In de jaren zestig van de vorige eeuw waren studentenprotesten heel gewoon. Daarna leken deze protesten lange tijd te zijn uitgestorven. De afgelopen jaren lijkt er echter sprake van een wederopleving. Zo bezetten studenten in 2015 het Maagdenhuis om democratisering van de Universiteit van Amsterdam af te dwingen. In de economische faculteiten is het na de financiele crises van 2007-9 ook onrustig. Zo liepen studenten uit onvrede met het lesmateriaal massaal het college van Gregory Mankiw uit (Mankiw is de auteur van een van de meest gebruikte boeken in de macro-economie) en publiceerde Rethinking Economics NL, een club van kritische economiestudenten, een rapport over het Nederlandse academische economieonderwijs. Hun conclusies: studenten economie worden niet goed voorbereid op hun rol in de maatschappij. Het onderwijs is te smal, te theoretisch en te gericht op getallen (zie ook dit FTM-artikel).

Studenten krijgen achterhaalde theorieën over het geldstelsel aangeleerd

De Maastrichtse studenten van Pluralism in Economics (PINE) gaan een stap verder, en willen concrete verandering. In hun open brief wijzen zij hun decaan en hoogleraren op concrete fouten in lesboeken. Ze schrijven: ‘With this open letter, we want to raise your awareness that what is currently taught in economics at UM on how banks work and how money is created is contrary to existing evidence and does not fit with the high-quality education that UM offers. Professors and textbooks at UM teach the mainstream but faulty view of “loanable funds” and “money multiplier”, even though central banks and commercial banks openly admit that those concepts are misleading.’ Oftewel: studenten krijgen achterhaalde theorieën over het geldstelsel aangeleerd, ook al hebben commerciële en centrale bankiers al publiekelijk verklaard dat deze theorieën niet kloppen.

De studenten halen literatuur en empirisch bewijs aan om aan te tonen dat de theorieën zich slecht verhouden tot de praktijk. Ze verwijzen naar artikelen van de Bank of England en de Bundesbank waarin wordt gesteld wordt dat ‘conventionele’ beschrijvingen van bankieren niet kloppen. Ook verwijzen ze naar het empirisch onderzoek van Richard Werner. Deze econoom leende geld van de Duitse Raiffeisenbank om te bewijzen dat elke lening metterdaad leidt tot de schepping van nieuw geld, zoals de krediettheorie van bankieren terecht beweert. Daarnaast halen ze acht lesboeken aan die incorrecte theorieën verkondigen. Vervolgens stellen ze, net als hun collega-studenten van Rethinking Economics NL eerder deden, dat ze slecht worden opgeleid voor hun toekomstige verantwoordelijkheden. Een verkeerde theorie kan immers leiden tot verkeerde beleidsbeslissingen. Om deze reden stellen de Maastrichtse studenten dat deze gemankeerde boeken niet meer gebruikt zouden moeten worden totdat de fouten erin zijn belicht en en gecorrigeerd.

Drie theorieën

De afgelopen jaren hebben diverse onderzoekers gewezen op de kwestie van gebrekkige beschrijvingen van bankieren en geldschepping. Met name de onderzoeken van de al genoemde Richard Werner en de Bank of England-economen Jakab en Kumhof worden vaak aangehaald. Deze uitgebreide onderzoeken vormen een degelijke onderbouwing van het betoog van de Maastrichtse studenten. In de economische literatuur komen drie onderling tegenstrijdige theorieën van bankieren voor: de financiële-intermediatietheorie, de geldmultiplicatortheorie en de krediettheorie. Deze theorieën zal ik kort uitleggen.

De financiële-intermediatietheorie beschrijft private banken als pure intermediairs, die bestaand geld van spaarders naar leners sluizen. Zonder spaargeld kan er in dit model niet geïnvesteerd worden. Banken zijn in deze theorie niet relevanter dan andere financiële intermediairs, zoals kredietunies en investeringsfondsen. Ook zij zijn gewone financiële intermediairs.

Volgens de geldmultiplicatortheorie creëren banken geld door systemische interactie. Ze parkeren een percentage van het geld dat op een rekening wordt gestort bij de centrale bank, en de rest lenen ze weer uit. In zijn boek Fintech and the Remaking of Financial Institutions geeft John Hill een voorbeeld. Stel dat de reserve-ratio 10 procent is, en iemand 1000 dollar bij een bank stort. De bank zet dan 100 dollar op de rekening bij de centrale bank en leent vervolgens 900 dollar uit. Dit proces gaat door totdat er 10.000 dollar in omloop is. De geldhoeveelheid is in deze theorie een functie van de hoeveelheid reserves, en is dus aanbodgestuurd. De rol van banken is relatief passief.

