© CC0 (Publiek domein)
Route D66: hoe politiek, overheid en ICT-consultant PBLQ elkaar de bal toespelen
De Haagse banencarrousel draait nergens gesmeerder dan in de publieke ICT-sector. Een van de belangrijkste adviesbureaus die daarbij worden ingehuurd door de overheid is PBLQ. Het ‘adviesbureau voor verandervraagstukken in de informatiesamenleving’ blijkt een goedverdienende spil in de relatie tussen overheid en consultancy.
Chaotisch, ondoorzichtig en amateuristisch. Zo verlopen de meeste ICT-projecten van de overheid, concludeerde de commissie-Elias na een parlementaire enquête in 2014. Te veel ICT-projecten van de overheid zijn daardoor mislukt of veel duurder uitgevallen: minstens een miljard euro meer dan begroot, aldus de ‘veilige schatting’ van de commissie.
Over die onnodige verspilling van belastinggeld is sindsdien veel gepraat. Maar in vier jaar veranderde er weinig. Integendeel: precies wat de commissie al vreesde — een herhaling van zetten — is ook gebeurd. Het is business as usual en dus gaan de zaken goed voor de ICT-consultants.
Één van de oorzaken van de tenenkrommende reeks aan echecs volgens Elias cs: het gebrek aan professioneel opdrachtgeverschap bij de Rijksoverheid. De banden tussen opdrachtgever en uitvoerder zijn vaak nauw. In het Haagse ons-kent-ons ontbreekt de zakelijke afstand. En dat kost de belastingbetaler geld, veel geld.
Die innige banden tussen politiek, bestuur en ICT zijn nergens duidelijker zichtbaar dan bij de Haagse consultant PBLQ. Dat relatief onbekende kantoor vormt de spil tussen de overheidsmiljarden en de ICT-sector, zo blijkt uit ons onderzoek.
"PBLQ kent een lange geschiedenis als adviseur van ICT-projecten bij de overheid"
‘Penvoerder’
Voor zogeheten ‘strategisch ICT-advies’ heeft de Rijksoverheid een ‘raamovereenkomst’ gesloten met vijf adviesbureaus: Atos, Gartner, Quint, KPMG en PBLQ. Op het digitale platform van de sector, consultancy.nl, staat aangegeven dat PBLQ daarbij is aangewezen als ‘lead’-partij. Volgens PBLQ is dat echter niet helemaal juist: naar eigen zeggen treedt het adviesbureau ‘binnen dit consortium van vijf partijen op als zogenoemde penvoerder’. Wat dit precies inhoudt en wat het verschil is, blijft onduidelijk.
Één van de architecten van deze raamovereenkomst is Dion Kotteman, die destijds als chief information officer van het ministerie van Binnenlandse Zaken besloot tot deze rijksbrede aanbesteding. Opvallend én typerend voor het ge-pingpong tussen overheid en consultancy: deze voormalig ambtenaar plukt momenteel de vruchten van zijn eigen beleid. Kotteman is namelijk sinds januari 2016 verbonden aan PBLQ als ‘associé’ en in te huren als ICT-consultant.
Niet alleen is PBLQ dus sinds kort ‘lead partij’ in een aanbestedingsovereenkomst met de overheid, ook kent het (tegenwoordig private) bedrijf een lange geschiedenis als adviseur van ICT-projecten bij de overheid. Zo was PBLQ lange tijd 'huisleverancier' van de voortgangsrapportages over het ICT-project bij Defensie, SPEER. In 2013 besloot de toenmalig minister van Defensie, Jeanine Hennis, het project na jarenlange kostenstijging stop te zetten. Aan het systeem is volgens officiële cijfers 433 miljoen euro uitgegeven, terwijl het maar gedeeltelijk werkt en het de beoogde besparingen in geld en mankracht niet of nauwelijks heeft opgeleverd. Een groot deel van de miljoenen ging naar externe leveranciers Capgemini en CGI.
