‘Het was af en toe net alsof ik een B-film zat, met jonge vrouwen met een slechte, maar dure kledingsmaak en ietwat ongure jonge mannen met vlassige snorretjes,’ vertelt een voormalige ‘ontvangstmedewerker’ van het Amsterdamse Trustkantoor TMF. ‘Ik werd eens zomaar ondervraagd aan mijn balie door een agent van de Russische geheime dienst FSB. Die wilde weten wat we voor Yukos deden. Ik heb me maar van de domme gehouden.’ 

Raar is het niet dat de FSB ging snuffelen in Amsterdam, want de stad is altijd een populaire uitvalsbasis voor Russische oligarchen geweest. In 2015, de meest recente cijfers, identificeerde De Nederlandsche Bank 305 Russische PEP’s als klant van een Nederlands trustkantoor. Nu wil DNB niet meer zeggen hoeveel dat er zijn. 

De medewerker: ‘Ik weet ook nog dat de top van Gazprom een keer langs kwam. Die waren zo godverdomde arrogant. Ze werden met alle egards ontvangen, alsof de koningin langskwam.’

De Russische president Vladimir Poetin is al jaren bezig belastingparadijzen zoals Nederland aan te pakken. Wanneer er minder bezit in het buitenland is gestald, is het land beter bestand tegen sancties. Een half jaar geleden zei Poetin het belastingverdrag met Nederland per 1 januari 2022 op, wat ons land veel minder aantrekkelijk maakt als doorgeefluik voor Russisch geld.

Dat Poetin dat deed is niet onlogisch. In 2014 bleek Rusland nog zeer kwetsbaar voor sancties, met name voor die van de VS, vanwege de annexatie van De Krim. Waar de VS ook sancties instelde tegen zakelijke belangen, beperkte de EU zich toen tot politici en topmilitairen. Daarnaast lekte enorm veel geld uit Rusland weg via belastingparadijzen. Dat was geen ramp omdat er zoveel olie- en gasdollars Rusland binnenstromen, maar het zorgde er wel voor dat Poetin minder grip had op de oligarchen die hun bezit in belastingparadijzen aanhielden. 

Dat Nederland inmiddels minder populair is geworden bij Russen blijkt onder andere uit de cijfers over de ‘blootstelling’ van banken aan Rusland. In 2013 was dat nog 18 miljard dollar, in het derde kwartaal van 2021, de laatst bekende cijfers, was dat 6,6 miljard dollar. 

De Nederlandsche Bank (DNB) zocht op verzoek van Follow the Money uit dat in 2021 488 brievenbusfirma’s (officieel ‘bijzondere financiële instellingen’ (bfi’s) geheten) zich op Rusland richtten. 

Poetins rijke vrienden

De oude en nieuwe sancties van de VS, en de nieuwe van de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk, moeten enkele rijke vrienden van Poetin treffen. Het vermoeden bestaat dat deze rijkaards functioneren als vermogensbeheerders voor de Russische president.

Update 1 maart: Op maandag 28 februari heeft de Europese Unie nieuwe sancties afgekondigd. Die zijn hier verwerkt. De sancties treffen onder andere Mikhail Fridman en Pyotr (Petr) Aven. Hun in Nederland bekendste bezit is drogisterijketen Holland & Barrett, die ze in 2020 kochten voor 1,8 miljard Britse pond via hun Luxemburgse investeerder LetterOne. 

Fridman en Aven zijn, samen met German Khan (die niet op de sanctielijst staat) [noot: die is er op 15 maart alsmog aan toegevoegd, red.], ook de eigenaren van Alfa Bank, de grootste Russische consumentenbank. 

Supermarktketen X5 Retail en telecombedrijf Veon (voorheen Vimpelcom), die een ‘hoofdkantoor’ hebben in Nederland, zijn eveneens in bezit van Fridman cum suis. Het in Nederland gestalde bezit van Fridman en vrienden is volgens de meest recente jaarverslagen goed voor bijna 30 miljard euro.

Een andere opvallende nieuwe naam op de sanctielijst is Alexy Mordachov. Hij bezit een kwart van de aandelen in reisorganisatie TUI. Dit heeft voorlopig geen gevolgen: pas als het belang van een gesanctioneerd persoon groter is dan 50 procent mogen er geen zaken meer worden gedaan met dit bedrijf. Het belang is ongeveer een derde, laat TUI in een verklaring weten. Mordachov is commissaris bij TUI, maar zit niet in het bestuur. TUI neemt daarom aan, dat het voorlopig geen hinder zal ondervinden van de sancties.