Alleen met de krediettheorie van bankieren kunnen financiële crises correct worden begrepen

De krediettheorie van bankieren stelt dat banken nieuw geld creëren zodra zij krediet verstrekken. Beide kanten van de bankbalans worden verhoogd. Dit wordt ‘wederzijdse schuldaanvaarding’ genoemd. De krediettheorie is al oud; volgens Richard Werner was deze theorie aan het begin van de twintigste eeuw zelfs dominant, maar gaandeweg is zij uit de economische modellen en theorieën verdwenen. Centraal in het proces van geldcreatie staan de vraag naar leningen, de risico-, winst- en solvabiliteitsoverwegingen van banken, en het beleid van de centrale bank. In deze theorie zijn banken actieve actoren.

De beschrijving van de actieve bankier komt al terug bij bekende economen als Joseph Schumpeter en Hyman Minsky. Zo definieert Minsky private banken als innovatieve ondernemingen die actief op zoek zijn naar winst. Het is deze actieve zoektocht naar rendement die volgens Minsky op termijn de stabiliteit van het systeem ondermijnt. Alleen met de krediettheorie van bankieren kunnen financiële crises correct worden begrepen.

Een breder probleem?

Werner, Jakab en Kumhof concluderen dat onjuiste theorieën van bankieren momenteel domineren in de economische wetenschap. De Maastrichtse studenten onderschrijven die conclusie. In een reactie op hun open brief stelt Joris Tieleman, hoofdauteur van het rapport van Rethinking Economics NL: ‘Dit probleem speelt aan veel meer universiteiten. Het is momenteel de mainstream visie op banken, die vrijwel in alle economie-opleidingen wordt gedoceerd.’ Vorige week publiceerde ik op FTM enkele brieven van banken die laten zien dat geldschepping ook door bankiers zelf geregeld verkeerd wordt begrepen. Monetaire ongeletterdheid is een serieus probleem; en onjuist onderwijs een van de belangrijkste oorzaken daarvan.

Opmerkelijk genoeg zijn er ook economen die het probleem niet zien. Zo opent Wim Boonstra, bijzonder hoogleraar Economische en Monetaire Politiek aan de VU en speciaal economisch adviseur van de Rabobank, zijn lesboek Geld. Wat is het, wat doet het? Waar komt het vandaan?met de stelling dat het onjuist is te beweren, zoals in de discussie over het geldstelsel weleens gebeurt, dat geldschepping ‘altijd hardnekkig wordt verzwegen en dat de handboeken het bewust achterwege hebben gelaten’ (2018: 13). Boonstra verweert zich daar als volgt tegen: Correcte beschrijvingen staan al ‘meer dan honderd jaar in alle handboeken van betekenis’ (2018: 13). Ook in het Tijdschrift voor het Economie Onderwijs beweert Boonstra: ‘Alle door mij erop nageslagen leerboeken zijn glashelder over het feit dat giraal geld niet door de overheid of de centrale bank, maar door commerciële banken in omloop wordt gebracht’ (2018: 26). Boonstra stelt dus dat het probleem van incorrecte beschrijvingen niet relevant is. Hoe kun je dat nu met droge ogen beweren?

Intern inconsistent

In de economische wetenschap lijkt het met name fout te gaan in de vertaalslag van specialistische vakken als bankmanagement en monetaire economie naar vakken als macro-economie en financiële economie. In de ochtendcolleges krijg je bij bank management uitgelegd (door economen als Boonstra) dat banken geldscheppende instellingen zijn, maar bij de colleges macro-economie ’s middags worden banken gepresenteerd als pure financiële intermediairs. Economische wetenschap en onderwijs zijn dus intern inconsistent. We zouden dit probleem moeten erkennen en aanpakken, niet bagatelliseren, zoals Boonstra doet. Zijn onderzoek naar leerboeken is te nauw en te vrijblijvend. Bovendien bespreekt hij de onderzoeken van Werner en Jakab en Kumhof niet. Om deze reden trekt hij de verkeerde conclusie: het zit volgens hem allemaal wel goed.

Academici zijn doorgaans erg druk en onderwijsvernieuwing staat meestal laag op de prioriteitenlijst

Het lijkt me tijd voor fundamenteler onderzoek en open discussie. De boeken die in de verschillende vakken gebruikt worden, eens goed naast elkaar leggen lijkt me een zinvolle volgende stap. Dat zou dan niet alleen in Maastricht moeten gebeuren, maar ook op andere universiteiten en op hogescholen.

De Maastrichtse studenten melden dat enkele hoogleraren positief hebben gereageerd. Zij waarderen de ambitieuze houding van studenten en hun pleidooi voor een beter curriculum. De decaan werkt nog aan een officiële reactie. Maar het is de vraag of de hoogleraren hun lesprogramma daadwerkelijk zullen moderniseren. Academici zijn doorgaans erg druk en onderwijsvernieuwing staat meestal laag op de prioriteitenlijst. Even afwachten dus. De studenten organiseerden afgelopen week een evenement ‘Let's talk about banks and money creation’. Wie volgt?