Je zou zeggen dat een organisatie zoals PBLQ juist is opgericht om de overheid voor dergelijke debacles te behoeden. Of ten minste, daar wordt het bureau tegenwoordig voor ingehuurd. En precies daar zit een van die pijnpunt die de commissie-Elias aanstipte: PBLQ en zijn medewerkers hebben er immers financieel belang bij dat de problemen in stand worden gehouden.
Een deel van de eerdergenoemde ondoorzichtigheid, zo bleek uit de diverse verhoren die de commissie hield, is te wijten aan consultancy-taal. Vaak wordt er bijvoorbeeld energie gestoken in ‘het imago dat je een goed project aan het doen bent,’ aldus de verklaring die Lauran Matthijsen (werkzaam als consultant voor de publieke sector) destijds aan de commissie aflegde. ‘Er is bijvoorbeeld een modewoord: om ‘agile’ te werken. Dat ademt alles van “we doen het goedkoop en snel”, maar uit mijn cijfers blijkt dat deze projecten twee keer zo duur zijn als gewone projecten.’
Matthijsen, die tijdens zijn carrière een database heeft aangelegd van ICT-projecten en de kosten daarvan, waarschuwde de commissie-Elias eveneens voor tegengestelde belangen. Ook al hebben de leveranciers baat bij zoveel mogelijk uurtjes en bijbehorende factuurtjes, worden ze bij ICT-projecten wel vaak gevraagd om het budget te beheren. ‘Je moet de vos niet vragen om op de kippen te passen,’ aldus Matthijsen.
Maar met deze kritiek is door de commissie-Elias vervolgens maar weinig gedaan. In een artikel in De Groene Amsterdammer uit 2015 met de veelzeggende titel ‘Gezellig samen falen’ is te lezen hoe overheid en consultancybureaus de afgelopen decennia steeds meer bij elkaar op schoot zijn gekropen. Ze organiseren zich door middel van ‘partnerships en ‘i-dialogen’; er zijn ‘speciale ‘cafés’ voor ambtenaren en ICT-aannemers, er worden feestelijke congressen georganiseerd voor de sector en de ambtelijke top. Periodieke theekransjes tussen de minister en de voorman van lobbyvereniging ICT Nederland zijn ’de normaalste zaak van de wereld’, zo is te lezen in het artikel.
Precies deze gezelligheid maakt het lastig om een zakelijke afstand te houden.
Kostbare PBLQations
Op de website van PBLQ zelf staat nergens omschreven waar de afkorting precies voor staat. Hoewel de naam van het adviesbureau volgens de woordvoerder niet wordt uitgesproken als ‘Public’ maar als ‘losse letters’, lijkt er geen betekenis aan die kapitale letters te zijn verbonden. Wel worden de publicaties van het adviesbureau steevast ‘PBLQations’ genoemd. De adviezen verkoopt het Haagse bureau hoofdzakelijk aan de publieke sector.
Op de website profileert PBLQ zich zo: ‘Wij zijn gecommitteerd aan een goed functionerende digitale overheid.’ Deze commitering mag blijkbaar het nodige kosten: via TenderNed stuiten we op een aanbesteding vanuit het ministerie van Economische Zaken die aan PBLQ gegund is binnen de eerder genoemde raamovereenkomst. Het gaat hierbij om twee consultants voor ‘arbeidsbemiddeling’. Kostenplaatje: €1.707.552. De details van de overige gegunde opdrachten zijn niet openbaar.
De aanbesteding voor de 'arbeidsbemiddeling'. De kosten staan beschreven op pagina 3.
Aangezien PBLQ is aangewezen als ‘zogenoemde penvoerder’ binnen de raamovereenkomst en de aanbestedingen grote bedragen laten zien, brachten we de medewerkers van het veelvuldig door de overheid ingehuurde adviesbureau in kaart. Wie zijn de mensen die bij PBLQ werken? En waar komen ze vandaan? Hoe ziet hun netwerk eruit?
