Antitankwapens, luchtdoelraketten en machinegeweren, plus 1,22 miljard euro aan militair materieel uit de VS, 3600 NLAWs uit het Verenigd Koninkrijk, 50 Panzerfaust 3-antitankwapens, 400 granaatwerpers, 200 Stinger-luchtdoelraketten uit Nederland, voor 45 miljoen euro aan militair materieel uit Australië. 

Niet-NAVO-land Zweden, traditioneel neutraal in conflicten, doneerde 5000 antitankwapens, kogelwerende vesten en helmen. Zelfs Duitsland, wars om nog bij te dragen aan welk conflict dan ook na de Tweede Wereldoorlog, zegde 1000 antitankwapens en 500 Stingers toe aan het Oekraïense leger in de eerste week van de oorlog. 

Vanuit verschillende NAVO-lidstaten, de VS voorop, kwam voordat de Russen binnenvielen al een gestage stroom oorlogstuig richting Kyiv op gang. ‘Vogels’ noemde de Oekraïense minister van Defensie Oleksii Reznikov deze vluchten. Bij ieder vliegtuig dat NAVO-bondgenoten stuurden, mochten ze rekenen op een bedankje via Twitter: ‘Alweer 180 ton munitie’ en ‘Twee vogels met luchtafweer, in totaal 17 vogels met 1500 ton! Onze vrienden slapen niet’.  

Maar sinds Oekraïne in oorlog is met Rusland kunnen die wapens niet langer door de lucht worden aangevoerd: te gevaarlijk. Niet alleen omdat de Russen het niet zullen laten zo’n transport neer te halen, ook omdat de NAVO een directe confrontatie met Rusland wil vermijden. 

Complexer dan de luchtbrug naar West-Berlijn

The New York Times vergeleek de bevoorrading van het Oekraïense leger met de luchtbrug die de Amerikanen in 1948 en 1949 gebruikten om West-Berlijn tijdens de Koude Oorlog te bevoorraden, maar dan groter en complexer. Westerse vliegtuigen wagen zich niet meer in het Oekraïense luchtruim, dus de laatste paar honderd kilometer moet het materieel over de weg, door oorlogsgebied, om een land zo groot als Frankrijk te bevoorraden. 

Dat geldt niet alleen voor wapentuig. Humanitaire goederen en vluchtelingen gebruiken dezelfde wegen. Voor Oekraïense vrouwen, kinderen en ouderen zijn het vluchtroutes, hun land uit. 

Na de aanvankelijke openheid in de eerste week, waarin landen over elkaar heen buitelden met persberichten over welke wapens en wat voor materieel ze naar Oekraïne zouden sturen, zijn de luiken inmiddels weer gesloten. Het Nederlandse ministerie van Defensie wil er om veiligheidsredenen niets meer over zeggen. De Tweede Kamer wordt wel geïnformeerd, maar achter gesloten deuren, zo laat een woordvoerder weten. Het Poolse ministerie van Algemene Zaken beantwoordt onze vragen helemaal niet. De NAVO verwijst weer naar de lidstaten, die – op Amerika na – weinig loslaten. 

De operatie kent grote risico’s. Want welke wapens kunnen Westerse landen sturen zonder dat het door Rusland als een rechtstreekse confrontatie wordt gezien? 

Het gaat om een wapenstroom van minstens 2 miljard euro die over EU-grondgebied de oorlog in gaat.

Follow the Money reisde in de eerste week van maart van noord naar zuid langs de Pools-Oekraïense grens aan de Poolse zijde om zicht te krijgen op een van de grootste logistieke operaties sinds de Tweede Wereldoorlog. Vanuit Amsterdam keken we naar de beschikbare data, zoals satellietbeelden, militaire vliegtuigbewegingen, uitingen van defensieministers en rapportages van de Verenigde Naties over de vluchtelingenstroom.   

Hotels vol vluchtelingen

Vanuit Warschau laten we in slakkengang de hoge gebouwen en de drukte op de ring achter ons. Na Lublin, de grootste stad in Oost-Polen, rijden we steady 80 kilometer per uur rechtdoor over de provinciale weg richting de grens, door lintdorpen en kleine stadjes, langs meubelwinkels en autoverkopers, boerderijen, motels en tankstations. 

