Soms gaan er zaken wel goed bij de overheid. Ewout Irrgang stopt een betoog over ‘onvolkomenheden’ in de Rijksbegroting als er buiten een sirene afgaat. ‘Oh, dat is de Rijksoverheid die iets controleert,’ zegt hij cynisch in zijn kamer aan de Lange Voorhout in Den Haag. ‘Dat hadden ze aangekondigd. Goed dat ze testen.’

Ewout Irrgang (44) is collegelid van de Algemene Rekenkamer, het orgaan dat de geldstromen van de overheid test op rechtmatigheid. 

Irrgang, eerder een uitgesproken SP-kamerlid, spreekt nu in diplomatieke termen, althans in het openbaar. De lange wilde haren zijn ingeruild voor een getrimde coup. Irrgang, een afgestudeerd econoom en politicoloog, was binnen de linkse gelederen altijd een a-typisch figuur, want ‘ook kritisch’ op de besteding van overheidsfinanciën. ‘Een SP’er met een afwijking naar rechts,’ typeerde Dagblad De Pers hem ooit.

Meer een bezorgde markteconoom dan een SP’er met drang tot nationalisatie 

Na zijn studie werkt de in Utrecht geboren cijferfreak voor De Nederlandsche Bank en als beleidsmedewerker van de Socialistische Partij. Als SP-Kamerlid maakt hij de kredietcrisis mee, dan stoort het hem al dat er zonder overleg met de Kamer banken worden gered. Daarmee betoont hij zich meer een bezorgde markteconoom dan een socialist met een drang tot nationalisatie.

Een goede bestemming van geldstromen blijft hem fascineren. Na zijn Kamerlidmaatschap werkt hij als consultant voor de gemeente Amsterdam, als directeur voor een non-profit instelling die de financiering van gezondheidszorg in Afrika verbetert én als overheidsadviseur die controle moet uitoefenen op de rechtmatigheid van partijfinanciering. Een heet onderwerp, waar hij niets over wil zeggen in zijn huidige positie. Ewout Irrgang, nog strakker in pak dan in zijn Kamerjaren, toont zich een verantwoordelijke dienaar van de staat. Hij draagt tegenwoordig zelfs een das op kantoor.

Hij benadrukt dat hij praat vanuit zijn functie als collegelid van de Algemene Rekenkamer. En dus niet als privépersoon of als voormalig lid van het Nieuw Republikeins genootschap. Over dat Amalia haar toelage terugstort, heeft hij geen opvattingen. Goed, binnen de besloten muren van de Algemene Rekenkamer mag hij wel eens een krachtterm gebruiken als hij weer op een ‘bijzondere onvolkomenheid’ stuit, maar deze deelt hij niet met de buitenwereld, geeft hij toe. 

‘Ja sorry, jongens,’ verontschuldigt hij zich voor zijn formalistische opstelling.

NOW-controle

In coronatijd lijkt de animo om de rechtmatigheid van geldstromen te controleren geen hoge prioriteit te krijgen. Opmerkelijk, aangezien de Algemene Rekenkamer recent constateert dat bij 4,3 miljard van de totale overheidsuitgaven (300 miljard) niet kan worden vastgesteld of deze op ‘zorgvuldige gronden’ is uitgegeven. ‘Zo dienden zich bij de NOW-regeling, de voorschotsubsidie om werkgelegenheid overeind te houden, al de eerste misbruikgevallen aan,’ stelt FTM in mei vast.

Heeft u er vertrouwen in dat onjuist uitgekeerde NOW-gelden terugkomen?

‘We hebben onderzoek gedaan naar die NOW-regeling en die zit best goed in elkaar. Daar gaan we nu wel opnieuw onderzoek naar doen. Het moeilijke gedeelte – het terugvorderen – komt nog.’

Hoe krijg je het terug? De Rekenkamer pleitte voor meer controle vooraf. Nu is de terugvordering afhankelijk van de werkgevers.

‘We hebben vorige zomer na een onderzoek van zes weken – kort voor ons doen – vastgesteld dat het logisch is dat je kiest voor een voorschotsystematiek. Op zichzelf kunnen we de keuze dus volgen, maar er kleven ook risico’s aan. Dat weten we van de toeslagenaffaire. Als je een voorschot geeft, dan krijg je later per definitie te maken met terugvorderingen. De risico’s die daaraan vastzitten, zijn ook logisch. Dat zijn geaccepteerde restrisico’s.’

‘Waar gewerkt wordt vallen spaanders. Denken dat er geen risico’s zijn, is wensdenken’

Wat vindt u een ‘geaccepteerd restrisico’?

‘We hanteren voor ons onderzoek maximaal 1 procent als ‘onrechtmatig of onzeker’, rijksbreed. Omdat wij ook weten: waar gewerkt wordt vallen spaanders. Denken dat er geen risico’s zijn, is wensdenken.'

