‘Deze zijn met nootjes,’ zegt Vlad (23) van de Delicia koekjeswinkel in Bucha. Hij rekent af en wenkt. ‘Kom, loop even mee naar buiten.’ Hij wil een sigaretje roken. ‘Ik maak me zorgen over de economie en de toekomst van het land. President Zelensky vertelde gisteren [18 oktober, red.] dat 30 procent van onze energie eruit ligt.’

Het is het gevolg van gerichte Russische luchtaanvallen met kruisraketten en drones op het energiesysteem van Oekraïne. Vlad vraag zich af hoe het land deze klap gaat opvangen. ‘We hebben sinds 24 februari al zoveel meegemaakt.’

De winkel staat bij de entree van koekjesfabriek Delicia, aan de rand van Bucha. Op zijn telefoon laat Vlad filmpjes zien die hij op 28 februari maakte van uitgebrande Russische pantservoertuigen. ‘De Russen kwamen via de Stationsstraat daar achter,’ wijst hij.

In Bucha alleen al bedraagt de schade aan gebouwen en infrastructuur 191,3 miljoen dollar

Van 27 februari tot en met de bevrijding op 31 maart is hier in twee fasen zwaar gevochten. Vanuit Bucha, Irpin en Hostomel beukten de uit Belarus aangevoerde Russische soldaten op de poort van Kyiv. Foto’s van slachtoffers in de straten van Bucha, met hun handen op de rug gebonden en een boodschappentas of fiets naast zich, gingen de wereld over.

‘De Russen gebruikten de fabriekshal van Delicia voor opslag van munitie en wapens,’ vertelt marketing manager Oleksii Rogov. ‘Vanaf ons terrein beschoten ze Oekraïense stellingen. Drie raketten troffen onze fabriek.’ 

De Kyiv School of Economics raamt de schade aan alleen al gebouwen en infrastructuur in Bucha op 191,3 miljoen dollar, waarvan bijna de helft aan woningen.

Vlad van de koekjeswinkel vertelt hoe hij begin maart het buitenstadje van Kyiv wist te ontvluchten. ‘Naar Kyiv via de brug bij Irpin, waar Oekraïense militairen burgers hielpen het gebied te verlaten.’ Foto’s hiervan bereikten via internationale persbureaus de voorpagina’s. Honderden mensen die uit Bucha, Irpin, Vorzel en Hostomel wilden ontsnappen, zochten onder die brug dekking voor Russisch vuur. Een gedenkplaats voor de slachtoffers resteert.

In het bijzijn van Oekraïense militairen werken bouwvakkers nu aan de reconstructie. Het verkeer rijdt voorzichtig over een provisorisch aangelegde weg – in feite een verharde kuil naast de Irpin-brug. Vrachtwagens en auto’s vinden er hun weg, zoals de belegerde economie van Oekraïne dat sinds 24 februari ook doet.

‘Briljant beleid Centrale Bank’

‘Belangrijk voor de economie en het bedrijfsleven was dat de regering bij het begin van de invasie paniek heeft voorkomen, en dat het betalingsverkeer bleef doorgaan,’ vertelt Oksana Kuziakiv op 20 oktober in haar kantoor in het centrum van Kyiv. 

Kuziakiv is hoofd onderzoek bij het Institute for Economic Research and Policy Consulting (IER), dat met maandelijkse surveys een vinger aan de pols houdt bij het door oorlog getroffen Oekraïense bedrijfsleven. Het instituut is gelegen in de wijk Sjevtsjenka, een paar dagen eerder voor de tweede keer mikpunt van Russische luchtaanvallen met drones en kruisraketten.

Dankzij de spoorwegen viel de export niet in een diep gat

Als het luchtalarm weer afgaat kunnen we een halve kilometer verderop terecht in de ondergrondse, verzekert Kuziakiv. ‘Het licht en de verwarming zijn hier op kantoor uitgeschakeld om energie te besparen,’ verontschuldigt ze zich. Dat besluit is dan nog een keuze. De black-outs volgden later.

‘Het beleid van de Centrale Bank was briljant,’ blikt Kuziakiv terug. ‘De uitdaging zat onder meer in de 6 à 7 miljoen ontheemden, waarvan er 4,5 miljoen in het buitenland euro’s gingen pinnen van hun bankrekeningen met hryvnja’s (de Oekraïense munt, red.). Daar heeft de Centrale Bank een rem op gezet. Anders zou de munt zijn ingestort.’

