Enkele dagen nadat Nederland in juni 2021 de corona-lockdown formeel beëindigde, organiseerden de Nederlandse ambassade in Riyad, de Benelux Business Council in Abu Dhabi en de Netherlands Business Council UAE een webinar. Het onderwerp: ‘Saoedische megaprojecten & nieuwe bedrijfswetgeving’. 

In aanwezigheid van de Nederlandse ambassadestaf en de Saoedische delegatie kreeg het Nederlandse bedrijfsleven daar in detail uitgelegd waar de zakelijke kansen in het land liggen. Klassieke Nederlandse thema’s als landbouw, water en energie kwamen aan bod. De voornaamste boodschap: Saoedi-Arabië wil in rap tempo vernieuwen en heeft grote ambities. Aan de hand van Vision 2030 – een plan van de Saoedische kroonprins Mohammad bin Salman om de economie van het land te diversifiëren en minder afhankelijk van olie te maken – wil het land zich klaarmaken voor de toekomst. 

Sindsdien werft de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) in opdracht van de Nederlandse ambassade in Riyad bedrijven om bij te dragen aan deze innovatieslag. Hoog op de agenda staat het megaproject Neom. De Saoedische regering kondigde de bouw van deze stad, die de omvang van België zal krijgen, in 2017 aan. Als smart city moet Neom wereldwijd koploper worden in innovaties op het gebied van energie, water, biotechnologie, landbouw en artificiële intelligentie.

Ook Neom is een geesteskind van kroonprins Mohammad bin Salman. Het project wordt beheerd door het Public Investment Fund, het Saoedische staatsfonds. De geschatte projectkosten zijn niet mals: 500 miljard euro. Maar dan heb je ook wat. Volgens een in 2019 uitgelekt projectdocument zou de stad een enorme kunstmaan, vliegende taxi's, glow-in-the-dark stranden en robotbutlers krijgen. 

De schaal van het project trekt veel internationale investeerders aan. Er kwamen sponsordeals met het automerk McLaren en de Aziatische voetbalbond. Grote bedrijven – waaronder het Nederlandse Boskalis en Van der Hoeven Horticultural Projects – staan klaar om met de ontwikkeling van de stad en de omliggende infrastructuur te beginnen. Van der Hoeven is zelfs ‘partner’ van de stad.

Mensenrechten

Het Neom-project wordt getekend door mensenrechtenschendingen, blijkt uit berichtgeving van de Saoedische mensenrechtenorganisatie Al Qst en documenten in handen van Follow the Money.

De Huwaitat gemeenschap woont al generaties lang in de provincie Tabuk, waar Neom wordt gebouwd. Zij werden gedwongen te verhuizen, met groot verzet tot gevolg. Meerdere leden van de gemeenschap zijn de afgelopen jaren gearresteerd vanwege hun verzet tegen hun gedwongen vertrek. Leden van de gemeenschap zouden zich kritisch hebben uitgelaten op Twitter en via de chat-apps Signal en Telegram. De aanklacht: ‘Verstoring van de openbare orde’ en het oproepen tot het plegen van ‘terroristische daden die de veiligheid van het land schaden’.

Het Saoedische koninkrijk staat bekend om zijn zware straffen tegen burgers die de regering openlijk bekritiseren. In oktober van 2022 werd een aantal Huwaitati ter dood veroordeeld door een Saoedische rechtbank voor terreurzaken, meldt Al Qst.

De geopolitieke temperatuur

Samenwerking met de Saoedische autoriteiten ligt al jaren gevoelig bij de Nederlandse overheid. Kort nadat journalist en regimecriticus Jamal Khashoggi in 2019 in het Saoedische consulaat in Istanbul werd gedood door een moordcommando, vrijwel zeker in opdracht van de kroonprins, schortte het ministerie van Buitenlandse Zaken verschillende handelsmissies op. Ook een missie van de afvalverwerkende industrie, ondersteund door de RVO, verdween van de agenda.

Uit documenten die via een beroep op de Wet open overheid zijn gepubliceerd, bleek dat de ministeries van Buitenlandse Zaken en Financiën zich afvroegen of ze het Future Investment Initiative dat jaar wel moesten bijwonen. Deze conferentie in Riyad wordt gehost door het Saoedische staatsfonds, de financier van Neom.

Toen het ministerie na de moord de geopolitieke temperatuur peilde, constateerde een ambtenaar in een advies aan de ministeriële top dat ‘vele bedrijven en individuen [..] zich hebben gedistantieerd’ van Saoedi-Arabië, en specifiek van ‘het megaproject NEOM’. Het ging onder meer om de Britse miljardair Richard Branson, diverse internationale media en VVD-coryfee Neelie Kroes. Kroes was commissaris bij het project, maar legde haar werk neer na het nieuws over de moord. 

Christian Henderson, universitair docent internationale betrekkingen en Midden-Oosten-studies aan de Universiteit Leiden, zag hoe westerse regeringen zich destijds genoodzaakt zagen de banden met het land af te zwakken. ‘Je kunt als democratie geen diplomatieke of zakelijke relatie onderhouden met een regering die iemand vermoordt, ontleedt en oplost in zuur. Er was geen andere optie dan afstand te nemen van de Saoedische regering.’ 