Voor NOW mag er dus 150 miljoen ‘verdwijnen’?

‘Nou, niet verdwijnen. Het kan ook zijn dat iets niet rechtmatig is, omdat een formulier niet goed is ingevuld. Dan heeft het een duidelijke reden dat iets onrechtmatig is. Bij de invoer van de toeslagen voor de kinderopvang wilde iedereen dat die zo snel mogelijk werden uitgekeerd om de aanvragers de kans te geven op tijd huur of zorgpremies te kunnen betalen. Begrijpelijk: je focust heel erg op dienstverlening. De Rekenkamer zei toen wel dat de controle niet op orde was. Toen kwamen de Bulgaarse fraudeverhalen er nog bij.

De nadruk kwam daarna op controle te liggen, dus die service kwam onder druk. Op dit moment slaat de maatschappelijke pendule weer heel erg om naar vertrouwen: de burgers moet je niet te veel wantrouwen, is het devies. Dat is een logische reactie op de periode 2010-2015 toen het alleen maar ging over fraude keihard aanpakken.’ 

U waarschuwt dat we niet moeten doorslaan naar laissez-faire?

‘Controle blijft nodig. Om een voorbeeld te geven: om de onderwijsachterstanden voor kwetsbare leerlingen weg te werken, is er 280 miljoen aan publiek geld verstrekt aan scholen. Maar of die dat geld doelmatig besteden, weten we niet. Het is niet te zeggen of scholen met hun inhaal- en ondersteuningsprogramma’s de beoogde leerlingen ‘in een kwetsbare positie’ bereikten, en of deze door de programma’s hun achterstanden inlopen.’

Bij NOW-aanvragen koerst de overheid op goed vertrouwen van de omzetcijfers van bedrijven. Bij hogere bedragen (boven 20.000) is het verplicht dat een onafhankelijke derde cijfers aanlevert.

‘De Rekenkamer vindt dat ook bij bedragen onder de 20.000 euro controles uitgevoerd moeten worden. (Bij NOW-bedragen boven 20.000 euro aan voorschot moet er een boekhoudersverklaring komen, boven 100.000 euro voorschot is een accountantsverklaring vereist, red). Dat hoort bij een goede preventie van misbruik.

De opzet is nu als volgt. Het UWV voert uit, stelt vast en vordert terug. Het ministerie van Sociale Zaken voert controles uit. Die samenwerking is heel belangrijk. Gaat het in de praktijk werken? Dat is nu de vraag. We zien dat de organisatie die moet terugvorderen, in opbouw is. We hebben nog geen signalen dat het niet goed gaat.’

Sommige ondernemers willen terugstorten maar klagen dat ze niet weten bij wie. Ze geven aan dat het UWV nog geen loket heeft ingericht om terug te betalen.

‘We kunnen helaas niet op alle individuele gevallen ingaan. De controles vallen onder verantwoordelijkheid van het ministerie van Sociale Zaken. Die moet dat inrichten.’ 

Het lijkt er op dat de NOW, bedoeld om werkgelegenheid te behouden, soms is aangewend als verliescompensatie. In ons onderzoek stuitten we op een dochter van Verolme, de verlieslatende scheepswerf die in de jaren tachtig omhoog werd gehouden met oneigenlijke overheidssteun. Vreest u nieuwe RSV-affaires?

Droog: ‘Iedereen die voldoet aan de voorwaarden kan NOW aanvragen, dus dat is geen specifieke staatssteun.’

In ons onderzoek troffen we ook bijdragen die aan start-ups werden uitgekeerd en die duidelijk werden gebruikt als investering.

‘We hebben geen onderzoek gedaan naar doeltreffendheid en doelmatigheid van individuele gevallen.’

Waarom niet?

‘We hebben hier 300 mensen werken die controles uitvoeren op 300 miljard euro, we moeten keuzes maken. Goed dat ambtenaren van het ministerie van Financiën ook op eigen titel onderzoek doen als ze iets vermoeden.’

‘We hebben hier 300 mensen werken die controles uitvoeren op 300 miljard euro, we moeten keuzes maken’

Lacht even: ‘Wij stellen het zéér op prijs dat het ministerie het eigen beleid ter discussie stelt. Werkt beleid zoals het is bedoeld? De eerste die zich dat moeten afvragen zijn de ministeries zelf natuurlijk, en niet de Rekenkamer. Bij de departementen gaat het niet altijd goed. De Nederlandse ministeries kennen weinig evaluatiecultuur. We hebben bijvoorbeeld twintig jaar fiscale regelingen bekeken en het blijkt dat het doel van de regeling vaak onduidelijk was. We troffen een gebrek aan horizonbepaling, wildgroei, en ga zo maar door. Dat is niet goed.’