Twee wisselkoersen

Kuziakiv legt uit dat de Centrale Bank onder de staat van beleg met twee wisselkoersen werkt en daardoor twee knoppen heeft om aan te draaien. ‘Voor kritische import werd de koers op dag één van de invasie bevroren, zodat de industrie en de strijdkrachten internationaal zaken konden blijven doen. Daarnaast hanteert de Centrale Bank een reguliere wisselkoers – met name voor particulieren – die in juli werd gedevalueerd.’

De winkels bleven open, zodat in grote delen van het land de bevolking aan voedsel kon blijven komen.

Ook de treinen bleven rijden.

Voor het immense land – ruim veertien keer de omvang van Nederland – is dat uit humanitair, militair en economisch oogpunt onmisbaar gebleken. In totaal hebben ‘drie miljoen mensen met de trein kunnen vluchten voor de Russische agressie,’ aldus staatsbedrijf Ukrzaliznytsia, de Oekraïense Spoorwegen. 

Per spoor vervoeren de Oekraïense strijdkrachten ook hun troepen, materieel en bevoorrading en werden bedrijven uit het oosten verplaatst naar het westen van het land. Dankzij het spoor viel de export niet in een enorm diep gat.

Door overheidsingrijpen blijft het geld rollen, en het treinverkeer in beweging. Naar het recent van de Russen bevrijde Cherson rijden zelfs alweer treinen. 

Met kunst- en vliegwerk doet Oekraïne wat het kan, maar de schaal van verwoesting aan infrastructuur en economie is groter dan de economie kan dragen.

Verdiencapaciteit in puin

Voor de oorlog had de Oekraïense economie een omvang van 200 miljard dollar. In oktober raamde de Wereldbank voor dit jaar een krimp van 35 procent – die voorspelling hield nog geen rekening met de vernietiging van de energie-, water- en verwarmingsvoorziening, waar Rusland sinds 10 oktober op uit is. 

De Wereldbank, de Europese Commissie en de Oekraïense regering maakten de balans op van de schade tot en met 1 juni. Ze kwamen uit op 252 miljard dollar door verstoring van de economie en uitgaven aan de strijdkrachten (denk aan uitrusting, wapens, communicatiemiddelen en gezondheidszorg). Voor de wederopbouw van de toen al vernietigde infrastructuur zou 348,5 miljard dollar nodig zijn. 

Sindsdien is alweer bijna een half jaar aan oorlog en verwoesting verstreken. De schade loopt met de dag op.

Alles van waarde is gejat

Delicia in Bucha heeft volgens marketing manager Rogov 3 miljoen dollar aan schade, en het kostte 300 duizend dollar om weer op 60 procent van de vooroorlogse productie te komen. In 2021 draaide de fabriek nog een omzet van 30 miljoen dollar en exporteerde ze koekjes naar meer dan twintig landen – waaronder Nederland, Australië en Duitsland.

‘Door met onze auto’s en vrachtwagens te joyriden en in te rammen op hekken en transportterminals hebben de Russen een enorme ravage aangericht,’ zegt Rogov. ‘Alle kantoorspullen met enige waarde zijn gejat. Telefoons, computers, alles weg. De Russen legden het terrein vol boobytraps.’

Delicia en andere door de oorlog getroffen bedrijven hebben naast verwoesting van faciliteiten te kampen met een veelheid aan problemen, zoals gebrek aan personeel, hoge inflatie, en haperende logistieke ketens.

Uit veiligheidsoverwegingen is het luchtruim gesloten voor commerciële transporten. Het spoor vangt veel problemen op, maar een groot deel van de export strandt op Russische blokkades van havens aan de Zwarte Zee. 

De uitvoer van graan en staal kreeg zware klappen. Verloren gebieden in het oosten en zuiden van het land en gemiste export leiden tot verlies aan productiecapaciteit. De schade aan deze twee economische pijlers loopt in de miljarden.

‘Als gevolg van grote verliezen hebben bedrijven personeel moeten ontslaan,’ zegt onderzoeker Oksana Kuziakiv. ‘Terwijl andere sectoren te maken hebben met gebrek aan personeel. Mensen zijn gevlucht, omgekomen of kregen een oproep zich te melden voor de strijdkrachten.’

