Nederlanders krijgen gemiddeld anderhalf tot twee keer meer PFAS binnen dan de hoeveelheid die door de Europese voedselwaakhond EFSA wordt geadviseerd. Dat is een schatting van het Rijksinstituut voor Veiligheid en Milieu (RIVM) op basis van eigen onderzoek naar PFAS in voedsel, drink- en oppervlaktewater. De resultaten daarvan maakte het instituut vandaag bekend. 

Veruit het grootste deel van de toxische stoffen krijgen Nederlanders binnen via voeding, waarin PFAS uit vervuild water of vervuilde bodem zich hebben opgestapeld. Een kleiner deel consumeren ze via drinkwater. De PFAS die we binnenkrijgen via andere producten laat het RIVM in zijn onderzoeken buiten beschouwing.

PFAS breken vrijwel niet af in het milieu, en ze stapelen zich op in het lichaam van mens, plant en dier

Even een stapje terug. Wat zijn PFAS ook alweer? PFAS – voluit poly- en perfluoralkylstoffen – zijn duizenden door de mens gemaakte stoffen die gebruikt worden in onder andere fastfoodverpakkingen en regenjassen: producten die water- of vetafstotend zijn. Ze worden ook wel ‘forever chemicals’ genoemd, omdat ze vrijwel niet afbreken in het milieu, en ze stapelen zich op in het lichaam van mens, plant en dier. Daardoor kunnen ze een gevaar vormen voor de gezondheid. Wetenschappers linken enkele soorten aan voortplantingsproblemen, problemen met de ontwikkeling van het ongeboren kind, en kanker. 

In de Verenigde Staten zijn de producenten van de stoffen – DuPont (nu Chemours) en 3M – al langer in opspraak vanwege grootschalige milieuvervuiling. De producenten wisten al tientallen jaren dat de stoffen schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. Ook in Nederland was de Chemours-fabriek in Dordrecht decennialang een belangrijke bron van PFAS-vervuiling.

Sinds begin dit jaar worden PFAS ook officieel gelinkt aan problemen met het immuunsysteem. Die kunnen al ontstaan vanaf erg lage hoeveelheden. Om die reden stelde de Europese voedselwaakhond EFSA strengere gezondheidskundige grenswaarden voor, die het RIVM overnam. 

Door die nieuwe gezondheidskundige grenswaarden moest het RIVM eerdere in Nederland gedane metingen weer tegen het licht houden, om te kijken of de resultaten daarvan inmiddels reden zijn tot zorg.

Zorgwekkende resultaten

Voor de moestuinen op een kilometer van de Chemours-fabriek in Dordrecht blijkt dat het geval. ‘De overschrijdingen zijn er dusdanig dat we mensen adviseren om niet meer uit hun moestuinen te eten,’ zegt Joke Herremans, projectleider consumenten- en productveiligheid van het RIVM. Dat geldt ook voor volkstuinencomplex Sluisdijk in Helmond.

Ook voor de hoeveelheid PFAS in oppervlaktewater – de stoffen stapelen zich op in bijvoorbeeld vis – zijn de richtlijnen aangescherpt. Herremans: ‘Vooral in zoetwatervissen zitten meer PFAS dan we willen.’ 

De Nederlandse richtlijnen voor drinkwater moeten strenger, is het advies van het RIVM. Kunnen mensen dan maar beter flessenwater gaan drinken, om de blootstelling te beperken? Nee, zegt projectleider drinkwater Theo Traas. ‘We weten nog niet veel over PFAS in flessenwater. En het grootste deel van de PFAS komt uit voedsel, niet uit drinkwater.’ Herremans vult aan: ‘Overigens heeft flessenwater ook nog andere nadelen: het is niet goed voor het milieu en kost veel geld.’

‘Deze stoffen horen niet in ons voedsel of milieu’

Voorkomen beter dan genezen

Om de nadelige gezondheidseffecten zoveel mogelijk te beperken, adviseert het RIVM de overheid om vooral te zorgen dat er niet meer van deze stoffen in het milieu terechtkomen. De Europese Commissie wil de hele groep van stoffen verbieden en beperkingen stellen aan wat nog in voedsel mag zitten. Dat beleid moet in rap tempo worden doorgezet, vinden de Nederlandse onderzoekers. ‘Deze stoffen horen niet in ons voedsel of milieu.’

