Renteswap kost Zwols Isala-ziekenhuis minstens 25 miljoen euro

In januari 2014 is het gloednieuwe Isala-ziekenhuis in Zwolle het decor voor een feestelijke bijeenkomst. Bestuursvoorzitter Marjanne Sint neemt na zeven jaar trouwe dienst afscheid en wordt met veel egards op het schild geheven. Een koor van medewerkers zingt een afscheidslied en mevrouw Sint krijgt zelfs een lintje. Sints belangrijkste wapenfeit: de bouw van het nieuwe ziekenhuis in Zwolle. Op tijd opgeleverd en binnen budget gebouwd is het haar grote trots en belangrijkste wapenfeit. De financiering van dit nieuwe ziekenhuis heeft Isala echter een schade opgeleverd van ten minste ruim 25,4 miljoen euro. Dat blijkt uit onderzoek van Follow The Money. Oorzaak? Het ziekenhuis kocht een renteswap - een derivaat - om zich in te dekken tegen rentestijgingen. Maar omdat bij een renteswap rente betaald wordt over een van tevoren vastgesteld bedrag, verloor Isala miljoenen euro's toen het ziekenhuis veel minder geld nodig bleek te hebben dan gedacht.

Dure reserve

Banken lenen het liefst geld uit tegen een variabele rente. Als een klant niet het risico wil lopen dat zijn rente stijgt, kan hij een tweede contract sluiten met de bank: een renteswap. Met zo'n renteswap ruilt de koper de variabele rente op de lening met de tegenpartij voor een vaste rente. Die afspraak staat los van de lening zelf: de partijen spreken af dat ze voor een bepaald bedrag de rente ruilen. Dat bedrag is in principe zo hoog als de lening zelf, of lager. Wanneer het bedrag hoger is dan de lening, betaal je namelijk een deel voor niets en is er sprake van een zogenaamde 'overhedge'. Dat is precies wat er bij Isala gebeurde. Er was van tevoren een bedrag afgesproken van 367,5 miljoen euro om rente over te ruilen. Maar na vier jaar was uiteindelijk maar 280 miljoen echt geleend. In de tussenliggende jaren had het ziekenhuis ieder jaar minder geld geleend dan volgens het renteswap-schema was afgesproken. En dat kostte geld. Isala betaalde tussen 2010 en 2014 volgens de berekening van Follow The Money op basis van de jaarverslagen minimaal 10,4 miljoen euro aan rente over geld dat niet werd opgenomen en mogelijk zelfs enkele miljoenen euro's meer. Bovendien moest het contract in 2014 voor 15 miljoen euro afgekocht worden om meer renteschade te voorkomen. Totale schade: ten minste 25,4 miljoen euro en mogelijk zelfs meer.

Isala betaalde tussen 2010 en 2014 zeker 10 miljoen euro aan rente over geld dat niet werd opgenomen

Rabobank was een van de drie banken die samen de renteswaps verkochten aan Isala. Rabobank-directeur en Zwollenaar Bert Bruggink was op het moment van onderhandelen commissaris bij Isala. Hij zat de auditcommissie voor die zich bezighield met de financiering, maar mocht volgens het protocol niet aanwezig zijn bij vergaderingen van die commissie over dit onderwerp. Bruggink trad eind 2009 af, een half jaar na het sluiten van de deal.

Problemen door een meevaller

De eerste daad van Marjanne Sint als pas aangetreden bestuursvoorzitter van het Zwolse ziekenhuis in 2007 was het uitstellen van de nieuwbouwplannen die destijds al in de maak waren. Reden: de business case was niet op orde. Ze maakte er meteen werk van: in 2008 waren de gesprekken met banken over een lening voor wat volgens de plannen het 'mooiste ziekenhuis' van het land moest worden. Daarvoor was geld nodig, veel geld. De onderhandelingen spitsen zich in 2008 en 2009 toe op een consortium bestaande uit Rabobank, Fortis Bank en BNG. Uiteindelijk wordt een financieringsovereenkomst gesloten waarbij Isala de beschikking krijgt over 442,5 miljoen euro. Omdat de banken geen vaste rente meer bieden, koopt het ziekenhuis bij het consortium ook een renteswap aan om het renterisico beperken. Isala ruilt de variabele euriborrente tegen een afgesproken vaste rente met de drie banken als tegenpartij. Isala sprak in juni 2009 af om 4,6 procent rente en 1,6 procent opslag te betalen aan het bankenconsortium over in totaal 367,5 miljoen euro. Tot zover lijkt er nog geen vuiltje aan de lucht; weliswaar is de Euriborrente op dat moment laag en dalende waardoor er in theorie al verlies wordt geleden op de deal, maar het lijkt er in ieder geval nog op dat het ziekenhuis over een geschikt financieel instrument beschikt. Maar al snel ontstaan er problemen. Bizar genoeg, dus juist door een meevaller voor Isala: tussen 2010 en 2013 wordt duidelijk dat lang niet al het krediet nodig zal zijn voor de bouw van het ziekenhuis. Er wordt veel minder geld opgenomen dan het bedrag volgens het trekkingsschema dat afgesproken is met de banken. Maar Isala moet wel rente betalen over de afgesproken bedragen. En betaalt dus ook rente over geld dat nooit daadwerkelijk werd geleend.

