Heeft het terrein veel last van brandnetels en bramen? Jurgen Ruyter, hoofd groenbeheer van golfbaan De Herkenbosche, denkt van niet. Ook kan hij niet zeggen dat hij de grasmat tegenwoordig minder hoeft te bemesten dan vroeger. Maar goed, in de dertig jaar dat hij verantwoordelijk is voor het groen hier, was de enorme ammoniakuitstoot van de buren altijd een gegeven. 

De Herkenbosche ligt tussen Roermond en de Duitse grens en werd in 1992 geopend. Het gebied werd toen al een kwart eeuw gedomineerd door de grootste steenwolfabriek ter wereld. Eigenaar: de Deense multinational Rockwool. Jaarlijks worden hier honderdduizenden tonnen isolatiemateriaal voor gebouwen geproduceerd. 

Vanaf de parkeerplaats van De Herkenbosche is het zo’n vijftig meter lopen naar het hek van Industriepark Roerstreek-Noord. Achter dat hek: eindeloze pallets steenwol. Een stuk of zes rokende schoorstenen werpen hun schaduw over het terrein. Wat uit die schoorstenen komt, heeft zijn weerslag op de wijde omstreek. In 2020 stootte het bedrijf bijna 219 ton ammoniak uit, een vorm van stikstof. Rockwool is daarmee de op twee na grootste ammoniakvervuiler van Nederland. 

Christianne van der Wal (VVD), minister voor Natuur en Stikstof, kondigde op 25 november aan dat ook de industrie zal moeten bijdragen aan de bestrijding van de stikstofcrisis. Ze wil de vergunningen van de grootste piekbelasters aanscherpen.

Uit onderzoek van Follow the Money blijkt dat andere steenwolfabrikanten hun productieproces inmiddels zo hebben aangepast dat ze hun ammoniakuitstoot significant hebben kunnen verlagen. Maar Rockwool claimt dat een lagere emissie technisch niet haalbaar en ‘economisch niet verantwoord’ is. Daar lijkt weinig van te kloppen.

Het effect op de omgeving

Renata Bruinsma is ecoloog bij Staatsbosbeheer. Ze houdt zich bezig met alle Natura 2000-gebieden in Noord- en Midden-Limburg. Daaronder valt ook Nationaal Park de Meinweg, op een steenworp afstand van Rockwool en De Herkenbosche.

‘De natuur hier bestaat uit veel stikstofgevoelige heide,’ zegt Bruinsma. Ze wijst: ‘Daar zie je het pijpenstrootje en de adelaarsvaren oprukken, ten koste van de heide. Allerlei beschermde diersoorten hebben daar last van. De adder is bijvoorbeeld gebaat bij open plekken, waar hij kan zonnen. En de boomleeuwerik broedt op die open plekken.’

‘Het gaat hier niet goed. Als Staatsbosbeheer doen we wat we kunnen: we laten schapen het pijpenstrootje weggrazen, en we hebben onlangs veel adelaarsvarens weggemaaid. Maar dat is echt dweilen met de kraan open. Die kraan moet dicht, voordat unieke dieren en planten hier verdwijnen.’
 

Suikerspin van gesmolten gesteente

De steenwolfabriek in Roermond werd in 1968 geopend. Aanvankelijk was het bedrijf in Nederlandse handen: het was deels eigendom van Hoogovens, tegenwoordig Tata Steel. In 1971 nam de Deense multinational Rockwool een belang van 50 procent. Toen Rockwool na vier jaar volledig eigenaar van de fabriek werd, werkten er 250 mensen. Nu, bijna vijftig jaar later, heeft Rockwool Roermond 1199 werknemers. Het is de grootste steenwolfabriek ter wereld. 

De omzet van Rockwool is fors: alleen al in Nederland zo’n 413 miljoen euro, en de fabriek maakte blijkens de jaarrekening van 2021 bijna 39 miljoen euro winst. Het internationale moederbedrijf boekte dat jaar 292 miljoen euro winst. 

De eerste commerciële toepassingen van steenwol ontstonden in de negentiende eeuw. Het productieproces is sindsdien nauwelijks veranderd. In op kolen gestookte ovens wordt basalt, een vulkanisch gesteente, tot 2200 ºC verhit. Het gesteente smelt dan tot magma. Daarbij komt veel CO₂ vrij, maar doordat de steenwol tientallen jaren lang bijdraagt aan de isolatie van gebouwen, verdient het materiaal die uitstoot volgens de fabrikant in honderdvoud terug. 

Het gesmolten basalt gaat naar een spinkamer, een gigantische suikerspinmachine die het magma uit elkaar schudt en er lange vezels van maakt. Die worden vervolgens met bindmiddel bespoten, zodat ze in een wol-achtige structuur aan elkaar plakken. 