Overheidssteun voor bedrijven

Om de economie aan de gang te houden, krijgen bedrijven belastingvoordelen, maar de overheid kan meer doen, zegt Kuziakiv. ‘Want wie weet hoelang de oorlog nog duurt? Zeg dan dat bedrijven daar recht op hebben tot drie maanden na de oorlog. Dan kunnen ze beter plannen, wat helpt bij het doen van investeringen en aannemen van personeel. Die onzekerheid moet eruit.’

Een andere manier om de economie een steuntje in de rug te geven is de verhuizing van ondernemingen. Zo zijn soms hele bedrijven per trein van het oosten naar westen van het land verplaatst. Dit gebeurde volgens Kuziakiv niet op substantiële schaal, maar het was wel degelijk van waarde voor de werkgelegenheid. 

Verhuizing is ook niet in alle sectoren een oplossing. ‘De voedingsindustrie blijft vaak, om ter plekke te kunnen voorzien in een basisbehoefte.’ Daar is de koekjesfabriek van Delicia een voorbeeld van, maar met pijnlijke gevolgen.

‘In de beginfase van de invasie schakelde de fabriek over op het bakken van brood voor mensen in de omgeving,’ vertelt Oleksii Rogov, de marketing manager. ‘Oleg Sych was een van hen. De Russen schoten hem dood toen hij op 5 maart probeerde thuis te komen.’ Sych was een van de twee slachtoffers die Delicia te betreuren heeft.

Gat in de begroting

Over het algemeen heeft de overheid het land en de economie goed aan de praat gehouden, zegt onderzoeker Kuziakiv. ‘Pensioenen zijn betaald, publieke voorzieningen als het openbaar vervoer en de gezondheidszorg zijn in de lucht gehouden, en tegelijkertijd is de verdediging van ons land bekostigd.’ 

Op eigen kracht lukt het Oekraïne echter niet om de begroting rond te krijgen.

De overheid komt volgens het IMF en haar eigen ministerie van Financiën maandelijks gemiddeld 5 miljard dollar te kort. De Verenigde Staten en de Europese Unie springen financieel bij. Met horten en stoten vullen ze ongeveer de helft van het gat.

Die buitenlandse hulp is net genoeg voor de basisbehoeften, zegt Maria Repko telefonisch tegen Follow the Money. Ze is adjunct-directeur bij het Centre for Economic Strategy in Kyiv, waar ze onderzoek doet naar overheidsbeleid gericht op macro-economische stabiliteit. ‘Oorlogsgerelateerde uitgaven zijn omhoog geschoten en alle andere uitgaven worden tot een minimum beperkt. De invasie van Rusland heeft de economie verwoest.’

Oekraïne leunt niet alleen op het buitenland. De maatschappij doet de rest. Uit allerlei hoeken wordt een bijdrage geleverd aan de verdediging van het land: ingenieurs, leraren, artsen, ICT’ers en app-developers maken van de Oekraïense strijdkrachten een innovatief en dynamisch geheel. 

Waar de overheid mannen mobiliseerde voor de strijdkrachten en internationale partners voor wapens en financiële steun, mobiliseerde ze ook de burgerbevolking en de economie.

‘Be Brave Like Ukraine’, staat als straatkunst en in de nationale kleuren – gele letters, blauwe achtergrond – op de muren in de hoofdstad. Het is de slogan van een publiek-private campagne, in april dit jaar afgetrapt door president Zelensky. ‘De heldhaftigheid van miljoenen gewone Oekraïners inspireerde de wereld om zich te verenigen tegen tirannie en barbarij. En samen hebben we al veel bereikt.’ Kleding met het officiële logo van Be Brave is tot in Amsterdam te koop.

Oekraïners, gewend zich weinig van overheidsinstanties aan te trekken, organiseren zich ook los van formele structuren en zonder aanmoediging van Zelensky. Op straat en online zijn petjes, hoodies, T-shirts en andere merchandise met patriottistische opdruk te koop. De opbrengst van Fuck U Putin-armbandjes en -mokken – zo vertelt Natalia Shybaieva van FUP – gaat naar de Come Back Alive Foundation, die tot nu toe 140 miljoen dollar ophaalde.

