden. En als het nodig was, kreeg je bij zo’n afdeling een troostende hand op je schouder.

Dat is sinds het aantreden van directeur Liane den Haan veranderd. Onder haar strakke leiding moest de ANBO transformeren tot, zoals ze dat zelf noemde, ‘de meest invloedrijke seniorenorganisatie’ van Nederland. Een lobbyclub, waar ‘keuzevrijheid en zelfstandigheid van senioren centraal’ staat. Den Haan koesterde grote ambities: de ANBO moest groeien naar 200.000+ leden. Maar in plaats daarvan kromp het ledenaantal naar 103.500. Tegelijk slonk ook het eigen vermogen van de vereniging: in 2013 was het eigen vermogen 4 miljoen euro, in 2016 nog maar 2,4 miljoen euro.

Uit diepgravend onderzoek van Follow the Money-redacteur Kim van Keken, in samenwerking met televisieprogramma Meldpunt! van omroep MAX, bleek dat die neergang onder meer te wijten was aan een door Den Haan in 2012 ingezette reorganisatie. Daarbij werden de besturen van de 400 lokale afdelingen abrupt opgeheven en kwamen de geldstromen in 2015 volledig onder controle van het ANBO-hoofdkantoor in Woerden te staan. De geliefde kaart- en bingo-avonden verdwenen; voor de warmte van een seniorenclub kwam kille nieuwe zakelijkheid in de plaats. Het veroorzaakte veel onrust, ontevredenheid, en ja, ook verdriet.

Voormalige bestuurders en (ex-)leden die met Follow the Money en Meldpunt! spraken, schetsten een beeld van een keihard opererende, autoritaire directeur. Tegenspraak duldde Den Haan niet, zo merkten kritische leden toen zij hun royement in de brievenbus aantroffen.

Den Haan was ook uitgenodigd, maar weigerde te komen

Op 1 november 2017 publiceerden we ons eerste artikel over de ontwikkelingen bij de ANBO en de rol van Den Haan daarin. De ouderenclub had zes dagen de tijd gekregen om op vragen van FTM te reageren. Van deze gelegenheid werd geen gebruik gemaakt. Op de dag van de publicatie lichtte Eric Smit ‘s avonds in de uitzending van Meldpunt! de bevindingen van Follow the Money toe. Den Haan was ook uitgenodigd, maar weigerde te komen. Na de uitzending hadden tientallen ANBO-leden weten geschokt te zijn. Ook meldden zich nieuwe bronnen, die het beeld van een autoritaire directeur bevestigden; soms ging dat gepaard met niet mis te verstane kwalificaties aan Den Haans adres.

Onze publicatie van 31 maart, ‘Het ANBO-bestuur zette vrijwilligers keihard aan de kant’, reconstrueerde hoe de vereniging lokale vrijwilligers buitenspel had gezet. Ook tijdens dit vervolgonderzoek weigerde de ANBO om FTM-redacteur Kim van Keken te woord te staan. ‘Follow the Money is geen gesprekspartner van ANBO,’ luidde de afwijzing. Onze schriftelijke vragen werden summier of onvolledig beantwoord. Wel kondigde de ANBO aan juridische stappen te willen zetten. Advocaat Tomlow nam daarvoor de tijd, maar op 21 juni diende bij de Amsterdamse rechtbank het langverwachte kort geding: de ANBO versus Omroep Max en Follow the Money. Daarvoor had ANBO al een forensisch onderzoeksbureau ingehuurd om de bevindingen van FTM, en met name de uitlatingen van Smit in de uitzending van Meldpunt!, te ontzenuwen en/of in een ander daglicht te plaatsen.

Eisen in kort geding

Volgens de ANBO zouden zowel Omroep Max als FTM zich hebben laten leiden door ‘de uitgesproken negatieve uitlatingen van rancuneuze oud-vrijwilligers’. Daarmee schonden wij en Max de reputatie van de ANBO, en hebben we de grenzen van de vrijheid van meningsuiting overschreden. Voorts zouden Max en FTM geen deugdelijk journalistiek onderzoek hebben verricht, en geen hoor en wederhoor hebben toegepast. In de dagvaarding doet de ANBO daarnaast haar beklag over een vijftal ‘feitelijke onjuistheden’ in de artikelen van FTM.

De ANBO eiste op die gronden dat zowel de uitzending van Meldpunt! als het FTM-artikel van 1 november 2017 zouden worden verwijderd; tevens moesten FTM en Max zoekmachines vragen de uitzending en het artikel uit hun zoekresultaten te verwijderen. Ook werden uitgebreide rectificaties verlangd, op straffe van dwangsommen. Voorts werd van elk der gedaagden ‘een voorschot van € 10.000,- wegens immateriële schadevergoeding’ geëist. Voor FTM wilde de ANBO daarbovenop een preventief publicatieverbod: het zou FTM moeten worden verboden ‘om zich opnieuw feitelijk onjuist, suggestief, althans negatief uit te laten over de ANBO en/of haar bestuurder Den Haan, op straffe van dwangsommen’. Dat laatste is uiteraard een draconische eis, die de denkwijze van Den Haan helaas helder illustreert.