Angst dat in de toekomst opnieuw renteschade ontstaat lijkt Isala niet te hebben

In 2010 is dat bedrag aan 'voor niets betaalde rente' volgens de jaarrekening 1,3 miljoen euro. In 2011 is dat naar berekening van Follow The Money minimaal 1,1 miljoen euro - mogelijk zelfs hoger. In 2012 komt de renteschade uit tussen minimaal 2,5 en maximaal 4 miljoen euro en in 2013 is de schade 5,5 miljoen euro. In 2014 moet Isala 15 miljoen euro betalen aan het consortium om het swapcontract te herzien. Daarbij wordt het uiteindelijke krediet voor de nieuwbouw op 280 miljoen euro bijgesteld en belooft Isala om een nieuwe renteswap in te laten gaan in 2018, ditmaal over 30 miljoen euro. Angst dat daardoor in de toekomst opnieuw renteschade ontstaat lijkt Isala niet te hebben: 'De huidige prognose geeft aan dat het zeer waarschijnlijk is dat per eind 2018 minimaal 30 miljoen getrokken moet worden'.

Geen probleem

De schade is per 2015 volledig afgewikkeld: alle schadekosten zijn uitgesmeerd over de jaren 2010 tot en met 2014. Isala komt niet in de problemen door het vergooien van minimaal 25,4 miljoen euro. Toch blijft de schade indrukwekkend. Voor dezelfde 25,4 miljoen euro - die nu zonder enig doel gediend te hebben in de zak van de drie banken belandt - had Isala bijvoorbeeld ook vier jaar lang tweehonderd HBO-verpleegkundigen kunnen betalen.

Voor het geld dat nu in de zak van de drie banken belandt had Isala ook vier jaar lang tweehonderd HBO-verpleegkundigen kunnen betalen

Maar Isala ziet zelf geen probleem: 'Isala kan zich niet vinden in uw stelling dat het ziekenhuis 25,4 miljoen euro aan schade heeft geleden.' De uitleg van het ziekenhuis (zie reactie Isala onderaan dit artikel) komt erop neer dat Isala zo zorgvuldig mogelijk heeft gehandeld en uit de beperkte mogelijkheden de beste optie heeft gekozen. 'In 2009 moesten beslissingen worden genomen met de kennis en de mogelijkheden van toen', stelt de woordvoerder. Het ziekenhuis moest wel voor nieuwbouw gaan, financiering was nauwelijks te krijgen bij de banken. In die situatie was dit de beste optie, stelt Isala. Daarom wordt er ook niet gesproken van schade. De minimaal 10,4 miljoen euro aan rente die voor niets werd betaald, ziet het ziekenhuis überhaupt niet als schade. Vragen over dat bedrag - dat mogelijk zelfs nog enkele miljoenen euro's hoger is - worden niet beantwoord. Ook de 15 miljoen euro die betaald werd om het probleem af te kopen, ziet Isala niet als een verlies. In een eerdere reactie op vragen over de schade stelt een woordvoerder in eerste instantie ons 'punt' over derivaten niet goed te begrijpen: 'De lening met een variabele rente en een swap gedraagt zich de facto als een hypotheek met een rentevaste periode (...) Als een deel van de lening achteraf niet nodig blijkt te zijn, dan is het te doen gebruikelijk dat de lener een boeterente betaalt.' Net een gewone hypotheek dus. Niets aan de hand.