‘Met het geld koopt de stichting communicatiemiddelen voor militairen aan het front, draagt ze bij aan het ontmijnen van gebieden en financiert ze training van nieuwe rekruten door veteranen,’ zegt Shybaieva. ‘Ook kopen ze auto’s en pick-ups die ze naar het front brengen, en doen ze aan reparaties.’

Daarnaast zijn er allerlei vrijwilligers in binnen- en buitenland die geld inzamelen voor de strijd tegen Rusland. Ze kopen drones en Starlinks en leveren die direct af bij de gebruikers aan het front.

Onder Oekraïners is de bereidheid om financiële offers te brengen groot, ondanks de verarming van het land. Door ontheemding van ongeveer een derde van de bevolking is het percentage dat onder de armoedegrens leeft omhooggeschoten van 2 procent voor de oorlog naar 21 procent nu.

Noodgedwongen ontstaat ook nieuwe economische activiteit. Het dagelijks leven tijdens oorlog vraagt andere diensten en producten. Zo is een fabrikant in de westelijk gelegen stad Lviv gestart met de massaproductie van helmen en scherfvesten in kindermaten.

‘Oekraïne wordt Syrië,’ jubelden Russen op Telegram: ‘Geen water, geen elektriciteit’ 

De bevolking fungeert als bindweefsel in de strijd tegen Rusland. Of, in de woorden van macro-econoom Maria Repko: ‘Zonder economie en maatschappij geen front.’

Maar achter de mobilisatie van mens, geld en moed schuilt onuitsprekelijk veel leed. 

Sinds het begin van de invasie hebben in Oekraïne – waar psychologische hulp een taboe is – 650 duizend mensen via officiële weg om geestelijke gezondheidszorg gevraagd. ‘De zon schijnt, maar de lucht weent,’ aldus rapper Skofka in het refrein van ‘We will not forget or forgive’.

De Oekraïense mood swings en bravoure zijn terug te horen in de songs die de hitlijsten vullen, en die straatmuzikanten ten gehore brengen. De strijdliederen kennen downers, zoals die over de totale verwoesting van Marioepol, en uppers, bijvoorbeeld die over de bevrijding van Cherson. Singer-songwriter Max Barskih laat eentonige beats zijn boodschap begeleiden: ‘Don’t Fuck With Ukraine.’

Het Syrië-scenario

Nadat Oekraïne begin september met militaire successen het initiatief naar zich toetrok, draait Rusland de zwaar gehavende economie en de overspannen maar volhardende maatschappij de duimschroeven verder aan. ‘Binnenkort zal Oekraïne het Syrië van 2015 worden,’ jubelden Russen op het berichtenplatform Telegram: ‘Geen water, geen elektriciteit, het hele land ligt in puin.’ 

Door met kruisraketten en drones vol explosieven in golven burgerdoelen en kritische infrastructuur te bestoken – 10-12 oktober, 17-18 oktober, 21-22 oktober, 31 oktober, 15 november, 17 november en 23 november – komt dit scenario stap voor stap dichterbij.

‘Vergeet niet je apparatuur op te laden wanneer er elektriciteit is,’ adviseert de overheid sinds medio oktober. Zelfhulppakketten – water, warmtedekens en een zaklamp – verschijnen in liften van flatgebouwen, die in Kyiv niet zelden twintig of meer verdiepingen tellen. Bij gebrek aan straatverlichting gebruiken mensen ’s avonds de zaklamp-functie van hun smartphone om op straat en in de ondergrondse voetgangerspassages hun weg te vinden.

Effecten op de economie

Met het luchtalarm heeft Kyiv leren leven. De hoofdstad heeft na de Russische belegering van 25 februari tot 1 april een relatief rustige zomer achter de rug en geleerd zich niet continue te laten verstoren door de sirenes. Die worden genegeerd – totdat de explosies klinken. 

Het leven en de economie gaan door, maar steeds vaker en langer zonder elektriciteit, en daarmee ook zonder internet. Dat is lastig voor het gedigitaliseerde land. Zonder stroom neemt de productie af en de stress toe.

De tech-sector is de enige die tot voor kort nog niet was gekrompen door de oorlog. Het wegvallen van internet en elektriciteit zal ook hier tikken uitdelen.