Voor de mensen die het FTM-dossier over PFAS al wat langer volgen, zal het helaas geen verrassing zijn: een magische oplossing bestaat niet. Theo Traas, projectleider drinkwater van het RIVM: ‘Het lastige is dat het er heel veel zijn en ze allemaal andere eigenschappen hebben. Sommige stapelen zich makkelijker op in vis, anderen in planten, en ze verplaatsen zich ook nog eens heel makkelijk. Je moet heel goed kijken naar de beste maatregelen, omdat je niet makkelijk een boosdoener kan aanwijzen en zo het probleem oplossen van te hoge blootstelling.’

Grensoverschrijdend

Dat PFAS zich niet aan grenzen houden, bleek al toen de vervelende stoffen gevonden werden op plekken waar niemand ze ooit had verwacht, zoals op de Noordpool. De stoffen verspreiden zich via het water, de bodem en de lucht, en houden zich daarbij niet aan landsgrenzen. PFAS komen ook via België en Duitsland ons land binnen. 

Belgische media berichten sporadisch over de PFAS-problematiek, terwijl in Nederland FTM en anderen hier eerder over publiceerden. Pas nu er grote graafwerkzaamheden beginnen in de omgeving van een 3M-fabriek (bekend van onder andere Post-its) in Antwerpen, is er reuring ontstaan bij omwonenden en andere betrokkenen.

De 3M-fabriek produceerde tot 2002 de bekende PFAS-variant PFOS. Door zowel vergunde uitstoot als lekkage kwamen grote hoeveelheden van de stof in de omgeving terecht. Nog steeds gebruikt de fabriek soorten PFAS in zijn productieproces, en komen die (in mindere mate) in de omgeving terecht. 

Frank van Houtte raakte bij de zaak betrokken omdat de grond van de graafwerkzaamheden in eerste instantie bij hem in de buurt in een kleiput zou terechtkomen. ‘Gelukkig lijkt dat plan nu van de baan,’ aldus Van Houtte, die woordvoerder is van de actiegroep Red Onze Kleiputten. Maar hij maakt zich nog steeds zorgen om de grootschalige PFAS-vervuiling in het gebied rondom 3M.

Hij raadt mensen in de omgeving van 3M af om veel van de lokaal geproduceerde eieren en groenten te eten

Wetenschappelijk onderzoek ondersteunt zijn bezorgdheid. Bioloog Lieven Bervoets van de Universiteit Antwerpen is al sinds 2011 bezig met het coördineren van onderzoek naar PFAS in en rondom het gebied van de 3M-fabriek. De door zijn team gemeten concentraties PFOS (in onder andere bodem, water, vogels en pissebedden) zijn ontzettend hoog. ‘Voor zangvogels bij de hoogste in de wereldwijde literatuur,’ aldus Bervoets.

Ook de concentraties in de bodem overschrijden ruim de norm, blijkt uit recente metingen van de gemeente Zwijndrecht. ‘Soms tot wel twintig keer,’ aldus Bervoets. Hij raadt mensen in de omgeving van 3M af om veel van de lokaal geproduceerde eieren en groenten te eten.

De fabriek mag volgens de vergunning (die is ingezien door FTM) nog steeds na filtering afvalwater in de Schelde lozen. Daar mogen voor verschillende PFAS nog relatief hoge concentraties in zitten. Voor PFOS geldt bijvoorbeeld dat vanaf 2022 de hoeveelheid dertig keer lager dient te zijn dan nu.

Bervoets acht het waarschijnlijk dat die PFAS ook in Nederland terechtkomen. De stoffen zijn aangetroffen in vissen langs de Belgische Noordzeekust – met ook twee meetpunten op Nederlands grondgebied. Bervoets wil er zelf nog meer onderzoek naar doen.

‘De oppervlaktekwaliteit van het water in Nederland is nog steeds niet voldoende’

Het RIVM concludeert: ‘De oppervlaktekwaliteit van het water [in Nederland, red.] is nog steeds niet voldoende. Dat komt door emissies in binnen- en buitenland. Er is niet één bron aan te pakken waardoor alles ineens opgelost is, dus we moeten ons blijven inzetten om uitstoot te beperken en blootstelling te verminderen.’