'Best mogelijke optie'

Ook toezichthouder Roel Steenbergen van Isala is van mening dat de renteswap de 'best mogelijke optie' was die het ziekenhuis op dat moment ter beschikking had. Steenbergen was ook lid van de auditcommissie en hield zich zodoende bezig met de lening. 'Ik weet wel dat elk ander alternatief aanzienlijk risicovoller was en tot grotere problemen had kunnen leiden dan nu het geval is,' liet hij Follow The Money weten. 'Als je het tenminste een probleem wil noemen, het was een ingecalculeerd risico.' Steenbergen is van mening dat Isala de 'best mogelijke' deal wist te sluiten met de banken. Ook al resulteert die nu in schade. 'Natuurlijk waren we ons van de risico's bewust. Bij het nemen van dit besluit hebben we zelfs heel expliciet een verantwoording opgesteld.'

Waren de commissarissen niet op de hoogte van andere mogelijkheden?

Waren de commissarissen dan niet op de hoogte van andere mogelijkheden? Isala had bijvoorbeeld kunnen kiezen voor een optie op een swap, waarmee het niet opnemen van krediet geen schade had hoeven opleveren. Was dat geen mogelijkheid? Steenbergen: 'Nee. Nou ja, dat lag natuurlijk ook aan de houding van de banken. Dit was natuurlijk een van de grootste leningen die de afgelopen jaren zijn afgesloten. Net als wij zaten ook de banken in hun slechtste tijdstip van de crisis.' De banken stonden dus niet in de rij om betere alternatieven te bieden? 'Misschien hadden ze wel in de rij gestaan, maar dan alleen tegen voor ons buitengewoon ongunstige voorwaarden.' De Raad van Toezicht nam de beslissing niet zonder advies van meerdere externe partijen. Toenmalig KPMG-partner Frank Roeters van Lennep werd ingevlogen om de financiële toezichthouders bij te staan in hun besluitvorming. Daarnaast consulteerde Isala een klein leger aan adviseurs over de financiering. Ondanks deze stoet goedbetaalde financiële experts kocht het ziekenhuis de renteswap waarop minimaal 25,4 miljoen euro aan zorggeld verdampte. Was dat nou echt nodig?

'Ondeskundig gehandeld'

'Het lijkt er sterk op dat hier zeer ondeskundig is gehandeld,' meent derivatenspecialist Patrick van Gerwen van Cadension. 'Het ziekenhuis heeft bewust een onnodig risico gelopen, omdat blijkbaar de kans groot was dat niet de hele financiering zou worden opgenomen. De bank had op haar beurt haar advies daarop moeten aanpassen.' De vergelijking die Isala trekt met het betalen van boeterente zoals bij een hypotheek het geval kan zijn, slaat de plank volgens Van Gerwen volledig mis. 'Uit het commentaar van de woordvoerder van het ziekenhuis blijkt dat ze de situatie onvoldoende begrijpen. Een boeterente betaal je als je een reeds opgenomen lening (gedeeltelijk) vervroegd aflost. Daarvan is hier geen enkele sprake; een deel van de lening is nooit opgenomen.'

'Op deze manier is er geen sprake van renterisico afdekken, maar wordt het juist gecreëerd'

'Het had voor de hand gelegen om alleen voor dat deel van de financiering, waarvan volstrekt zeker was dat die zou worden opgenomen, een rentederivaat te sluiten. Als daarna alsnog meer financiering zou worden opgenomen, zou over dat bedrag eventueel nog een aanvullend rentederivaat kunnen worden afgesloten. Vervolgens is de vraag welk instrument het meest geschikt is. Met een renteswap wordt alles nagelvast gezet, zonder enige flexibiliteit. Als die flexibiliteit later toch nodig is, kan dat veel geld kosten.' Er zijn volgens Van Gerwen voldoende alternatieven voor een renteswap, met een meer optioneel karakter. Zeker als het om een toekomstige lening gaat. 'Ik zie geen reden waarom al bij het ondertekenen van de financieringsovereenkomst voor een mogelijk te groot bedrag aan rentederivaten is afgesloten. Op die manier is er geen sprake van renterisico afdekken, maar wordt het juist gecreëerd.'

