Bankmedewerker, aan de telefoon: “U komt 12 basispunten onder die 6,45 procent uit door die, ja door die swap zoals we dat noemen, die ruil.” Ondernemer, aan de andere kant: “Ja,ja,ja, nou prima.” Met zijn ‘nou prima’,  zit de ondernemer in vakantieparken vast aan een renteswap. We schrijven 2002. Pas tien jaar na dit gesprek begonnen misstanden rond de verkoop van renteswaps aan middelgrote en kleine bedrijven de media te halen. Gerechtelijke uitspraken waren er nog nauwelijks en slechts een handvol advocaten had zich toegelegd op het onderwerp. De kern van het probleem: zo’n 17.000 zogeheten ‘niet-professionele’ mkb’ers - lees: zonder verstand van financiële producten als renteswaps - hebben rentederivaten gekocht. Vaak zonder dat ze dat zelf doorhadden, of op de hoogte te zijn van de risico's van het product. Ondernemers dachten met de nieuwe constructie het equivalent van een lening met een vaste rente te krijgen, maar de praktijk bleek anders. De rente op de lening met een swap kan gewoon stijgen door tussentijds de opslagen - de vergoeding voor de bank - te verhogen. Daarnaast kan bij het vervroegd aflossen van de lening, plots een forse rekening van al snel 100.000 of 200.000 euro op tafel komen voor het afkopen van het rentederivaat.

Voortschrijdend inzicht

Hoewel advocaten van ondernemers klagen dat de banken nog steeds geen grote concessie hebben gedaan richting het mkb, is er in de afgelopen twee jaar toch veel veranderd. Advocaten hebben meer ervaring met renteswaps, toezichthouder AFM heeft onderzoek gedaan, klachteninstituut Kifid wordt opgetuigd om ook over klachten over rentederivaten te oordelen en er zijn inmiddels al heel wat uitspraken van rechters te vinden in dit dossier: soms gunstig voor de bank, soms gunstig voor de ondernemer. Maar ook het inhoudelijke oordeel van de rechters zelf lijkt te veranderen. Tot nu toe is er in de media nooit aandacht geweest voor een uitspraak van de rechter uit 2007.

de uitspraak uit 2007 is de oudste die over renteswaps te vinden is

Het is de oudste uitspraak over renteswaps die te vinden is op rechtspraak.nl. Daaruit blijkt dat de rechter voor de kredietcrisis nog korte metten maakte met een kleine ondernemer die een klacht had over een renteswap. Het hoogtepunt van de swapverkoop ligt grofweg in de jaren tussen  2006-2008, maar al in mei 2002 krijgt het Noord Hollandse bedrijf Nederland Vakantie Groep (NVG, omzet ruim 14 miljoen euro) bezoek van een bankier van de Hollandsche Bank-Unie (toen nog een dochter van ABN AMRO). Hij komt uitleggen dat de ondernemer geen lening met een vaste rente hoeft te nemen, maar ook kan kiezen voor een goedkopere optie: een lening met een renteswap.

Krabbel op een flipover

‘Ik heb op het kantoor van NVG, op een whiteboard of flipover, aan de hand van een getekend schema laten zien hoe de renteruil plaatsvindt en de daaraan verbonden betaalstromen, indien de variabele rente van een Rollover-lening geruild wordt tegen de vaste rente van een renteswap,’ zo verklaart de bankier later voor de rechter. Ook laat hij een brochure over swaps achter. Een paar weken later belt HBU NVG om de deal af te ronden. Een transcript van het gesprek, waarbij de ondernemer vrijwel alleen maar ‘ja’ zegt, af en toe aangevuld met een ‘nou prima’, werd door de ABN-dochter ingebracht in de rechtszaak.

Telefoongesprek tussen HBU en NVG. 'B' is bankmedewerker. 'CC' is NVG.