We zetten alle medewerkers op een rij en noteren hun voorgaande posities: waar ze hebben gewerkt, en in welke functie. Op basis van die who is who constateren we twee dingen: niet alleen is er een erg hoog ons-kent-ons gehalte, ook bestaan er opvallend warme banden tussen de ICT-consultancy en D66.
Oude kameraden
Zo blijken consultants van PBLQ veelal oude bekenden van elkaar te zijn. Neem René s’ Jacob, een van de ‘senior adviseurs’. s’ Jacob is voormalig chief financial officer van onderwijsinstelling Amarantis; deze instelling verzorgde het onderwijs van ruim 30.000 leerlingen en bleek in 2012 door financieel wanbestuur met enorme tekorten te kampen. Niet alleen was s’ Jacob het enige lid van het college van bestuur van Amarantis, maar volgens Het Parool was hij daarnaast ook woordvoerder van Koos Janssen, burgemeester van Zeist. Janssen was op zijn beurt destijds weer voorzitter van de Raad van Toezicht van Amarantis.
'Er lag helemaal geen beschuldiging. ’s Jacob heeft zich heel transparant opgesteld'
Later bleek dat de top van Amarantis ‘leefde als zonnekoningen’ en was er veel kritiek op bestuurslid Leo Lensen, die na zijn vertrek bij Amarantis in 2004 nog zeven jaar in dienst bleef als duurbetaalde adviseur — mét behoud van lease-auto.
Uit een financieel forensisch onderzoek naar aanleiding van het Amarantis-debacle blijkt dat er ook vraagtekens werden gezet bij de warme banden tussen Het Expertise Centrum (HEC, de voorganger van PBLQ) en de top van Amarantis. Zo is in het rapport te lezen dat de ‘toenmalige vice-voorzitter van de Raad van Toezicht [Saskia Groenenwegen, red.] directeur [onderwijs, van HEC] is en de interim bestuurder die in de zomer van 2011 aantreedt [Phillipe Raets], eveneens afkomstig is van dit adviesbureau’. De commissie oordeelde dat er in het geval van het inhuren van ‘s Jacob sprake is geweest van belangenverstrengeling, aangezien zijn aanstelling heeft ‘geleid tot omzet voor HEC’. Ook het aantrekken van Raets was in strijd met de regels van goed bestuur.
Tegenwoordig kunt u ‘s Jacob vanaf zijn oude Haagse stek inhuren als senior adviseur van PBLQ. Hij is combat proven, zo schrijft hij zelf: ‘Als geen ander weet ik wat het betekent om in de vuurlinie te staan (...) Van daaruit heb ik een scherp inzicht ontwikkeld in ‘early warning’ signalen.’ Hoewel in het forensisch financieel rapport wordt gesproken van belangenverstrengeling door voormalig werknemers van PBLQ, ziet PBLQ geen kwaad in het opnieuw aannemen van deze werknemers: ‘Er lag helemaal geen beschuldiging. ’s Jacob heeft zich heel transparant opgesteld en is een topper in zijn vak met een enorme staat van dienst,’ zo laat Theo Hooghiemstra, principal consultant van PBLQ, telefonisch weten.
"Als geen ander weet ik wat het betekent om in de vuurlinie te staan"
Smart City Snoepreisjes
Meer van die oude vrinden vinden elkaar bij PBLQ terug. Zo zien we voormalig hoofd van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst, Pieter Bindt, opduiken als in te huren consultant (zijn advies kunt u overigens ook inkopen bij The Hague Center for Strategic Studies van Rob de Wijk). Maar Bindt is niet de enige hoge ambtenaar die zijn kennis en ervaring bij PBLQ monetariseert: een hele rits voormalig cio's (chief information officers) van het Rijk heeft in PBLQ de jackpot gevonden. De draaideur tussen overheid en consultancy blijkt eerder regel dan uitzondering.
