Met priemende ogen kijkt hij rond in de Albert Heijn To Go bij station Amsterdam Zuid. Wanneer de kleine, ietwat bolle man met een tasje boodschappen naar buiten loopt, in de richting van kantoorgebouw The Rock, ziet iemand dat hij een gevolg van enkele mannen heeft, die hem op de voet volgen. De onopvallende man met de kraaloogjes is een van de rijkste mannen ter wereld: de Rus Mikhail Fridman. Onder zijn vele bezittingen valt ook Pyaterochka, een op Albert Heijn To Go lijkende keten in Rusland, vandaar wellicht zijn interesse. 

Pyaterochka valt onder de X5 Group, waarvan het hoofdkantoor zich op de Zuidas bevindt. Dat geldt ook voor het hoofdkantoor van VEON, voorheen Vimpelcom, een telecombedrijf met 200 miljoen aansluitingen in Oekraïne, Rusland, Oezbekistan, Pakistan en Bangladesh, en eveneens voor een groot deel in eigendom van Fridman. Meestal laat de miljardair de zaken over aan zijn vazallen, maar af en toe komt hij zelf naar Amsterdam. Dan rijdt hij in een geblindeerde zwarte wagen van Schiphol-Oost, waar de privéjets landen, naar de Zuidas.

‘Je denkt eerst: “Is dát hem nou?”’ vertelt een accountant die hem ooit op de Zuidas ontmoette. ‘Maar je merkt al snel dat hij intelligent en handig is, de perfecte combinatie voor een grote ondernemer. Ik hoorde over een andere keer dat hij in het gebouw was. Hij was toen met een paar andere miljardairs bij de opening van een terminal op de Maasvlakte geweest.’

Dat Fridman schatrijk is, is geen geheim. Maar hoewel oligarchen als hij pronken met hun jachten en vliegtuigen, en met vriendinnen die in Versace gekleed gaan, zijn grote delen van hun rijkdom lastig te traceren. Bijgestaan door een leger van juristen, notarissen, bankiers, fiscalisten en familieleden hebben ze de laatste decennia een administratief rookgordijn opgeworpen. Hoe blaas je dat weg? 

Het OCCRP en de Russian Asset Tracker

Met dat doel is het Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP), een consortium van journalisten uit Oost- en Centraal-Europa, Centraal-Azië en Centraal-Amerika, een internationale zoektocht begonnen naar het bezit van Russen die op een sanctielijst staan of door de anticorruptie-organisatie van Alexej Navalny zijn aangewezen als corrupt. 

Die zoektocht leverde tot nu 16 miljard euro aan bezit op, waarvan is gecheckt en gedubbelcheckt dat die in bezit zijn van leden van de kliek rond Poetin. Follow the Money wisselt met ongeveer 80 journalisten van 25 media-organisaties uit onder andere België, Cyprus, Duitsland, Frankrijk, Litouwen, Luxemburg, Oostenrijk, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Zwitserland informatie uit over oligarchen, opdat we hun bezit over de landsgrenzen heen in kaart kunnen brengen. Het resultaat wordt bijgehouden in de Russian Asset Tracker.

Die bezittingen traceren is een enorme opgave. Vandaar dat we niet meteen alle gesanctioneerde oligarchen onder de loep nemen, maar beginnen met een selectie: de zogeheten Navalny 35-lijst. Deze lijst is opgesteld door Aleksej Navalny, de bekendste criticus van corruptie in Rusland, en zijn medewerkers. De 33 mannen en 2 vrouwen op deze lijst zijn volgens Navalny vertrouwelingen van Poetin: mensen die zijn regime financieel ondersteunen, ofwel betrokken waren bij Navalny’s vergiftiging en zijn latere arrestatie.

Op Navalny’s lijst staan enkele bekende oligarchen die ook voorkomen op de recente sanctielijsten, waaronder Roman Abramovich, Gennady Timchenko, Oleg Deripaska en Alisher Usmanov. Maar op zijn lijst staan ook directeuren van staatsbedrijven zoals Alexei Miller (Gazprom) en Igor Sechin (Rosneft), de voormalig hoofdaanklager Yuri Chaika, de Moskouse burgemeester Sergei Sobyanin en een reeks politici en politiefunctionarissen. De enige vrouwen zijn rechter Elena Morozova en Margarita Simonyan, hoofdredacteur van het internationale televisienetwerk Russia Today.