Gezien het aantal bedrijven dat hun deelname aan het Future Investment Initiative introk, leek de aanwezigheid van het ministerie van Financiën ‘niet houdbaar,’ schreef de ambtenaar in het advies. Dit mede vanwege ‘de brede steun van Tweede Kamerleden voor verminderde contacten’ met Saoedi-Arabië na de moord op Khashoggi. Uiteindelijk besloot Nederland geen delegatie naar de conferentie in Riyad te sturen.

De tijd heelt alle wonden

Inmiddels lijken de banden weer warmer te worden. Henderson: ‘Nederland wordt gekenmerkt door een business first-buitenlandbeleid. Na de moord zag je in veel landen toch tegenzin om afstand van Saoedi-Arabië te nemen. Dus zodra ze de relatie konden hernieuwen, deden veel landen dat.’ 

Buitenlandse Zaken laat weten dat het na de moord op Khashoggi ‘[heeft] besloten om de geplande handelsmissies op het niveau van bewindspersonen niet door te laten gaan. De economische dienstverlening aan het Nederlandse bedrijfsleven is niet onderbroken en is voortgezet door de ambassade in Riyad en de RVO.’

Hoewel het ministerie tegen Follow the Money zegt dat ‘de ondersteuning van de ambassade en RVO met name is gericht op groene zakelijke kansen’ en dat de ‘megaprojecten in Saoedi-Arabië (zoals NEOM) geen specifiek aandachtsgebied vormen’, blijkt elders dat de focus van het ministerie wel degelijk breder is. Zo schrijft de RVO dat de ambassade ​​in Riyad beschikt over ‘een uitgebreid netwerk voor grote projecten als NEOM’ en dat er ’momenteel in kaart [wordt gebracht] wat de kansen zijn voor andere megaprojecten op het gebied van water, voedsel, energie en toerisme’.

Zowel Buitenlandse Zaken als het Saoedi-Arabische ministerie van Investeringen benadrukken graag dat Neom in een vrijhandelszone komt te liggen: ‘Bedrijven en organisaties die zich in NEOM vestigen vallen buiten de gewone wetgeving op het gebied van belastingen, importeisen, arbeidsrecht en andere zakelijke juridische wetgeving,’ schrijft de Rijksdienst. Daarom liggen er ‘voor Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen [..] veel kansen.’ 

De RVO laat Follow the Money weten dat niet de dienst, maar het ministerie van Buitenlandse Zaken verantwoordelijk is voor voor dit beleid, en schrijft: ‘RVO is een publieke dienstverlener die, naast het ministerie van Economische Zaken, ook opdrachten uitvoert voor andere ministeries, zoals Buitenlandse Zaken.’

Internationaal ondernemen

Het politieke debat over internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen staat in Europa op scherp. Zowel in Brussel als in Den Haag ligt een voorstel op tafel om bedrijven die het niet zo nauw nemen met de bescherming van mens en milieu aansprakelijk te kunnen stellen. In Brussel gaat het om de Corporate Sustainability Due Diligence Directive; in Nederland de initiatiefwet Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.

De wetsvoorstellen verplichten bedrijven te rapporteren hoe het ervoor staat met de mensen- en klimaatrechten in hun bedrijfs- en handelsketens. Ook zouden bedrijven zich, wanneer ze zaken doen in het buitenland, moeten inzetten om volgens de Europese normen en wetgeving te werken. Beide wetsvoorstellen kregen forse kritiek van onder andere werkgeversorganisatie VNO-NCW en diverse multinationals. De 'zorgplicht' van bedrijven zou in het wetsvoorstel slecht zijn gedefinieerd, was het commentaar. 

De RVO adviseert bedrijven met interesse in Neom om ‘ethiek, duurzaamheid en mensenrechtenrechten’ mee te nemen

Ook zou het aanzien van Nederland op het wereldtoneel vanwege zulke wetgeving ‘afbladderen’, zei Peter Berdowski, de topman van Boskalis. Hij benadrukte dat goede intenties reeds aanwezig zijn bij bedrijven als het zijne: ​​’Je denkt toch niet dat ik jonge mensen hier kan inspireren bij dit bedrijf te komen werken als wij zeggen: jongens, milieu, mensenrechten, daar hebben wij lak aan?’ 

Boskalis won dit jaar een aanbestedingscontract om een haven voor het project in Saoedi-Arabië te baggeren. De RVO adviseert bedrijven die interesse hebben om in Neom te investeren, ‘ethiek, duurzaamheid en mensenrechtenrechten’ mee te nemen in hun bedrijfsvoering en kernstrategie.

Maar of het project ooit wordt verwezenlijkt, is de vraag. Henderson: 'Kijk naar andere grote projecten in de Golfregio: het komt vaak voor dat ze niet worden voltooid. In zekere zin dienen zulke projecten vooral om publiciteit te creëren, die bovendien afleiden van de mensenrechtenkwesties. Het is een manier om het regime te legitimeren. Maar of die stad er ooit komt…?’