Hoe langer je rijdt, hoe meer de bebouwing plaatsmaakt voor eindeloze bossen in vijftig tinten bruin. Naar het oosten toe worden de dorpen steeds schaarser, hun aanblik ouderwetser. Hier rijden boeren nog rond op trekkers uit de Sovjettijd. Verandering gaat hier doorgaans langzaam. Nu niet. 

De hotels – in deze streek nog het meest gebruikt voor bruiloften – zitten vol gevluchte Oekraïners, de wegen westwaarts zijn druk vanwege het verkeer vanuit Oekraïne het veilige Europa in, oostwaarts rijden konvooien van het Poolse leger. Anders dan de meeste andere Europese landen, waaronder ook Nederland, voldoet Polen wel aan de NAVO-norm die voorschrijft dat 2 procent van het bruto binnenlands product aan defensie gespendeerd moet worden; het Poolse leger is nog steeds sterk. 

Tussen Polen en Oekraïne lopen drie snelwegen. Onze zoektocht begint bij de meest noordelijke grensovergang van de drie, bij het plaatsje Dorohusk. Hier loopt ook een spoorlijn. 

Deze grensovergang was voor februari nog een scharrige pleisterplaats voor truckers, met vervallen worst- en kebabtenten en bermen vol afval. Nu zijn berm en ventweg veranderd in een triest marktje waar Poolse vrijwilligers eten en telefoonkaarten uitdelen aan een niet-aflatende stroom vrouwen, kinderen en mannen boven de 60 jaar. Hun weinige bagage achter zich aantrekkend, huisdieren in een mand aan de ene arm, stille kinderen in warme skipakken aan de andere.  

Elke grenspost markeert ook een weg Oekraïne ín, die wordt vrijgehouden door de Poolse politie. Alleen verkeer met prioriteit mag over deze banen. Een paar kilometer vanaf de grens bepaalt de Poolse politie welke wagens de doorgaande weg op mogen. Ander verkeer, zoals de vele mensen die Oekraïners komen ophalen, wordt omgeleid via ventwegen. 

Op de doorgaande weg wacht een rij vrachtwagens, voornamelijk met Oekraïense nummerplaten, totdat ze de white zone in mogen, een soort niemandsland op de grens. De wapens die het Westen levert, passen makkelijk in vrachtwagens. Vragen wat de wachtende chauffeurs vervoeren, heeft weinig zin. Tegen beter weten in wagen we toch een poging. ‘Oprotten, voor ik de politie op je dak stuur,’ gromt de Oekraïense vrachtwagenchauffeur – niet het type waar je graag mee in discussie gaat – vanachter zijn stuur. 

Nauwelijks treinverkeer richting Oekraïne

Op het station van Dorohusk is het net als aan de grens een mierenhoop van vrijwilligers, douanebeambten en mensen die vluchtelingen komen halen. De trein uit Kyiv naar Warschau komt zo aan, de passagiers moeten er hier uit om hun paspoort te laten stempelen. Ook hun dieren hebben een stempel nodig om de EU in te kunnen. 

‘Normaal gesproken is dit een slaperig grensplaatsje, er komt één trein per dag aan. Nu zijn het er vijf,’ zegt Agnieszka Lis. Zij werkt voor de Poolse Voedsel- en Warenautoriteit, en zag de afgelopen dagen talloze honden, katten, ratten, hamsters en muizen en zelfs een slak in een potje voor controle op de juiste inentingen. ‘De eerste dagen waren mensen nog min of meer voorbereid van huis gegaan, nu hebben ze steeds vaker wat spullen in een tas gegooid en zijn in allerijl vertrokken.’ 

Treinverkeer Oekraïne in is er vanuit Dorohusk nauwelijks, voor zover we kunnen zien: het rangeerterrein naast het station is zo goed als leeg. De volle trein die hier straks aankomt zal vrijwel leeg weer terugrijden naar Kyiv. 

Vanuit Amsterdam is het moeilijk zoeken naar feitelijke informatie over de situatie aan de Oekraïense grens. Sociale media staan vol met onverifieerbare berichten, woordvoerders reageren niet op vragen en door aanhoudende bewolking in Polen leveren satellietbeelden niets op. 