45 appartementen in Londen en Parijs

Roman Abramovich, de meest bekende op Navalny’s lijst, bezit alleen al in Londen en Parijs minstens 45 appartementen en huizen (ter waarde van zo’n 80 miljoen euro), een landgoed in de Franse Riviera ter waarde van 80 miljoen euro, nog eentje in Saint Tropez (waarde onbekend) en zeker achttien kantoren (27 miljoen euro). Ook bezit hij, via zijn dochter, een groot huis aan het Fuschl Meer in Oostenrijk (13,8 miljoen). Hij heeft zeker twee vliegtuigen (waarde ruim 40 miljoen euro) en nog twee helikopters (waarde onbekend). Hij heeft zo’n 800 miljoen euro in een trustfonds staan, ruim 2 miljard in voetbalclub Chelsea en zeker 3 miljard in het kolen- en staalbedrijf Evraz.

Oleg Deripaska heeft villa’s en dure appartementen in New York (een van 38,42 miljoen euro en een van 10 miljoen), Londen (58,76 miljoen euro), Cyprus (een kleine zes ton), Parijs (11,75 miljoen) en in Montenegro (28 miljoen), bezit bedrijven in Wenen en Londen (bij elkaar minstens 4 miljard in aandelen), en heeft drie megajachten via een holding op Cyprus (waarde onbekend). Tevens bezit Deripaska land in Londen en Cyprus (bij elkaar zo’n 9 miljoen) en een skiresort in Oostenrijk van zo’n 2,7 miljoen euro.

Igor Shuvalov bezit minstens twee vliegtuigen, een Gulfstream privéjet (60 miljoen euro) en een Bombardier (waarde onbekend), die beide in een Luxemburgs bedrijf zijn ondergebracht. Voorts beschikt Shuvalov over een luxueus appartement vlakbij het Londense regeringscentrum Westminster (17,45 miljoen), een villa in Dubai (7,23 miljoen) en een in Toscane (15 miljoen), plus een kasteel in de buurt van Salzburg (ruim 9 miljoen).

Dat zijn nog slechts de panden, vliegtuigen, bedrijven en jachten waarvan het consortium van journalisten kan bewijzen dat ze eigendom van één van deze oligarchen zijn. Inmiddels is duidelijk dat dit het topje van de ijsberg is. Het consortium beschikt over nog enkele honderden potentiële bezittingen waarvoor dat harde bewijs nog gezocht wordt. De komende maanden voegen we meer bezittingen toe en mocht je tips hebben, dan kun je die hier kwijt.

En welk bezit vinden we terug in Nederland? Op het eerste gezicht zijn hun bezittingen in ons land een stuk minder sexy. De mensen op Navalny’s lijst beschikken hier, voor zover nu bekend, niet over kolossale villa’s of landgoederen. Hun superjachten worden weliswaar vaak in Nederland gebouwd, maar zijn niet hier geregistreerd. Kostbare privé-vliegtuigen en helikopters vinden we wel, onder andere van Abramovich, maar dan op Aruba, een zelfstandig land binnen ons koninkrijk.

Toch speelt Nederland een belangrijke rol in de zoektocht naar Russische assets: vergeleken met andere Europese landen is hier bijzonder veel geld in bedrijven gestald. Hoeveel bedrijven hebben we gevonden, en hoeveel geld gaat er achter elke oligarch schuil?

Nota bene: de waarde in Nederlandse bedrijven is een benadering.

Nederland staat bekend om zijn grote aantal brievenbus-bv’s: bedrijven die hier op papier zijn ingeschreven, maar uitsluitend zijn bedoeld om belasting elders te ontwijken. Een brievenbus-bv wordt vaak bestuurd door een trustkantoor en heeft geen eigen personeel, kantoor of activiteiten. De winsten worden meestal doorgesluisd naar belastingparadijzen zoals Cyprus, Luxemburg of de Britse Maagdeneilanden.