Als bindmiddel gebruikt Rockwool fenolhars: een mengsel van fenol, formaldehyde en ureum. En daarin zit het venijn: fenol is giftig, formaldehyde is kankerverwekkend, en ureum is een stikstofverbinding die boven 133 ºC uiteenvalt in ammoniak. Rockwool voegt nog extra ammoniak aan de steenwol toe om de formaldehyde-uitstoot ietwat te beperken.

Alternatieve lijm

Grote fabrieken in de Europese Unie moeten zich voor de uitstoot van allerlei chemische stoffen aan EU-normen houden. Op basis van de ‘best beschikbare techniek’ voor de spinmachines van steenwolfabrieken, moet het haalbaar zijn om niet meer dan 30 à 60 milligram ammoniak uit te stoten per per kubieke meter lucht die uit de schoorsteen komt. Lidstaten mogen zelf de maximale waarde bepalen, zolang die onder de 60 mg/m³ is.

Voor de steenwolindustrie is deze norm tien jaar geleden voor het laatst vastgelegd. Fabrieken moesten daar uiterlijk maart 2016 aan voldoen. Rockwool zegt niet minder dan 60 mg/m³ uit te kunnen stoten, aangezien het de hoeveelheid fenol en formaldehyde in het traditionele bindmiddel niet nog verder kan verlagen. Er zijn inmiddels echter tal van alternatieven, meestal op basis van monosacharide: fructose of glucose, stelt Thomas Rosenau. Hij is hoogleraar aan de Universiteit van Wenen en doet onderzoek naar alternatieve bindmiddelen. ‘Monosacharide lijkt een beetje op karamel, dat is ook ontzettend plakkerig.’

Schreef de Europese Commissie in 2013 nog dat deze alternatieven geen ‘aanvaardbare productkwaliteit’ boden, anno 2022 is dat achterhaald, zegt Rosenau: alternatieve bindmiddelen zijn inmiddels wijdverbreid en op industriële schaal toepasbaar. Rosenau: ‘Knauf en Saint-Gobain produceren al een aantal jaar op grote schaal steenwol zonder formaldehyde, fenol en ammoniak. Hun lijm werkt vaak even goed en soms zelfs beter dan de traditionele lijm. Bovendien wordt die alternatieve lijm gemaakt van hernieuwbare grondstoffen zoals suiker, in plaats van fossiele brandstof.’

Voldoende reden om de Europese normen te updaten. Dat vindt ook Bianca Maria Scalet. Ze is inmiddels gepensioneerd, maar werkte toen de normen voor de steenwolindustrie werden opgesteld, bij het European Integrated Pollution Prevention and Control Bureau (EIPPCB) van de Europese Commissie. ‘Die normen zijn tien jaar oud. Eigenlijk had de Commissie in 2020 moeten beginnen aan een revisie, maar dat is nog niet gebeurd. Het EIPPCB werkt nu aan updates voor andere industrieën, zoals de keramiek.’

Volgens Scalet hoeft Rockwool overigens niet op nieuwe normen te wachten om te verduurzamen. ‘Rockwool had de afgelopen tien jaar echt meer zijn best kunnen doen, gezien de alternatieven. Als andere bedrijven het kunnen, waarom zij dan niet? Alleen; zolang zo’n bedrijf geen druk voelt om te verduurzamen, doet het dat niet.’ 

Wie de uitstoot van Rockwool vergelijkt met die van het Etten-Leurse Saint-Gobain, de grootste glaswolproducent van Nederland, ziet dat het anders kan. Weliswaar is het productieproces van glaswol iets anders en maakt Rockwool ook zware gevelplaten, grosso modo worden dezelfde technieken toegepast.

De ammoniakuitstoot van Rockwool daalde de afgelopen vijfentwintig jaar met bijna 34 procent (maar was in 2019 en 2020 weer flink hoger dan in 2005). In diezelfde periode wist Saint-Gobain een aanzienlijk grotere daling te bewerkstelligen: bijna 81 procent. 
 

Volgens een woordvoerder van Saint-Gobain is die ammoniakreductie grotendeels tot stand gebracht door de traditionele lijm te vervangen door lijm op basis van suiker. Dat proces nam de afgelopen tien jaar een grote vlucht bij Saint-Gobain.

Wellicht voelde Saint-Gobain ook meer druk van de provincie: het Brabantse bedrijf mag al sinds 2003 maximaal 50 milligram uitstoten, en had ten minste vanaf 2017 een ‘inspanningsverplichting’ voor maximaal 30 milligram per kubieke meter lucht.

Verouderde normen

Maar Rockwool beweert steevast dat het technisch niet haalbaar en ‘economisch niet verantwoord’ is om minder ammoniak uit te stoten. Met succes: in februari 2020 verleende de provincie Limburg Rockwool een omgevingsvergunning om, nét in lijn met de Europese normen, maximaal 60 milligram ammoniak uit te stoten. 