'Risicovol en speculatief'

Advocaat Hester Bais, gespecialiseerd in financieel recht, velt een soortgelijk oordeel. 'Als niet duidelijk is hoe hoog de financiering bij bouw uiteindelijk wordt, dan had men een bouwkrediet af kunnen sluiten‎. Over een bouwkrediet betaalt de geldlener dan tussen de 0 - 1 procent, afhankelijk van de onderhandelingen. Een renteswap is niet geschikt.' Het gebruik van een renteswap om de rente vast te willen zetten voor een toekomstige lening, noemt Bais 'risicovol en speculatief'. 'Zeker bij ondernemers en zorginstellingen is financiering op lange termijn moeilijk te voorspellen. Los van de vraag of deze producten sowieso wenselijk zijn voor toekomstige leningen, bestaat een geschikter product: een rente optie.'

'Als de banken het afdekken van het renterisico met dit specifieke instrument als voorwaarde hebben gesteld, dan hebben ze Isala met de rug tegen de muur gezet'

Wat te denken van de rol van de betrokken banken? Volgens commissaris Steenbergen was er immers wel degelijk gekeken naar alternatieven, maar stelden de banken daarbij dusdanige voorwaarden dat die alternatieven voor Isala niet aantrekkelijk waren. En ook uit de reactie van Isala blijkt dat de opstelling van de banken in 2008 en 2009 bepalend zijn geweest voor het afsluiten van de renteswap. Van Gerwen: 'Als de banken het op deze schaal afdekken van het renterisico en dan ook met dit specifieke instrument als voorwaarde hebben gesteld voor het verstrekken van de financiering, dan hebben ze Isala met de rug tegen de muur gezet.' Hij is van mening dat er in dat geval een zware verantwoordelijkheid rust op de schouders van het consortium, banken wisten immers dat het doorgaan van de financiering noodzakelijk was voor de ambities van het ziekenhuis. 'Overigens moet daarbij ook gekeken worden naar de rol van de ingeschakelde adviseur, die de raad van toezicht hierin heeft geadviseerd. Heeft die op de risico's gewezen?' Van Gerwen is benieuwd naar de interne verantwoording van de Raad van Toezicht op dit punt.

Dubbele pet

CFO van Rabobank Nederland, Bert Bruggink, was voor en ten tijde van de onderhandelingen over de financiering toezichthouder bij Isala. Hij hield zich als voorzitter van de auditcommissie bezig met financiële vraagstukken. Volgens Isala is er alles aan gedaan om zelfs maar de schijn van belangenverstrengeling te voorkomen, meldt Isala in de jaarverslagen en in haar reactie op vragen van Follow the Money. Isala verwijst in jaarverslagen naar een protocol waaraan Bruggink zich hield om de belangen gescheiden te houden. 'Volgens dit protocol kan de heer Bruggink noch aan vergaderingen van de Auditcommissie over de financiering van de nieuwbouw, noch aan verga­deringen van de Raad van Toezicht over de financie­ring van de nieuwbouw deelnemen.'

Bert Bruggink, CFO van Rabobank en voormalig toezichthouder van Isala.

En dat deed Bruggink dan ook niet volgens de woordvoering van Isala, hij was in 2009 slechts bij twee van de vijf vergaderingen aanwezig. Ook trad Bruggink uiteindelijk af vanwege zijn dubbele positie: 'De heer Bruggink heeft, zodra werd besloten tot de transactie met het consortium, aangegeven dat hij aan het einde van zijn termijn op 1 december 2009 zou terugtreden.' Maar dat was een half jaar nadat de deal gesloten was. Waarom moest het twee jaar duren voor Bruggink opstapte? Had de 'schijn van belangenverstrengeling' niet beter voorkomen kunnen worden door bij aanvang van de onderhandelingen af te treden? Zonder Bruggink bleef blijkbaar onvoldoende financiële knowhow over in de auditcommissie om zelfstandig te oordelen over de financieringsdeal.

Waarom moest het twee jaar duren voor Bruggink opstapte?

Roel Steenbergen wil daar formeel geen antwoord op geven. Maar, aldus Steenbergen: 'Dat is een volstrekt legitieme vraag. Ik moet u daarvoor doorverwijzen naar de voorzitter van de Raad van Toezicht. Ik kan daar alleen over zeggen dat ik persoonlijk van mening ben dat de heer Bruggink zich meteen had moeten terugtrekken op het moment dat de deal in onderhandeling kwam.'

