Bij ING gingen laatst de alarmbellen af. Niet zomaar alarmbellen, maar de help!-ons-verdienmodel-komt-onder-vuur-alarmbellen.

Dat is te merken aan de reactie van de bank op een recente uitspraak van de Rechtbank Amsterdam, die deze week in het nieuws kwam. ‘Wij gaan in hoger beroep,’ meldt een woordvoerder van de bank stellig. Hij zegt te willen voorkomen dat er rechtspraak ontstaat waar andere klanten van ING gebruik van kunnen maken.

Het vonnis is een echo van een uitspraak in een bijna identieke zaak vorige maand. Ook toen kwam de rechter tot het oordeel dat ING niet gerechtigd was de opslag te verhogen, en dat de bank haar klant de te veel gerekende rente moet terugbetalen.

Verliezen zijn voor de klanten

Dat ING de nederlagen hoog opneemt, is begrijpelijk. Niet alleen kunnen ook andere klanten zich op de uitspraken beroepen vanwege het algemene karakter ervan, maar de uitspraken zetten mogelijk ook een bijl aan de wortel van het verdienmodel van banken. Hoe zit dat?

‘Nu deze kostenstijgingen een structureel karakter hebben gekregen, verwerken wij deze in onze tarieven’

Beide zaken draaien om zakelijke hypotheekleningen met een variabele rente. Het basisbestanddeel van zo’n lening is de euriborrente: de rente die banken elkaar rekenen voor kortlopende leningen. Daar bovenop rekende de bank bij het aangaan van de leningen een opslag van 1,7 procentpunt, die zomer 2014 fors werd verhoogd (meer dan 1 procentpunt). Daarvoor geeft ING de volgende reden: De variabele opslag op uw Euribor-rente is samengesteld uit onze liquiditeitskosten, risicokosten, kapitaalkosten, operationele kosten en winst. De laatste tijd zijn met name de risicokosten en kapitaalkosten sterk toegenomen. De risicokosten zijn voornamelijk de verwachte kredietverliezen voor [de bank] als geheel. [...] Tot op heden zijn deze stijgende kosten niet aan u doorberekend in de variabele opslag. Onze tarieven voor de variabele rente zijn hierdoor niet meer kostendekkend. Nu deze kostenstijgingen een structureel karakter hebben gekregen, verwerken wij deze in onze tarieven die daarmee een marktconform niveau krijgen.

Met andere woorden: ING lijdt meer verlies dan verwacht op de portefeuille vastgoedleningen (‘gestegen risico-kosten’) en vindt dat die verliezen moeten neerslaan bij haar bestaande klanten. De rode cijfers zijn het gevolg van de nasleep van de kredietcrisis en de wel erg scheutige kredietverlening vóór die crisis — verliezen die bank dus mede zelf heeft veroorzaakt. Welk ondernemersrisico heeft de kredietgever nog als deze tegenvallers die tot haar eigen risicobeheer behoren, altijd mag verrekenen?

Welk ondernemersrisico heeft de kredietgever nog als deze tegenvallers altijd mag verrekenen?

Als dat beheer faalt, is de vraag bovendien waarom de aandeelhouders de rekening daarvoor niet gepresenteerd krijgen. Die delen immers mee in eventuele meevallende winsten op de leningen. De keerzijde daarvan is meedelen in de verliezen, althans als je onderworpen bent aan de tucht van de markt. Frappant in dit licht is dat ING in 2015 2,5 miljard euro winst uitkeerde aan haar aandeelhouders, mede dankzij — let op! — een verbeterde rentemarge.

Korte metten

En kijk nu eens hoe de rechter het verweer van ING ten aanzien van de rentemarge in de rechtszaken beoordeelt. Dat verweer bestaat onder meer uit het betoog dat leningen wel eens verlieslatend kunnen worden, en dat de kredietnemer er daarom van uit moet gaan dat de bank de opslag mag verhogen. De rechter maakt daar korte metten mee: De redenering van de bank komt erop neer dat een uitleg van de overeenkomst die leidt tot een verlieslatende situatie voor de bank per definitie onredelijk is, hetgeen in zijn algemeenheid niet kan worden aangenomen.

Nogal wiedes, zou je misschien denken, maar banken bevinden zich in een ander kapitalistisch universum. Ondernemersrisico’s bestaan voor hen kennelijk niet, wat merkbaar is aan de manier waarop banken de leenovereenkomsten interpreteren. Zo hebben Rabobank en ABN Amro in veel gevallen de opslag verhoogd van variabele leningen die aan renteswaps waren gekoppeld. Dat heeft kwaad bloed gezet, en het heeft geleid tot een complete affaire — uitgebreid beschreven door FTM — omdat die constructie van lening en swap juist verkocht was als middel om de rente te fixeren en te beschermen tegen een rentestijging. Maar zelfs in dat geval achtten de financiële instituten — daarin gesteund door minister Dijsselbloem van financiën — de prijsopdrijving legitiem.

Ook Credit Agricole heeft zichzelf gerechtigd de opslag te verhogen vanwege verliezen die niets te maken hebben met de individuele kredietnemer

Of neem de opstelling van Credit Agricole, dat thans verwikkeld is in een procedure (hier beschreven) rond een consumentenlening met variabele rente. Net als ING, acht de Franse bank zichzelf op grond van de Algemene Voorwaarden gerechtigd de opslag te verhogen vanwege verliezen die niets te maken hebben met de individuele kredietnemer.

Credit Agricole heeft alle reden om niet gerust te zijn op een goede afloop. Eind vorig jaar oordeelde de rechtbank Amsterdam in een collectieve rechtszaak van Stichting Stop de Banken dat ABN Amro enkele duizenden particulieren met een euribor-hypotheek 45 miljoen euro aan te veel in rekening gebrachte rente moet terugbetalen. Het opslagwijzigingsbeding in de algemene voorwaarden was volgens de rechter ‘onredelijk bezwarend’.

Of de genoemde uitspraken stand houden in hoger beroep, is onzeker. Of banken een aansprakelijkheid van honderden miljoenen boven het hoofd hangt, weten we pas na vele jaren van traineren en procederen. Maar één ding is op dit moment zeker: de alarmbellen in bankiersland rinkelen luid en duidelijk.