Dat klinkt omfloerst.

‘Ja, dat zeg ik omfloerst, ja. Bij het ministerie van VWS is er sprake van ‘ernstige onvolkomenheden’. Dat is een net woord voor een tekortkoming. Het is daar not even close van op orde. Daartegen hebben we bezwaar aangetekend. Dat doen we eigenlijk nooit. De minister moet met een verbeterplan komen. Als ik dat vergelijk met het ministerie van Sociale Zaken, waar de NOW-regeling onder valt, is er een verschil.’

‘We doen precies hetzelfde als jullie: wij volgen het geld. Follow the money!’

5,1 miljard aan ongedekte cheques bij VWS, hoe is dat in godsnaam mogelijk?

‘We doen precies hetzelfde als jullie: wij volgen het geld. Follow the money! VWS is voor 6,1 miljard euro aan niet-rechtmatige nieuwe verplichtingen aangegaan. Die 6,1 miljard is niet helemaal weg, maar bijvoorbeeld uitgegeven zonder vooraf de Kamer te informeren, wat onrechtmatig is. Van die uitgaven is ruim 2 miljard bestempeld als ’onzeker dan wel onrechtmatig’. Voor 600 miljoen zijn er uitgaven gedaan waarvan niet duidelijk is wat de tegenprestatie is.’

Tijd om daar een beetje boos over te worden toch?

‘Wij vinden dat het budgetrecht van de Kamer onder druk staat en dat is zorgelijk. Je kunt pas publiek geld uitgeven als je vooraf toestemming hebt gevraagd van de Staten-Generaal, dus de Eerste en Tweede Kamer. Het komt geregeld voor dat de Kamer vooraf niet eens wordt geconsulteerd. In crises komt de controle onder druk te staan. Tijdens de bankencrisis van 2008 redden we zonder toestemming van de Kamer een paar banken.

In een crisissituatie kan een minister uitgaven doen, aan beademingsmachines of mondkapjes, zoals in maart 2020. Maar dan moet je de Staten-Generaal wel vooraf informeren. Een deel van de Kamer is niet vooraf geïnformeerd. Dat vinden wij een heel zorgelijke ontwikkeling. Daarom zeggen wij: Kamer, let op uw zaak. De kern van ons democratische bestel is dat je niet zomaar belastinggeld kan uitgeven.’

Nieuwsuur onthulde recent dat partijen in de Kamer geld terugstorten, bedoeld om controletaken uit te voeren. De VVD 6,5 ton. De PVV 2 miljoen. Wil het parlement wel financieel misbruik voorkomen?

‘De Kamer heeft veel meer onderzoeksmiddelen en dat vind ik positief. Het is zeker niet alleen negatief, maar uiteindelijk gaat de Kamer erover hoe ze invulling geeft aan adequate verantwoording. Ik ga niet de Kamer recenseren.’

Zou een minister niet onder curatele gesteld moeten worden?

‘Staatsrechtelijk kan dat niet. De Algemene Rekenkamer kan bezwaar maken tegen een deel van de uitgaven en dat bezwaar handhaven. Dan moet de Kamer daarna voor die uitgaven een indemniteitswet aannemen om een minister decharge te kunnen verlenen. Maar de Kamer kan daar ook van afzien. Als je niet tevreden bent over de financiële verantwoording, kun je een minister naar huis sturen. Dat is uiteindelijk de macht van het parlement om dat te doen.’

‘VWS had het subsidiebeheer de afgelopen twintig jaar niet op orde. Dat zegt iets over de prioriteiten op zo’n ministerie’

Onder meer 100 miljoen euro ging naar een mondkapjesbedrijf van Sywert van Lienden. Dat klopte op papier, maar kwam tot stand omdat hij tekende dat het een ‘om niet’- deal betrof.

Lacht even: ‘Wij doen geen onderzoek naar individuele leveranciers van VWS. Het Landelijk Consortium Hulpmiddelen valt net buiten het ministerie zelf. Daar hebben we wel een paar opmerkingen over. Er ligt een mondkapjesvoorraad voor tien jaar, dat is veel, dat is véél te veel. We hebben gezien dat VWS het subsidiebeheer de afgelopen twintig jaar niet op orde heeft gehad. Dat zegt iets over de prioriteiten op zo’n ministerie.’ 

Hoe bijzonder is dat?

‘VWS is niet het enige ministerie. Bij het ministerie van Defensie zien we ernstige tekortkomingen in het vastgoedbeheer. Het onderhoud van gronden, van kazernes, het onderhoudsbudget is veel te laag. Het beheer is echt onder de maat.’

Door corona zijn de sluizen nog meer opengezet.