Wrang, aangezien de Rijksoverheid, negen provincies en 35 gemeenten een maand eerder in het in het ‘Schone Lucht Akkoord’ hadden bepaald dat in geval van een bandbreedte voortaan voor de meest strenge optie zou worden gekozen. Dat betekent voor ammoniak 30 milligram, in plaats van 60. Ook de Europese Commissie wil van de bandbreedte af en is van plan de ‘onderkant’ ervan verplicht te stellen – iets wat veel lidstaten volgens oud-EIPPCB’er Scalet nu al doen.

Bij die nieuwe vergunning zou de provincie ‘reeds uitvoerige aandacht’ hebben besteed aan manieren waarop Rockwool zijn uitstoot kon verminderen, staat in een rapport van adviesbureau Tauw, dat enkele maanden na afgifte van de vergunning verscheen. Tauw concludeerde dat de provincie de ammoniaknorm voor Rockwool in principe twee keer zo streng kon maken, in lijn met het Schone Lucht Akkoord. 

Hoewel het Schone Lucht Akkoord niet juridisch bindend is (Limburg tekende overigens pas een jaar later), vindt ook milieurechtadvocaat Janina Hamann dat de provincie een strengere norm had kunnen stellen. ‘De wetgeving loopt vaak achter op de realiteit. De Europese normen zijn verouderd. Het is niet te verdedigen dat kleine fabrieken, waarvoor de Europese normen niet gelden, al jarenlang een strengere norm krijgen opgelegd dan Rockwool.’

Uiterste rand van de normen

Hoe ging de provincie te werk? Waarom leidde de ‘uitvoerige aandacht’ in 2020 er niet toe dat Rockwool zijn ammoniakuitstoot tot 30 milligram moest reduceren? Tauw schreef dat Rockwool ‘consistent’ 60 mg vergund heeft gekregen, precies op de uiterste rand van de Europese normen. 

Bovendien kreeg het bedrijf toestemming om dubbel zoveel fenol uit te stoten als de Europese normen toestaan. Om de provincie van de noodzaak hiervan te overtuigen, liet Rockwool een wetenschappelijk rapport opstellen door adviesbureau Royal HaskoningDHV. Het probleem met het bindmiddel van Rockwool, schreef Haskoning, is dat als je de uitstoot van ammoniak en formaldehyde verlaagt, de uitstoot van fenol automatisch stijgt, en vice versa.

Met dat rapport in de hand beargumenteerde Rockwool dat het technisch en economisch niet mogelijk was om aan alledrie de eisen te voldoen. Meer dan 60 milligram ammoniak uitstoten kon niet, vanwege het nabijgelegen natuurgebied De Meinweg, en voor formaldehyde geldt een ‘minimalisatieverplichting’ omdat het een ‘zeer zorgwekkende stof’ is. Daarom moest Rockwool meer fenol kunnen uitstoten dan de Europese norm voorschrijft. 

Maar dat is waarschijnlijk niet eens toegestaan, zegt Keir McAndrew, de Brusselse chef van het internationale adviesbureau WSP. Hij evalueerde in 2018 in opdracht van de Europese Commissie het uitzonderingsbeleid. Alleen in exceptionele gevallen en alleen als er een uitgebreide kosten-batenanalyse is gemaakt, kan een fabriek een uitzondering op de Europese normen krijgen, stelt McAndrew. 

McAndrew vraagt zich af of de samenhang van fenol, formaldehyde en ammoniak afdoende is, aangezien zo’n uitgebreide beoordeling niet is gemaakt. Bovendien: ‘Die cross-media effects, zoals dat heet, zijn in principe al meegenomen. De ammoniaknorm is bepaald in samenhang met de fenol- en formaldehydenormen. Als een fabrikant dan toch om crossmediale redenen een uitzondering krijgt, denk ik dat je een goede kans hebt wanneer je dat aanvecht.’

Scalet: ‘Er zijn bij mijn weten geen andere steenwolfabrikanten die een uitzondering vragen vanwege die samenhang. Sterker, om te compenseren voor de hogere fenoluitstoot, zou je eigenlijk een extra strenge eis voor ammoniak moeten stellen. 30 milligram bijvoorbeeld.’

Daarnaast sloot de deadline om een uitzondering te vragen al in maart 2016. Rockwool deed de aanvraag eind juni 2017 en was dus flink te laat. 

Milieurechtadvocaat Hamann betwijfelt of de provincie Limburg akkoord had mogen gaan met Rockwools verzoek. Voor Follow the Money nam ze de aanvraag van Rockwool en het onderliggende rapport van Haskoning door. ‘Ik zie in dat rapport weinig bronvermeldingen, of beter gezegd: geen bronvermeldingen. Ook ontbreekt een professioneel ecologisch rapport en de onderbouwing waarom een alternatief bindmiddel “economisch niet verantwoord” zou zijn.’

Met dank aan Leon de Korte en Dimitri Tokmetzis