De meeste informatie komt uit het land in oorlog: zo post het westelijk departement van de Oekraïense grenswacht regelmatig updates op zijn Facebookpagina, over wachttijden aan de grenzen om het land te verlaten.

Een goede tweede bron is het Pentagon. Anders dan Europese NAVO-landen is het Amerikaanse ministerie van Defensie nog wel open over de wapens die ze richting Oekraïne sturen en welke waarde deze leveringen vertegenwoordigen.  

Scheermesprikkeldraad

Uiteindelijk melden twee hoteleigenaren dat het het amateurvliegveld in de naburige stad aan het transformeren is tot legerbasis van de VS. Op weg erheen geven de Amerikanen al acte de présence: een Hummer met vier Amerikaanse soldaten draait de McDrive in, om even later toch maar af te slaan naar het parkeerterrein. 

Het amateurvliegveld is weinig meer dan een weiland met een landingsbaantje en een loods ernaast. In plaats van Cessna’s van de plaatselijke aeroclub staat het terrein nu vol met tientallen Hummers, legervrachtwagens en tankauto’s. 

© Een amateurvliegveldje wordt omgebouwd tot legerbasis voor Amerikaanse militairen.

In allerijl wordt de landingsbaan verder verhard, Amerikaanse soldaten sjouwen met rollen scheermesprikkeldraad om het hek verder uit te breiden. Langs datzelfde hek lopen soldaten hun trainingsrondjes met bepakking en oefenen ze hun man-tegen-mangevechten. 

Verder van de openbare weg verrijst een blok tenten, elke tent ongeveer zo groot als een tennisbaan. De toegangsweg – in vredestijd een boerenlandweggetje – is afgezet. Aan het hek laten we onze gegevens achter bij een Amerikaanse soldaat, die belooft ze door te geven aan ene majoor Johnson. We horen niks meer. 

Wie heeft de leiding?

Uitzoeken wie het commando voert blijkt nogal een puzzel. Zijn het de Polen, de Amerikanen of toch de NAVO? Om hier antwoord op te vinden, is het noodzakelijk onderscheid te maken tussen de troepenopbouw aan de oostflank van de NAVO en de wapenleveranties aan Oekraïne. De NAVO maakt er geen geheim van de troepenmacht aan haar oostflank uit te breiden, de levering van wapens gaat echter buiten de NAVO om.

Daags voor de Russische invasie waren op de basis in Yavoriv nog militairen uit NAVO-lidstaten aanwezig

Wat Oekraïne aan wapens krijgt, wordt geregeld in een-tweetjes tussen Oekraïne en de donerende landen. De NAVO speelt geen coördinerende rol. ‘Zelfverdediging is een recht dat is vastgelegd in het VN-Handvest. De bondgenoten helpen Oekraïne bij de handhaving van dat recht,’ liet NAVO-baas Jens Stoltenberg optekenen in een persbericht. ‘Dit is een duidelijk signaal van de volledige steun van de NAVO voor de soevereiniteit en territoriale integriteit van Oekraïne.’ 

NAVO-lidstaten leidden daarnaast tot vlak voor de Russische invasie Oekraïense militairen op. In Operation Unifier trainde met name het Canadese leger sinds 2015 ruim 33.000 Oekraïners, onder andere in het International Peacekeeping and Security Center in Yavoriv, op 25 kilometer rijden vanaf de grens vlakbij Lviv. 

Daags voor de Russische invasie waren op de basis in Yavoriv nog militairen uit NAVO-lidstaten aanwezig. Na 24 februari trokken zij zich haastig terug. Sindsdien is de basis een trainingscentrum voor buitenlandse strijders, onthulde The New York Times. 

Afgelopen weekend legden de Russen een deel van het centrum met een raketaanval in de as. Volgens Rusland zou ook een wapenopslag geraakt zijn. Enkele uren voor de raketten op de barakken neerdaalden, had Sergei Ryabkov, de plaatsvervangende Russische minister van Buitenlandse Zaken, gewaarschuwd dat de door het Westen gestuurde wapenkonvooien een ‘gevaarlijke ontwikkeling’ waren en bovendien een legitiem doelwit voor Rusland. Volgens het Pentagon heeft het bombardement de wapenleveringen niet in gevaar gebracht. 