Zo heeft een van de voormalig cio's van het Rijk, Maarten Hillenaar, ook gewerkt voor PBLQ. Bij de gemeente Den Haag ging hij voor D66-wethouder (en huidig minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) Ingrid van Engelshoven aan de slag en werkte hij aan het zogeheten ‘Smart City Concept’ en aan The Hague Security Delta (HSD).
PBLQ heeft goed verdiend aan dat zogeheten ‘Smart City Concept’. Het adviesbureau blijkt meerdere opdrachten te hebben binnengesleept voor de gemeente Den Haag en de gemeente Rotterdam. In de diverse rapporten wemelt het van de ‘start-ups’, ‘incubators’, ‘living labs’ en ‘campus’: woorden die we eerder lazen in rapporten van The Hague Security Delta, waarvan PBLQ een partner is. Voormalig wethouder van Engelshoven pleitte dan ook om ‘Smart Cities’ ‘op dezelfde manier [te] organiseren als (...) The Hague Security Delta. Wanneer je in een bepaalde sector spelers fysiek bij elkaar brengt, levert dat een aantrekkelijke voedingsbodem op voor kleine innovatieve start-ups.’
Om de daad bij het woord te voegen (en spelers bij elkaar te brengen) betaalde de gemeente Den Haag mee aan de €145.000 tellende huur van stands op een 'smart city'-congres in Barcelona. Volgens een reportage van het Algemeen Dagblad ‘vloeide het bier rijkelijk’ in het speciaal ingerichte ‘Dutch Pavilion’ op het congres. Wethouder Saskia Bruines (D66, opvolgster van Van Engelshoven) nam maar liefst vijf ambtenaren mee. Kosten voor vier dagen: bijna 11,000 euro. De meerwaarde voor de gemeente Den Haag bestond onder meer uit een ‘rondleiding langs verschillende stands’ en praten met ceo Eelco Blok van KPN. Ook mocht HSD-directeur RIchard Franken een ‘security evenement’ organiseren in het door de gemeente mede-gefinancierde ‘Dutch Pavilion’, zo is te lezen in het verslag van de wethouder aan de gemeenteraad.
Los van een paar lantaarnpalen en een appje konden we geen implementaties vinden van het ‘Smart City Concept’
Net als bij The Hague Security Delta is de vraag wat de burgers van Den Haag hier precies mee opschieten. Los van een paar ‘slimme lantaarnpalen’ in Scheveningen en een app’je met de lokale waterstanden en winkeltijden, konden we geen implementaties vinden van het ‘Smart City Concept’.
Ons kent ons
Bovenstaande banenmolentjes en ons-kent-ons-sfeer blijken geen uitzondering. Voormalig chief information officer van het Rijk Maarten Hillenaar beaamde deze problematiek in het najaar van 2017 nog eens in een interview met iBestuur: ‘Ja, dat wereldje is veel te klein. Dat moet nodig veranderen’.
Enkele specifieke organisaties keren steevast terug in de cv’s van verschillende PBLQ-consultants. Met name ICTU, de Belastingdienst, het ministerie van Binnenlandse Zaken en de Vereniging Nederlandse Gemeente zijn hofleverancier van verse consultants. Ook is opvallend dat in ieder geval vier (voormalig) bestuursleden van PBLQ tot voor kort eveneens verbonden waren aan ABDTopconsult. Dit consultancykantoor presenteert zichzelf als een soort van ‘A-Team’ van topconsultants, maar uit onderzoek van Follow the Money bleek het vooral een banencaroussel te zijn voor voormalige bestuurders die hun nadagen slijten met het uit de wind houden van ministers en produceren van rapporten voor het zogeheten ‘ronde archief’.
Wanneer Follow the Money PBLQ deze bevindingen voorlegt en het bedrijf confronteert met de kritiek van ex-PBLQ consultant en de ICT-baas van het Rijk Maarten Hillenaar, zegt het ‘deze kritiek niet te delen’: ‘Kijk naar onze geschiedenis, we zijn nota bene ontstaan uit een fusie met een expertisecentrum wat door de overheid is opgericht. Daarnaast richten wij ons op de publieke sector, dus dan is dat helemaal niet zo gek. Wij leiden mensen op voor het publieke domein, daar is het beste van Nederland uitgekomen. We zijn een topbedrijf met de beste mensen. Daar zijn wij heel trots op. We hebben hele gezaghebbende mensen in dienst,’ aldus principal consultant Hooghiemstra.