Update 10 maart: De Europese Unie heeft nieuwe sancties afgekondigd op 9 maart, onder andere tegen Vladimir Kiriyenko en Andrey Melnichenko. De eerste is van internetbedrijf VK, voorheen Mail.ru. Dat is sinds vorig jaar vooral in eigendom van Gazprom, en een minderheidsbelang is van de dochter Gennady Timchenko, die al eerder op de sanctielijst is geplaatst. Melnichenko is eigenaar van kunstmestgigant EuroChem.

Update 15 maart: Roman Abramovich is toegevoegd aan de sanctielijst. Hij is met Oleg Deripaska grootaandeelhouder van Norilsk Nickel en is gelinkt aan de Arnhemse voetbalclub Vitesse. Ook nieuw is Tigran Khudaverdyan, directeur van Yandex nv. De Russische internetreus heeft op papier het hoofdkantoor bij Schiphol; de nv heeft 6,1 miljard euro aan bezit op de balans. Verder is Marina Sechina, de vrouw van Igor Sechin, op de sanctielijst opgenomen, net als twee mannen die banden hebben met Mikhail Fridman.

De rijke vrienden van Poetin, die voorkomen op de sanctielijsten van de EU en het VK en gebruikmaken van Nederlandse brievenbusfirma’s, houden hier ruim 44 miljard euro aan bezittingen op de balans. 

Wat op de balans staat, kan niet volledig worden bevroren met de sancties. Het gaat om bezittingen in Rusland, of om Russische investeringen in de olie- en gassector in landen als Venezuela en Kazachstan. Geen landen waar een Nederlandse deurwaarder een bedrijf op slot kan gooien. De sancties verplichten financiële instellingen banktegoeden van partijen op de lijst te bevriezen.  

Aangezien de spanningen tussen het Westen en Rusland al jaren oplopen, en door het einde van het belastingverdrag tussen Rusland en Nederland, denkt Leo Neve, fiscalist en docent aan de Erasmusuniversiteit in Rotterdam, dat veel Russische belangen al lang verplaatst zijn. ‘Het per januari opgezegde verdrag was belangrijk voor Russen om de bronbelasting op dividend en interest omlaag te krijgen. Een vooruitziende Rus heeft zijn belangen al lang ondergebracht in de Verenigde Arabische Emiraten.’

Als Europa rijke Russen wil aanpakken, kan het beter iets doen aan de handel in golden passports

Volgens Neve is dat vrij gemakkelijk. ‘De meeste trustkantoren, althans de grotere, hebben een globaal bereik en zitten ook in Hongkong en de Verenigde Arabische Emiraten. Russen kunnen daar zaken blijven doen, tenzij de overheid daar een stokje voor steekt.’ Maar daar lijkt vooralsnog geen sprake van.

Als Europa rijke Russen wil aanpakken, kan het volgens Neve beter iets doen aan de handel in ‘golden passports’, waarbij landen een paspoort verstrekken in ruil voor geld of directe investeringen. ‘Vooral Portugal, Cyprus en Malta hebben dergelijke paspoorten uitgereikt,’ weet Neve. ‘Ik weet niet hoe dat uitwerkt op de sanctieregels. Maar de EU zou de geldigheid van al die paspoorten moeten opschorten.’  

Een niet-Russisch paspoort blijkt in de praktijk inderdaad te kunnen werken bij het omzeilen van reisbeperkingen. Neve wordt op zijn wenken bediend door het Europees Parlement, waar recent stemmen opgingen om paspoortenhandel door EU-lidstaten aan banden te leggen.

Een andere manier om mogelijk aan sancties te ontsnappen, is gebruikmaken van buitenlandse stromannen. Gennady Timchenko deed dat al rond de Amerikaanse sancties tegen hem in 2014. Tot 2011 zat Gunvor nog met een ‘hoofdkantoor’ in Amsterdam. Dat had toen een balanstotaal van 5,4 miljard euro.

Timchenko is een goede vriend van Poetin (wat hij zelf overigens ontkent) en is oprichter van oliehandel Gunvor, tot 2013 een (op papier) Nederlands miljardenbedrijf, tegenwoordig Cypriotisch. Gunvor, net als branchegenoten Glencore en Trafigura zeer winstgevend, is volgens Amerikaanse diplomaten de ‘geheime spaarpot’ van Poetin, zo bleek uit de via Wikileaks uitgelekte diplomatieke ‘cables’.

Timchenko verkocht (althans op papier) na de Amerikaanse sancties zijn belang in Gunvor aan zakenpartner en mede-oprichter Torbjörn Törnqvist. ‘Dat is natuurlijk een complicatie. Als oligarchen stromannen gebruiken en in staat zijn een mistig geheel te creëren, houdt het snel op met bevriezen,’ stellen Jurjan Geertsma en Thom Dieben, advocaten bij JahaeRaymakers.