Bijna de helft van de 35 mensen op Navalny’s lijst, zestien in totaal, blijkt inderdaad verbonden te zijn aan in Nederland geregistreerde bv’s. Samen zijn die bedrijven goed voor ruim 45 miljard euro. Een stuk meer dan de fysieke bezittingen die het consortium van journalisten in Europa hebben gevonden. Maar het probleem is: de gekozen constructies zijn vaak zo complex, dat onduidelijk is welk aandeel van zo’n bedrijf precies in handen van de oligarch is.

Neem Andrey Kostin. Hij beschikt over meerdere Nederlandse bv’s, maar zijn naam vind je niet terug op de akten. Zoals dit netwerk van enkele van zijn bv’s laat zien, is zijn Nederlandse bezit indirect.

Die indirecte bezitsverhoudingen treffen we ook bij andere oligarchen aan. Zakenmiljardairs Mikhail Fridman en Pjotr Aven – de laatste is een goede vriend van Poetin – zijn via LetterOne, een in Luxemburg gevestigde investeringsmaatschappij, samen eigenaar van winkelketen Holland & Barrett, actief in 19 landen. Alleen al in Nederland bezit het bedrijf bijna 200 miljoen euro. Maar hoeveel daarvan komt daadwerkelijk bij Fridman en Aven terecht?

Abramovich

Nederland kent veel holdings van Russische bedrijven met bezittingen binnen en buiten Rusland, en die zijn doorgaans eenvoudig in het Handelsregister te vinden. 

Maar niet alle bv’s komen vanzelf in het Handelsregister bovendrijven. Door te speuren in buitenlandse jaarverslagen en met hulp van onze Europese collega’s vonden we nieuwe vennootschappen, zoals ECS Holdings Europe bv. ECS is, zo blijkt uit gegevens van het Luxemburgse handelsregister, voor 65 procent in handen van Evraz, het kolen- en staalbedrijf dat op zijn beurt voor 28,64 procent in handen is van Abramovich.

Deze jeugdig ogende vijftiger is vooral bekend als de eigenaar van voetbalclub Chelsea. Er bleken dertig vennootschappen van Abramovich op de Britse Maagdeneilanden te vinden, en dertien op Cyprus, de favoriete zakelijke hub van Russische rijken.

Samen met Deripaska is Abramovich aandeelhouder van de grote nikkelverwerker Norilsk Nickel, die in Nederland weer een aparte holding heeft. Ander bezit van de miljardair in Nederland is vermoedelijk voetbalclub Vitesse. Ook hier geldt: waarop moeten de sancties zich richten?

Op Aruba vinden we de Boeing 787-Dreamliner (waarde: 300 miljoen euro) die in mediaberichten vaak aan Abramovich wordt toegeschreven. De fact checkers van OCCRP vinden echter meer bewijs noodzakelijk voor het definitief aan hem wordt toegeschreven (tips welkom). Dat dergelijke vliegtuigen op het Caribische eiland geregistreerd zijn, is geen toeval: vliegtuigen en helikopters zijn op Aruba vrijgesteld van belasting en invoerrechten. 

Overigens werken economische sancties van de EU niet automatisch door in het overzeese deel van het Koninkrijk der Nederlanden, zoals op Aruba of Sint Maarten, waar Abramovich’ jacht Eclipse ligt (of lag). ‘In die delen van het Koninkrijk moeten sancties eerst worden omgezet in nationaal recht voordat ze van toepassing zijn,’ zegt hoogleraar internationaal recht Cedric Ryngaert van de Universiteit Utrecht; hij is specialist op het gebied van sancties. ‘Dat kan snel, Sint Maarten heeft bijvoorbeeld tien dagen nadat de EU in 2014 sancties had opgelegd vanwege de Russische inlijving van de Krim, deze sancties overgenomen.’

‘Russisch? Hoe komt u erbij?’

De flamboyante Abramovich, volgens een voormalige bankier op de Zuidas getooid met piercings en doorgaans gekleed in een dure doch gescheurde spijkerbroek, is verhoudingsgewijs een makkelijke prooi. Moeilijker te ontwarren zijn de bezittingen van Alisher Usmanov.

‘Russisch? Hoe komt u erbij?’ Een medewerker van een klein trustkantoor dat dienst doet als mede-directeur van het in Nederland gevestigde DST EuroAsia bv klinkt verbaasd. ‘DST is een Amerikaans bedrijf.’ 