‘Bij elke regeling moet je een afweging maken tussen snelheid en controle. Je hoort wel eens de kreet “fraude is nooit acceptabel”. Dat lukt nooit. Maar in het geval van VWS zag je dat het ministerie van Financiën te laat in actie kwam toen er signalen kwamen over onvolkomenheden. In de tweede helft van 2020 was al duidelijk dat ze het niet op orde hadden bij VWS. Het ministerie van Financiën is pas eind 2020 in actie gekomen.’

Het is saai gezeur voor de meesten? 

‘Ja, dan gaat het over bonentellerij en formalisme. Dat soort termen.’

Beetje bonentellerij is toch niet erg?

’Wij denken dat het goed is dat dat gebeurt. De financiële controle moet meer aandacht krijgen. Daar moeten meer mensen op.’

Kan dit gebeuren omdat we eigenlijk te veel geld hebben? We hoeven niet zuinig te zijn.

‘De Rekenkamer vindt dat als je publiek geld uitgeeft, je netjes moet aangeven waarvoor het is bestemd. Als dat niet gebeurt, is dat vrij bijzonder ja. Ik ben er niet geschokt door. Dit is hoe we het georganiseerd hebben. In 2017 en 2018 was het niet anders. Toen zeiden we ook: wat is het doel van de uitgaven? Nou, dan haalt iedereen een beetje zijn schouders op. Dat betekent niet dat je elk bonnetje moet verantwoorden, maar wel dat je een bepaalde systematiek hebt bij het registreren van uitgaven.

Wij Nederlanders hebben het beeld dat het we het goed voor elkaar hebben in dit land, maar dat sluit niet aan bij de werkelijkheid. Die tolerantiegrens van 1 procent niet-rechtmatige uitgaven is opgeschoven. In 2019 zagen we die verandering al. De Rekenkamer is er niet gerust op dat dit in 2021 zal zijn verbeterd.’

Heeft dat ook te maken met minder kwaliteit bij de overheid?

‘Bij de Rijksoverheid is vanaf begin van het vorige decennium heel veel bezuinigd en dan is het verleidelijk om te schrappen in het controleapparaat. Je zag een daling bij de financiële controle bij ministeries. Als je dan tijdens een crisis veel meer geld uitgeeft, is het niet zo heel gek dat het verkeerd gaat.’

Dan kom je er bij VWS achter dat je ineens 25 extra controleurs nodig hebt.

‘Terwijl je al heel lang had kunnen constateren dat financieel beheer daar niet deugde. Al 17 jaar is het subsidiebeheer bij VWS niet goed geregeld. Dan kun je de vraag stellen: had je dat niet eerder kunnen bedenken?’

‘Om te voorkomen dat we in een nieuwe toeslagenaffaire terechtkomen, pleiten we voor enige redelijkheid, maar dat is iets anders dan kwijtschelden’

En net nu moet het terugvorderen beginnen van onrechtmatige corona-uitgaven…

‘Bij de regeling Tegemoetkoming Vaste Lasten blijkt dat 36 procent van de aanvragen niet aan alle voorwaarden heeft voldaan. Het venijn zit tot 2024 in de staart. De terugbetaalregelingen krijgen een lange looptijd. We hebben aanbevelingen gedaan om bij terugvordering te kiezen voor termijnbetalingen. Het gaat soms om forse bedragen. Om te voorkomen dat we in een nieuwe toeslagenaffaire terechtkomen, pleiten we voor enige redelijkheid, maar dat is iets anders dan kwijtschelden.’

Uit ons onderzoek bleek bijvoorbeeld dat garagebedrijf Broekhuis een deel van de ontvangen NOW (in totaal 10 miljoen euro) als een ‘bijzondere bate’ heeft geboekt, omdat ze merkten dat de omzetten amper terugvielen.

Valt even stil: ‘Je zou misschien meer naar controle kunnen kijken op plausibiliteit van omzetverlies vooraf.’

Dat had dus gemoeten?

‘We gaan dit opnieuw onderzoeken. Het is niet zo dat er nu helemaal geen controle is.’

Tamelijk marginaal toch?

‘Ja, of de bankrekening en het loonheffingsnummer op de aanvraag corresponderen met de gegevens die bekend zijn bij de Belastingdienst. Beperkt, ja.’

Had data-analyse kunnen helpen? Bestanden koppelen, zoals KVK-gegevens en omzetgegevens. Dan vis je er al zaken uit.

‘Waarschijnlijk wel. Bij de opzet van voorkoming van misbruik wordt data-analyse al ingezet, zeker voor kleinere bedragen.’

Al iets gevonden?

‘Dat moet het ministerie doen. Wij gaan kijken of het ministerie wel goed controleert. Daar zijn basale minimumeisen voor.’

Kijkt over tafel: ‘Wij volgen het met evenveel belangstelling als jullie. We zitten aan dezelfde kant van de tafel hoor. Waar is het geld?’