'Obstructie'

Pieter Lakeman laat in een reactie weten dat het aanblijven van Bruggink volgens hem niet acceptabel is: 'Het kan wel zijn dat de heer Bruggink niet meegepraat heeft over de financiering, maar dat neemt niet weg dat hij natuurlijk gewoon had moeten opstappen. Niet alleen kon hij Rabobank voorzien van interne informatie, hij hield ook een plaats in de Raad van Toezicht bezet. Dat is obstructie. Die plek had anders opgevuld kunnen worden door een andere, onafhankelijke toezichthouder met financiële expertise.' Een woordvoerder van Rabobank kan zijn bij vragen van Follow The Money over Bruggink's dubbele rol zijn lachen niet houden, zo amusant vindt hij ze. 'Hahaha. Nou, laten we er maar vanuit gaan dat mensen op dit soort posities heus professioneel genoeg zijn om dit soort belangen gescheiden te houden.' Na interne navraag laat de Rabo-woordvoerder weten dat hij geen bemoeienis had met de financiering. 'Noch aan de kant van Rabo, noch aan de kant van Isala.'   Reactie Isala "Van begin af aan is Isala zeer zorgvuldig te werk gegaan bij de planvorming van de nieuwbouw. In 2007 heeft Isala de bouwplannen on hold gezet. De belangrijkste reden was dat de toen onderliggende business case niet rond te maken was. Dit heeft geleid tot een behoorlijke reductie van te bouwen vierkante meters en daarmee een lagere investering, passend binnen de financiële mogelijkheden van Isala. Een voorbeeld van de zorgvuldigheid waarmee we ook in de jaren daarop verder invulling hebben gegeven aan die planvorming. Zoals al eerder aangegeven kan Isala zich niet vinden in uw stelling dat wij voor 25 miljoen euro aan schade hebben geleden. Isala heeft in 2009 met alle grote banken in Nederland de financiering van de nieuwbouw verkend. Dit traject is begeleid door onafhankelijke adviseurs, waarbij de Raad van Toezicht ook een eigen adviseur heeft ingeschakeld. Deze periode kenmerkte zich door de kredietcrisis, waardoor het vrijwel onmogelijk was om bancaire financiering rond te krijgen. Uitstel van de nieuwbouw was echter geen optie, omdat de verbouwing van beide bestaande ziekenhuizen tot te veel extra investeringen zouden hebben geleid en de bedrijfscontinuïteit gewaarborgd moest blijven. De toenmalige Raad van Bestuur heeft terecht voor nieuwbouw gekozen.

Deze periode kenmerkte zich door de kredietcrisis, waardoor het vrijwel onmogelijk was om bancaire financiering rond te krijgen

Als uitgangspunt voor de onderhandelingen met de banken heeft een nieuwe business case gediend. Deze business case gaf aan dat Isala het uiteindelijk geleende bedrag ook daadwerkelijk nodig had. Door ontwikkelingen die zich na het sluiten van de financiering hebben voorgedaan, is de daadwerkelijke ontwikkeling van de business case veel positiever verlopen. Deze ontwikkelingen waren niet te voorzien, zoals stelselwijzingen in de bekostiging van nieuwbouw, overgangsregelingen, garantieregelingen e.d. Als Isala deze niet te voorziene ontwikkelingen had opgenomen in de business case, hadden de banken dit volstrekt ongeloofwaardig gevonden en was er geen financiering tot stand gekomen. Isala heeft uiteraard uitvoerig onderzocht op welke wijze de renterisico’s  behorende bij een lening kunnen worden beperkt. Er is bewust voor gekozen om een deel van 75 miljoen euro niet in te dekken ten behoeve van de noodzakelijke flexibiliteit. Het overige deel van de financiering is ingedekt middels een renteswap. Doordat Isala deze financiering niet helemaal heeft hoeven benutten maar wel een contract is aangegaan, heeft Isala een deel van de renteswap eerder afgewikkeld met daarbij behorende kosten. Kosten die Isala anders op een later tijdstip had gemaakt. Isala heeft in 2009 dus gekozen voor de best mogelijke optie, gegeven de kredietcrisis en de bestuurlijke verantwoordelijkheid voor de continuïteit van de zorgorganisatie. In 2009 moesten beslissingen worden genomen met de kennis en de mogelijkheden van toen. Isala kan zich dus niet vinden in uw stelling dat het ziekenhuis 25 miljoen euro schade heeft geleden."