Aantallen wapens opgevoerd

Dat het Westen wapens levert aan Oekraïne is niet nieuw. Dat doet het al sinds Poetin in 2014 de Krim annexeerde. Sinds 24 februari heeft de VS zowel de aantallen als de snelheid waarmee de middelen geleverd worden flink opgevoerd. 

In december deed de regering-Biden er een maand over om 182 miljoen euro aan militaire middelen Oekraïne in te krijgen – en toen kon er nog rechtstreeks gevlogen worden op Oekraïne. Nu is dat een kwestie van dagen: begin maart was het leeuwendeel van een nieuw militair steunpakket ter waarde van 318 miljoen euro binnen een week in Oekraïne. 

De VS doneerde vanaf 2014 voor 2,7 miljard euro aan militaire hulp, ‘vanwege toenemende dreiging vanuit Rusland’

Volgens het Pentagon doneerde alleen al de VS vanaf 2014 voor 2,7 miljard euro aan militaire hulp, waarvan 900 miljoen in het laatste jaar, ‘vanwege toenemende dreiging vanuit Rusland’. Dat ging in nauwe samenwerking met Polen, het Verenigd Koninkrijk en Litouwen. 

De VS is de spil in de wapenaanvoer. In de persbijeenkomst in het Pentagon op 4 maart meldde het Amerikaanse ministerie van Defensie dat de coördinatie van de wapentoevoer ligt bij het U.S. European Command (EUCOM), het hoofdkwartier van de Amerikanen in Europa. 

De coördinatie van de wapenleveranties ligt bij de VS en ‘een handvol bondgenoten inclusief het Verenigd Koninkrijk’. In die ‘handvol’ zit ongetwijfeld ook Polen, omdat de operatie vanaf Pools grondgebied plaatsvindt. 

Ongemarkeerde witte trucks 

Dit wordt bevestigd als we op een grotere luchthaven in het zuidoosten aankomen. Zagen we in de drie dagen hiervoor alleen hints van wapentransporten naar Oekraïne, op deze plek is in de eerste vijf minuten al duidelijk dat dit een knooppunt is als we rond de landingsbanen rijden.   

Op de tweebaansweg langs de luchthaven is de opvallendste truck in de rij een met Nederlandse nummerplaten. Op de knaloranje oplegger van het in uitzonderlijk transport gespecialiseerde bedrijf staat een legervoertuig met generatoren. De trucks vooraan in de rij komen uit Litouwen en Polen – eveneens NAVO-landen die wapens leveren aan Oekraïne. Hun vracht is afgedekt met ongemarkeerd, wit zeil.

Op het asfalt staan containers, zojuist uit een van de vele vrachtvliegtuigen geladen, die af en aan vliegen. Langs het hek bewaken Poolse soldaten de landingsbanen. Er loopt geen spoorlijn langs het vliegveld, op de weg is het druk met vrachtverkeer. 

‘De ontwikkelingen volgen elkaar snel op, de situatie is dynamisch en gespannen’

Bij de slagboom die de toegang tot het vliegveld verspert staan twee Nederlandse militairen. Het rood-gele insigne op de bovenarm van de langste man zegt MovCon, Movement Control – deze legereenheid begeleidt materiaaltransporten zoals de oranje truck die inmiddels achter hen inparkeert. ‘Meld je even bij de Amerikanen, aan de andere kant van het vliegveld in het conferentiecentrum naast Holiday Inn,’ zeggen ze, al is het hen ook niet helemaal duidelijk wie er de leiding heeft. Zij mogen in ieder geval niet praten met journalisten. 

De 82nd Airborne Division uit North Carolina heeft inmiddels kwartier gemaakt in het conferentiecentrum, waar onder de glimmende, glazen koepel in betere tijden beurzen en congressen worden gehouden. De parkeerplaats doet nu dienst als legerkamp, dat door aluminium schuttingen vanaf de openbare weg aan het zicht onttrokken wordt. 

‘De ontwikkelingen volgen elkaar snel op, de situatie is dynamisch en gespannen,’ laat luitenant-kolonel Brett Lea weten als hij uit de glazen koepel naar het hek beneden komt. Over wat hier vanaf de openbare weg te zien is, kan hij geen mededelingen doen. 