De rechter maakte korte metten met de ANBO: geen van hun eisen werd ingewilligd. Hieronder een bloemlezing uit de 12 pagina’s tellende uitspraak.

‘Smit heeft de gewraakte uitlatingen live in een studiogesprek gedaan. Omroep Max heeft zich er terecht op beroepen dat zij ten aanzien van die uitlatingen een boodschappersfunctie vervult en dat zij voor die uitlatingen niet aansprakelijk kan worden gehouden. [..] In dit geval heeft de interviewster van programma Meldpunt! voldoende afstand gehouden van Smit, en anders dan de ANBO heeft aangevoerd, een kritische houding ten opzichte van hem aangenomen.’

Smit mag vinden dat de houding van den Haan defensief en agressief is

‘Het is immers niet onjuist dat vraagtekens kunnen worden geplaatst bij de besteding van de gelden afkomstig van de lokale afdelingen en bij de centralisering van de zeggenschap binnen de ANBO. Dat dit tot verzet heeft geleid en dat veel leden zijn vertrokken is evenmin onjuist. Smit mag vinden dat de houding van den Haan defensief en agressief is.’

‘Omroep Max heeft voorts voldoende invulling gegeven aan het principe van hoor en wederhoor. Zij heeft Den Haan uitgenodigd om in de uitzending op te treden, maar dit heeft zij geweigerd, terwijl dit bij uitstek de gelegenheid was om een tegengeluid te laten horen. Ook staat vast dat de betrokken journalisten de ANBO op 25 oktober een uitgebreide vragenlijst hebben toegezonden, maar dat de ANBO daarop niet inhoudelijk is ingegaan.’

Daarnaast getuigt de houding van de ANBO – zoals Omroep Max heeft aangevoerd – van weinig zelfinzicht en realiteitszin. Als grote landelijke organisatie dient zij transparant te zijn en verantwoording aan haar leden en de buitenwereld af te leggen.’

De rechter oordeelde dat FTM alle vermeende onjuistheden voldoende had onderbouwd:

’FTM heeft de eerste beweerde feitelijke onjuistheid [over royementen van dissidenten, red.] voldoende weerlegd met een beroep op diverse bronnen. [..] Uit al deze producties ontstaat het beeld dat verschillende leden met wie een geschil bestond zijn geschorst of geroyeerd. Ook hebben leden zelf hun lidmaatschap beëindigd omdat hen een schorsing of royement in het vooruitzicht is gesteld, wat min of meer hetzelfde is.’

Vooral de opmerking van de rechter bij de vierde ‘feitelijke onjuistheid’, over het wegsturen van mensen uit de ledenraad, is snijdend: ‘Ook hier geldt dat de ANBO niet precies duidelijk heeft gemaakt was er onjuist is aan de feiten in het artikel. Integendeel, de juistheid ervan wordt bevestigd in productie 21 van de ANBO waaruit kan worden afgeleid dat Den Haan er voorstander van is bepaalde leden uit de vereniging te verwijderen.’

‘De vijfde feitelijke onjuistheid bestaat er volgens de ANBO uit dat de lokale afdelingen niet werden verdacht van fraude, zoals in het artikel wordt vermeld (overigens vreesde de ANBO wel voor het verduisteren van gelden, zie punt 65 van de dagvaarding). Dat er wel degelijk een publieke verdachtmaking van fraude was blijkt uit eerdere perspublicaties.’

Alle eisen werden gisteren radicaal afgewezen, en de ANBO werd veroordeeld tot de kosten van het proces.

It ain’t over till the fat lady sings

Terwijl we op de redactie van FTM een overjarige fles roze champagne openden – hij smaakte helaas naar sherry met prik erin – en redacteur Kim van Keken en onze collega’s van Max feliciteerden, zoemde het echter al rond: de ANBO zou in beroep gaan. En jawel, eind van de middag meldde de ANBO op zijn website dat de bond een bodemprocedure zal starten tegen Omroep Max, Follow the Money ‘en Eric Smit persoonlijk’.

Ook in dit persbericht is de ANBO niet recht door zee

Bernard Tomlow, advocaat van de ANBO, schrijft: ‘FTM en Omroep Max hebben de aantijging dat zij slecht onderzoek hebben verricht niet ontkend of weerlegd. Sterker, ze bepleitten dat shockeren, overdrijven en je van ironie of sarcasme bedienen gewoon mag. Kennelijk weegt het recht van vrije meningsuiting blijkbaar zó zwaar dat aperte onjuistheden als feiten gedebiteerd mogen worden.’

Maar ook in dit persbericht is de ANBO niet recht door zee. Zo beweert Tomlow: ‘De rechter stelt echter dat de uitlatingen, hoe onwaar ook, vallen onder de vrijheid van meningsuiting.’ Nergens heeft de rechter het over ‘uitlatingen, hoe onwaar ook’. Integendeel: de rechter meende juist dat FTM en Max alle door hen gerapporteerde feiten keurig hebben onderbouwd, en dat de ANBO zijn eigen aantijgingen jegens beide media niet heeft kunnen hardmaken. Weinig zelfinzicht en realiteitszin: de rechter zei het al.

Enfin. It ain’t over…