Route D66
Maar PBLQ is niet alleen een dankbare werkgever voor ex-ambtenaren: ook vinden opvallend veel D66’ers hun plek bij de organisatie. In ons bestand van (ex)medewerkers komen we ex-fractiemedewerkers, gemeenteraadsleden, bestuursleden, scribenten van rapporten van het wetenschappelijk bureau van de partij en zelfs een burgemeester tegen. In totaal blijken twaalf PBLQ-consultants en (ex-)bestuurders een openlijke affiliatie met D66 te hebben. Ter vergelijking: we kwamen slechts één voormalig VVD-fractiemedewerker, één kandidaat-gemeenteraadslid voor de PvdA en één CDA-bestuurder tegen.
Een voormalig D66-minister liet zich introduceren als ‘Van Boxtel. Roger van Boxtel’
En daar blijft het niet bij. D66-politici blijken veelvuldig te zijn ingehuurd als spreker op bijeenkomsten die worden georganiseerd door PBLQ. Zo komt D66-kamerlid Kees Verhoeven spreken over het paradepaardje van D66-wethouder Engelshoven (Smart Cities) op The Hague Security Delta, modereert oud D66-voorzitter Tom Kok het door PBLQ georganiseerde iDiner en wordt de uitreiking van de iBestuur-prijs (een initiatief van onder andere PBLQ) uitgereikt door D66-kamerlid Paul van Meenen. Ook liet een voormalig D66-minister zich als dagvoorzitter van het iBestuur-congres (georganiseerd door zowel het Rijk als de ICT-branchevereniging) vergezeld van de James Bond-tune introduceren als ‘Van Boxtel. Roger van Boxtel’. Kortom: wat de landbouwsector is voor het CDA, is ICT-consultancy in de publieke sector voor D66.
De Democraten vinden dit helemaal niet zo gek: ‘De meeste mensen die actief zijn voor D66, doen dat natuurlijk vrijwillig naast een betaalde baan of een eigen bedrijf. Daarbij zien we best vaak dat mensen in bijvoorbeeld het onderwijs of de innovatieve sector werken. Dat is niet gek en daar zijn we eigenlijk ook wel trots op. Het laat zien dat we goede innovatieve ideeën hebben en daarin ook resultaten boeken volgens de mensen die er verstand van hebben’, zo legt D66-woordvoerder Adriaan Andringa desgevraagd uit. Andringa is niet alleen partij-woordvoerder, hij is ook de voormalig politiek adviseur van eerdergenoemde ‘HSD en Smart City’-wethouder Van Engelshoven. Die uiteraard ook lid is van D66.
Theo Hooghiemstra van PBLQ laat Follow the Money desgevraagd weten de ogenschijnlijk warme banden met D66 ‘niet relevant’ te vinden: ‘Ik ben zelf ook statenlid voor D66 geweest. Daar ben ik hartstikke trots op,’ aldus de principal consultant van PBLQ. ‘ Bij onze organisatie zitten hoogopgeleide mensen met passie voor de publieke zaak, die zitten nou eenmaal bij dit soort type partij. Maar dat staat los van ons werk en is niet relevant voor ons werk.’
Kortom, zowel PBLQ als D66 zijn ‘hartstikke trots’ op zichzelf, en elkaar. De kritiek over de warme banden tussen opdrachtgever (de overheid) en leverancier (de ICT-consultant) wordt niet gedeeld. Het bevestigt de voornaamste conclusie van de commissie-Elias: bij de overheid is ‘professioneel opdrachtgeverschap’ ver te zoeken. En vier jaar na dato draait de belastingbetaler daar nog steeds voor op.