Afkoopsom van ruim twee ton

Een jaar later krijgen NVG en HBU ruzie omdat de bank weigert groeifinanciering beschikbaar te stellen. De vakantiegroep stapt over naar een andere bank. HBU maakt een overzicht van wat NVG aan leningen terug moet betalen: 11 miljoen euro. De ondernemer betaalt en denkt dat de zaak daarmee is afgerond. Maar een maand later komt er weer een brief van de bank. ‘Tot onze spijt’ constateert de bank vergeten te zijn om 235.400 euro in rekening te brengen voor het afkopen van de renteswap.

'We werden overvallen door die afkoopsom van 235.400 euro'

'Daar werden we door overvallen,' zegt een betrokkene van NVG, die niet met naam genoemd wil worden. De kleine onderneming in vakantieparken had tot die tijd niet door dat ze een swap had, ook al was de term wel gevallen in het telefoongesprek. NVG weigert te betalen, waarop HBU naar de rechter stapt. 'Dat HBU dat telefoongesprek inbracht, waarbij de term swap viel, heeft de hele zaak omgedraaid,' zegt advocaat Annemiek Romein, die een tijdlang NVG bijstond. 'Daardoor werd onze bewijspositie zwakker.' De rechter maakt uiteindelijk korte metten met de weigering van het vakantiepark. De rechter oordeelt onder meer dat de brochure en de tekening op het flipboard een ‘uitvoerige toelichting’ vormen.

HBU hoeft niet uit zichzelf te vertellen over afkoopsom

Dat NVG nooit rekening had gehouden met het feit dat aan een swap ook een afkoopsom van enkele tonnen kan hangen, is ook hun eigen schuld, oordeelt de rechter: 'De conclusie is dan ook dat HBU in het kader van haar zorgplicht niet uit zichzelf en expliciet NVG c.s. heeft hoeven te wijzen op de kosten die gepaard gaan met het vroegtijdig afbreken van een swap.'

ABN noemde in 2008 voor private banking klanten alleen de upside van de swap

In de brochure stond wel in algemene bewoordingen dat het afkopen mogelijk gepaard kon gaan met 'considerable settlement obligations.' In 2002 wisten banken dus al dat het vroegtijdig afkopen van swaps een dure aangelegenheid konden zijn. Die bewoording is opvallend, aangezien moederbedrijf ABN AMRO een paar jaar later in brochures niet dergelijk scherpe bewoordingen kiest. Sterker, in 2008 wordt voor private banking-klanten juist alleen de upside van een swap benadrukt, dat wil zeggen de kans op een voordelige uitkomst. In 2010 verandert de bank weer van koers en waarschuwen ze wel weer voor mogelijk 'aanzienlijke kosten' bij afkoop.  

De rechter en het 'rotgevoel'

‘Het geschil met HBU is uiteindelijk opgelost,’ zegt de betrokkene van NVG. ‘Het is een beetje 50/50 gegaan, maar ik heb er een rotgevoel aan overgehouden. We hebben financieel gezien heel veel last gehad van die afkoop.’ De uitspraak dat banken 'niet uit zichzelf en expliciet' hoeven te informeren over de afkoopsom van een swap, staat ver weg van uitspraken die dit jaar door rechters zijn gedaan. In april dit jaar stelde de rechter dat Rabobank een boer niet goed had geïnformeerd over de kosten van vroegtijdige beëindiging. De bank moest in die zaak volgens de rechter 'in ieder geval' 60 procent van de schade vergoeden. Ook uit een tussenuitspraak uit september blijkt dat de betreffende rechter vindt dat de bank in ‘niet voor misverstand vatbare bewoordingen’ moet waarschuwen voor een mogelijke afkoopsom.

Uitspraak rechter september 2014,zaaknummer C-13-516953 - HA ZA 12-590

HBU, inmiddels omgedoopt tot Deutsche Bank (DB), zegt niet inhoudelijk te willen reageren omdat het een zaak betreft uit de periode voordat HBU werd overgenomen door DB.