In Kyiv neemt het geluid van generatoren na elke aanvalsgolf toe. Ze zijn niet aan te slepen en draaien overuren om winkels, banken en ziekenhuizen aan de praat te houden. De horeca adverteert ermee: ‘Wij hebben er een aangeschaft. Wees welkom bij de volgende black-out,’ staat op een koffietentje in de wijk Podil. Kortom: hier functioneert de keuken, is het warm, en hebben we als het meezit ook internet.

‘Van mijn baas moet ik mijn werk in de avond doen en liefst ook ’s nachts als er wel stroom is,’ vertelt human resources-medewerker Lena (25), die blij is met de uitvalsmogelijkheid. ‘Nu kan ik overdag hier terecht.’

Andere bars en restaurants moeten het doen met kaarsen of sluiten de deuren. Winkels gaan noodgedwongen op slot door geplande en ongeplande uitval van elektriciteit.

De Delicia-fabriek in Bucha is overgeschakeld op nachtdiensten, zegt Oleksii Rogov. ‘Probleem is het vinden van personeel. Ze willen ’s nachts niet over straat. Gevolg van het elektriciteitstekort is vooralsnog een daling van de geplande productie met 25 procent.’

Rakettenregens

Op 15 november vuurde Rusland honderd raketten af op doelen in Kyiv – onder meer op een appartementencomplex in de woonwijk Pechersk – en op tien regio’s verspreid over het land. Sindsdien is bijna de helft van de energievoorziening van het land uitgeschakeld, liet premier Denys Shmyhal weten.

‘Na de aanval is het systeem echt zwaar beschadigd en hebben we nog geen tijd gehad om het te herstellen naar het niveau waarop we de volgende aanval kunnen overleven,’ constateerde Oleksandr Kharchenko, managing director bij het Energy Industry Research Center op 18 november. Reparatie en stabilisatie van het elektriciteitsnet is een race tegen de klok. Kharchenko schatte de benodigde tijd op tien à twaalf dagen.

Vijf dagen later – op woensdag 23 november – vuurde Rusland opnieuw 67 kruisraketten en tien drones af. Toen ging in vrijwel het hele land het licht uit. Reparatieteams werkten met man en macht en volgens de minister van Energie kon om 4 uur ’s nachts het energiesysteem op een waakvlammetje. De ochtend na die aanvalsgolf stond een groot deel van de bevolking op zonder elektriciteit, water en verwarming. 's Avonds maakte staatsenergiebedrijf Ukrenergo bekend dat 50 procent van de stroomvoorziening van Oekraïne is hersteld.

‘De aanvallen op kritische infrastructuur gaan enorme gevolgen hebben voor de economie’, voorziet Oksana Kuziakiv van het Institute for Economic Research and Policy Consulting. ‘Op humanitair vlak zijn de problemen nog urgenter, vooral voor de vluchtelingen in eigen land en voor mensen in slecht geïsoleerde – en kapot geschoten – woningen. Het kan hier wel 20 graden vriezen.’ 

Ook de centrale warmtevoorziening – in Oekraïne hebben veel huizen een soort stadsverwarming – is doelwit van de Russische luchtaanvallen. Grote steden maken schuilkelders met warmteplekken klaar, een uitdaging op zich om voor alle bewoners opvang te organiseren. In de buitengebieden moeten mensen het hebben van generatoren, verwarming met houtkachels of hulp. ‘Een massale vlucht naar de EU ligt in het verschiet,’ aldus Kuziakiv.

Kopje onder

Door overheidsingrijpen, buitenlandse hulp en maatschappelijke mobilisatie heeft Oekraïne zijn gehavende economie laten draaien. Met de verwoesting van de energie, water- en verwarmingsvoorziening duwt Rusland het land en zijn bevolking kopje onder.

De vraag is hoeveel raketten Rusland nog heeft en hoe snel Oekraïne zijn kritieke infrastructuur kan blijven oplappen. Een totale black-out komt dichterbij, met gevolgen voor de distributie van geld, voedsel en brandstof.

‘Het risico op ontwrichting van de economie is groot,’ erkent macro-econoom Maria Repko. ‘De gevolgen van de oorlog doen elke seconde pijn, maar we hebben min of meer geleerd om ermee te leven en te lachen.’ 

De grap gaat rond dat Poetin het negen maanden na de winter zwaar te verduren krijgt. Dan zijn er een miljoen extra Oekraïners die het opnemen tegen Rusland.