Jarenlang werd het bedrijf bestuurd door de Russische miljardair Usmanov, die berucht is vanwege zijn nauwe banden met Vladimir Poetin en de veiligheidsdienst FSB. Volgens de EU heeft hij via de krant Kommersant, waar hij eigenaar van is, de Russische overheid actief gesteund in haar pogingen om Oekraïne te destabiliseren. Niet voor niets staat hij op de sanctielijst van de EU, het Verenigde Koninkrijk, Japan, de Verenigde Staten én die van Zwitserland.

Usmanov gebruikt vermoedelijk zijn zus om zijn vermogen af te schermen: zij heeft miljarden op Zwitserse bankrekeningen

Usmanov staat er, net als veel andere Russische oligarchen, om bekend veel van zijn rijkdommen in het buitenland te hebben gestald. Zo heeft hij een jacht – ‘Dilbar’, vernoemd naar zijn moeder (540 miljoen euro). Hij bezit minstens één vliegtuig, dat meer dan 300 miljoen euro waard is en een helikopter (15 miljoen). Hij heeft, vaak via familieleden, grond en panden in Kroatië (ruim 6 miljoen), Spanje (20 miljoen) Duitsland (10 miljoen) en Letland (5,5 miljoen), en zeker zes huizen in het Verenigd Koninkrijk, waaronder een van ruim 28 miljoen in Londen, dat op naam van zijn neef staat en een huis dat maar liefst 87 miljoen waard is.

De miljardair gebruikt vermoedelijk zijn zus om zijn vermogen af te schermen. Deze 56-jarige verloskundige, die in de Oezbeekse hoofdstad Tashkent woont, beschikt over miljarden op Zwitserse bankrekeningen.

Usmanov is voorts een succesvol belegger. Hij bezit 49 procent van de aandelen in USM Holding Company, dat een aantal grote bedrijven controleert, zoals Metalloinvest, Ruslands grootste ijzerproducent, en telecombedrijf MegaFon. Daarnaast is hij een grote investeerder in Uber, JD.com en andere internetbedrijven.

Investeringsmaatschappij DST raakte in de jaren na haar oprichting in 2009 meerdere keren in opspraak, doordat zij geld van staatsgestuurde bedrijven als de VTB-bank en Gazprom investeerde in Twitter en Facebook. Usmanov hield een deel van zijn aandelen via Mail.ru: het voormalig moederbedrijf van DST, en tevens de oprichter van VKontakte, de Russische pendant van Facebook. Mail.ru heeft miljarden in Nederland ondergebracht.

Vlak na die schandalen besloot de in Moskou geboren oprichter Yuri Milner in 2012 zich alleen nog op DST te richten en het bedrijf af te splitsen van Mail.ru. Het hoofdkantoor verhuisde naar China en de banden met het Kremlin zouden sindsdien tot het verleden behoren. Dat bevestigt Leonid Solovyev, een in Californië gevestigde directeur van DST aan Follow the Money: ‘DST heeft niks meer met Mail.ru of Usmanov te maken.’

Maar bij navraag erkent de directeur Solovyev dat Usmanov nog wel geld in een van DST’s investeringsfondsen heeft zitten. De Nederlandse tak van DST, die onder het op de Kaaimaneilanden gevestigde DST Global V.l.p. valt, blijkt te zijn opgericht door Elena Azarenko: een secretaresse in dienst van Mail.ru. Daags nadat Follow the Money haar op Linkedin met vragen benadert, is haar profiel ineens verdwenen.

Azarenko zou ook een bankrekening van Usmanov op haar naam hebben, maar in een e-mail aan het OCCRP ontkent ze dat.

Follow the Money en het consortium van journalisten krijgen continu dit soort ontkenningen zodra we de oligarchen om opheldering vragen. Het is daarom belangrijk om verder te blijven speuren, maar ook om informatie te krijgen van mensen die weet hebben van de juridische en fiscale constructies die het bezit aan het zicht onttrekken. Heb jij informatie die van belang kan zijn voor Follow the Money, of voor één van de aangesloten media van het consortium, tip ons dan.