Blackhawk en een Osprey

Ons hotel blijkt eersterangs uitzicht te hebben op de landingsbaan. Die avond is het een komen en gaan van vliegtuigen. Het is min of meer windstil, de avondlucht is zwanger van het geronk van vliegtuigmotoren en de geur van kolenkachels. Tot laat in de avond snorren de vliegtuigen onophoudelijk boven het stadje. Er landt een Blackhawk, de vertaler ziet voor het eerst van zijn leven een Osprey opstijgen, een vliegtuig met driebladige rotors aan de vleugels, die tevens dienstdoen als propellers. 

In Amsterdam is daar wél wat van te merken.

In databases met vluchtinformatie verschijnen steeds meer militaire vluchten boven Oost-Europa. Het vliegveld vanwaar de Osprey opstijgt, fungeerde tot vorige maand eens in de zoveel tijd als landingsbaan voor een trainingsvliegtuig. Voor militaire vluchten werd het nauwelijks gebruikt. Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne zijn er dagelijks meerdere militaire vluchten. Dit zijn alleen de vluchten waarbij de transponder aanstaat. 

Op de dag dat Rusland de invasie begint cirkelt een B52 bommenwerper een paar uur  boven Polen. Vier van de iconische multifunctionele bommenwerpers zijn op dat moment gestationeerd in het Verenigd Koninkrijk voor een missie waar vluchten naar Roemenië, Griekenland en Italië bij horen. De vlucht over Polen past niet binnen die missie.

Mig29-gevechtsvliegtuigen gaan te ver

Wat durft het Westen te sturen? Wat zal Poetin zien als aanleiding om zijn aanval verder uit te breiden? Dat wordt duidelijk in het weekend dat Follow the Money bij de luchthaven zit. Polen biedt onverwachts aan zijn Mig29-gevechtsvliegtuigen via de Verenigde Staten aan Oekraïne ter beschikking te stellen, op voorwaarde dat de VS de Poolse toestellen vervangt voor modernere F16’s. 

Deze zouden via de Amerikaanse militaire luchtbasis in Ramstein aan Oekraïne geleverd moeten worden in NAVO-verband. Door deze constructie is het niet langer Polen die Oekraïne voorziet van gevechtsvliegtuigen, maar worden ook de wapenleveranties een NAVO-activiteit.  

Secretary of State Antony Blinken, die dat weekend Polen bezoekt, meldt het Pentagon op 9 maart dat Rusland dit als zo provocatief kan opvatten, dat het tot verdere escalatie van de oorlog leidt. Bovendien zouden de Oekraïners zelf nog over voldoende gevechtsvliegtuigen beschikken. 

Vier dagen eerder heeft het Russische ministerie van Defensie gewaarschuwd dat het laten landen van Oekraïense straaljagers op NAVO-luchtbases opgevat zou worden als een reden voor verdere escalatie. ‘Gebruik tegen de Russische strijdkrachten [van de vliegtuigen] wordt beschouwd als betrokkenheid van deze staten bij een gewapend conflict.’ Om die reden hebben NAVO-lidstaten tot nu toe ook geen gehoor gegeven aan de herhaalde oproep een no-flyzone boven Oekraïne in te stellen. 

Inmiddels zijn de foto’s van volgepakte ruimen en de metalen legerkisten vol wapens verdwenen van het Twitteraccount van de Oekraïense defensieminister Oleksii Reznikov. Op 23 februari, een dag voor de inval twitterde hij de laatste foto van een ‘vogel’ vol munitie en Stingers uit Letland. Ondertussen gaan de wapenleveranties door. De Verenigde Staten kondigden woensdag 16 maart aan voor nog eens ruim 700 miljoen euro aan wapens naar Oekraïne te sturen. 

Rusland reageerde bij monde van de Russische minister van Buitenlandse Zaken. Sergei Lavrov zei op 18 maart tegen de door Europa gecensureerde zender Russia Today: ‘Wij hebben duidelijk gezegd dat elke lading op Oekraïens grondgebied die volgens ons wapens vervoert een doelwit is.’ 

Verantwoording

In dit artikel zijn de meeste plaatsnamen om veiligheidsredenen weggelaten. Alle informatie komt uit openbare bronnen, de observaties zijn gedaan vanaf de openbare weg. De Poolse journalist Przemek Bociąga reisde mee als vertaler.