Een eerste Nederlandse ‘slachtoffer’ van de nieuwe sancties tegen Poetins rijke vrienden lijkt Victor Mullers bolidebouwer Spyker te zijn, met werkplaatsen in Zeewolde en Engeland. Sinds 2020 is Boris Rotenberg, die in zijn jonge jaren judode met Poetin, een grote investeerder. Rotenberg stond in de VS al sinds 2014 op de sanctielijst, maar in Engeland en Europa nog niet, hoewel het Verenigd Koninkrijk Rotenberg dinsdag 22 februari op de sanctielijst plaatste. Muller vertelde aan RTL Nieuws niet veel te kunnen zeggen over wat dit betekent voor de toekomst van Spyker. ‘Ware het niet dat ik niet alleen zaken doe met Rotenberg.’

Staatsbedrijven

Van de grote Russische staatsbedrijven, staat alleen Rosneft al jaren op de Europese sanctielijsten. Bij de sancties die de VS in 2014 afkondigde, kwamen twee Nederlandse entiteiten van Gazprombank in het vizier. Mocht het nodig zijn, dan kan Nederland wel enkele grote Russische staatsbedrijven hard treffen. De grote Russische staatsbedrijven hebben 36,5 miljard euro aan bezit op de balansen van hun Nederlandse vennootschappen.

Bevriezen, voorkomen, controleren

De financiële sector en bedrijven moeten zelf de sancties tegen Rusland uitvoeren. Deze banken, pensioenfondsen, trustkantoren, beleggingsfondsen en bedrijven moeten de sanctielijsten naast hun klantenbestand leggen. Bij een match dienen zij ‘de tegoeden en/of economische middelen’, te ‘bevriezen’, ‘en te voorkomen dat de tegoeden en/of economische middelen direct of indirect ter beschikking worden gesteld’. 

‘Alles wat economische waarde vertegenwoordigt, dient te worden bevroren,’ legt Jasper Helder, advocaat bij Akin Gump Strauss Hauer & Feld, uit. ‘Bij omvangrijke structuren geldt de 50-procentregel; als een vennootschap voor minstens 50 procent in handen is van een gesanctioneerde partij, valt die in principe ook onder de sanctie. Het schenden van sancties is strafbaar gesteld in de Wet economische delicten (WED). Er staan behoorlijke geldboetes op, en voor individuen gevangenisstraffen. Als het een instelling onder toezicht betreft, kan overtreden van sanctiewetgeving ook leiden tot het intrekken van vergunningen.’

Volgens advocaten Jurjan Geertsma en Thom Dieben wordt het tegenwoordig scherp in de gaten gehouden of instellingen zich aan de sanctieregels houden. ‘De laatste jaren is er niet alleen bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM) en DNB, maar ook bij het Functioneel Parket duidelijk meer aandacht voor instellingen die zich niet aan de sanctiewetgeving houden.’ 

‘De EU moet het verband kunnen uitleggen tussen een partij en de bezetting van delen van Oekraïne; de feitelijke onderbouwing daarvan is belangrijk’

Het valt Helder op dat de sancties die nu zijn afgekondigd door de EU, anders zijn dan in 2014. Net als de VS eerder, richt de EU zich nu ook op zakelijke belangen. ‘Zakelijke belangen kunnen volgens de huidige EU regels alleen onderwerp van sancties worden als er een directe betrokkenheid is bij het schenden van territoriale integriteit in Oekraïne,’ verklaart Helder. ‘De EU moet het verband kunnen uitleggen tussen een partij en de bezetting van delen van Oekraïne; de feitelijke onderbouwing daarvan is belangrijk. Anders sta je als EU in het hemd bij het Hof van Justitie.’

Dit kan verklaren waarom Roman Abramovich, die toch bekend staat als goede vriend van Poetin, (nog) niet op sanctielijsten staat. De eigenaar van de grote Londense voetbalclub Chelsea heeft een connectie met Nederland; uit de FinCEN-Files, een verzameling van 2100 gelekte documenten van het Amerikaanse antiwitwas-instituut Financial Crimes Enforcement Network, bleek dat hij de betaalrekeningen van zijn brievenbusfirma’s op de Britse Maagdeneilanden aanhield bij ING Bank. Abramovich vreest wel voor sancties, afgaande op de haast waarmee hij een van zijn jachten de haven van Barcelona uit liet varen.

Met medewerking van Mark Koster, Jesse Pinster, Mira Sys, Dimitri Tokmetzis en Charlie Ubbens.