‘Denkt u dat er iemand van de Russische geheime dienst in de zaal zit om mee te luisteren naar wat u zegt?’ Deze publieksvraag wordt tijdens de Oktoberlezing in het Amsterdamse debatcentrum de Rode Hoed enigszins lacherig ontvangen. Maar de man aan wie de vraag werd gesteld, de Russische topeconoom Sergei Guriev, beantwoordt hem serieus. ‘Het Russische regime leunt niet langer op human assets, de rechter heeft gewoon bepaald dat ze mijn telefoon mogen afluisteren,’ zegt de in Noord-Ossetië geboren Guriev (48). De reden laat zich raden: Guriev was jarenlang in Rusland een vooraanstaand wetenschapper met een indrukwekkend cv: summa cum laude afgestudeerd in de economie, doctor in de Toegepaste Wiskunde, rector aan de New Economic School in Moskou, bestuurslid van de grootste Russische (staats)bank Sberbank, adviseur van premier Dmitri Medvedev en gevierd columnist van Forbes Russia, de Russische krant Vedomosti, de Financial Times en The Washington Post. 

De econoom behield zijn onafhankelijke geest en uitte kritiek op het regime. Zo steunde hij de anti-corruptiebeweging van Alexei Navalny openlijk en maakte hij kenbaar dat het politiek getinte proces tegen oligarch Michail Chodorkovski, (voormalig) eigenaar van oliebedrijf Yukos, in zijn ogen oneerlijk was verlopen. Dit leidde ertoe dat Guriev zelf op de gril kwam te liggen. Nadat een onderzoekscommissie hem meerdere keren had ondervraagd en hij zijn e-mailcorrespondentie moest afstaan, was in 2013 de maat vol: hij vluchtte naar Parijs en deed in The New York Times zijn beweegredenen uit de doeken.

Guriev startte in 2016 als hoofdeconoom bij de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) en werkte daar tot afgelopen september. Hij bezocht in die periode Rusland een paar keer maar, zo vertelt hij tijdens de lezing, dat kon alleen dankzij de diplomatieke onschendbaarheid die hij via de EBRD genoot. Guriev is nu hoogleraar aan het prestigieuze Franse opleidingsinstituut Sciences Po en heeft nog steeds een uitgesproken mening over de lakse houding van ‘Mister Poetin’ ten aanzien van corruptie. Dit is tevens het onderwerp van de door Raam op Rusland georganiseerde avond in de Rode Hoed: de omvang en impact van corruptie in Rusland, de gigantische kapitaalvlucht naar het buitenland en de faciliterende rol van Nederland.

Russische exodus

Tijdens de lezing wijst Guriev op de gigantische omvang – 800 tot 1000 miljard dollar – aan Russisch particulier vermogen (total wealth) dat naar andere landen is verhuisd. ‘Dat betekent dat ongeveer de helft van de Russische rijkdom offshore wordt aangehouden,’ zegt Guriev, die zich baseert op onderzoeken van het Global Wealth Report (2018) van Credit Suisse, de Franse econoom Thomas Piketty cs. en interne onderzoeken van de EBRD. Hij wijst erop dat er jaarlijks gemiddeld 4 procent van het Russisch bruto binnenlands product wegvloeit naar het buitenland. ‘Dat is geld dat geïnvesteerd had kúnnen worden in de Russische economie en had kunnen bijdragen aan economische groei en technologische vooruitgang,’ zegt Guriev. Een deel van dat geld bestaat volgens Guriev uit de opbrengsten van corruptie: naar schatting verdwijnt jaarlijks 2 procent van het bbp in de zakken van corrupte regeringsfunctionarissen. 

Een ander uitvloeisel van deze corruptie is de enorme vermogensongelijkheid in Rusland: de rijkste 10 procent van de Russen bezitten in totaal 82 procent van de totale rijkdom. Guriev wijst daarbij op het onnatuurlijk hoge aantal Russische miljardairs die hun rijkdommen veelal hebben verworven met natuurlijke grondstoffen en gereguleerde markten. ‘In Rusland zorgt corruptie voor deze ongelijkheid in welvaart, het leidt tot oligarchen en rijke overheidsfunctionarissen wier vermogen niet terug is te vinden in bijvoorbeeld Forbes.’

Nederland heeft zodoende een bonte verzameling van ondernemers uit alle windstreken van de wereld aangetrokken

Importeren van problemen

Tijdens de lezing gaat Guriev veelvuldig in op de rol van Nederland. Het meeste Russische geld stroomt naar Cyprus, maar Nederland staat – met 50 miljard dollar – op de tweede plaats. Dat is geen toeval. Follow the Money beschreef in 2014 dat het fiscale vestigingsklimaat actief in het buitenland werd gepromoot. Zo vonden op de Nederlandse ambassade in Kiev tax seminars plaats waar het fiscaal vriendelijke vestigingsklimaat van Nederland actief werd gepromoot. Vermogende Oekraïners kregen tekst en uitleg hoe ze hun geld van Cyprus naar een Nederlandse holding konden verschepen.

Nederland heeft zodoende een bonte verzameling van ondernemers uit alle windstreken van de wereld aangetrokken. De afgelopen jaren passeerden op Follow the Money talloze dubieuze ondernemers de revue, variërend van de zoon van de corrupte voormalige Oekraïense president Viktor Janoekovitsj, allerhande Russische en Oekraïense oligarchen, de vermogende schoonzoon van de onlangs afgetreden president van Kazachstan, een Mexicaanse gouverneur en duizenden buitenlandse bedrijven die niet direct zakendoen in Nederland. Het is vooral big business voor Nederlandse banken, fiscalisten, notarissen en advocaten. Die laatste beroepsgroep profiteert ook volop van de geïmporteerde handelsgeschillen. De zaak rondom de Nederlandse bv Yukos Finance duurt al ruim 10 jaar. Het Financieele Dagblad maakte in 2016 een schatting van de advocaatkosten: 100 miljoen euro. De teller (met tarieven van 600 euro per uur) is daarna nog fors opgelopen.

In uw lezing stelde u dat de Russische economie een grote boost kan krijgen wanneer corruptie serieus wordt aangepakt. Waarom gebeurt dat niet?

Guriev: ‘Corruptie is weliswaar een grote kostenpost voor de Russische economie, maar het is ook een krachtig beheersinstrument van de regering. Wie op een volledig legale wijze zijn geld verdient, is niet afhankelijk van het regime. Maar worden leden van de elite op een schimmige manier omgekocht, dan krijgt de regering controle over hen. Ze lopen aan de leiband, want ze kunnen op elk gewenst moment hun status, vermogen en vrijheid verliezen. Corruptie is zodoende een belangrijk instrument voor het regime om critici onder controle te houden.’

‘Onderzoeksjournalisten moeten schrijven over de inconsistenties tussen officieel inkomen en Europese bezittingen’

Wie van de elite behoort allemaal tot de ‘doelgroep’?

‘Dat varieert van bankiers tot politici, ondernemers en zelfs journalisten. De journalist Vladimir Solovyev is momenteel volop in het nieuws. Hij is een Russische Goebbels maar hij woont in Italië en vliegt wekelijks naar Moskou om er zijn tv-show te presenteren. Hij blijkt twee grote villa’s bij het Comomeer te bezitten. In Italië is nu een petitie gestart, inmiddels al 150 duizend keer ondertekend, waarin wordt gevraagd hem geen Italiaans paspoort te geven.’

Poetin heeft officieel een salaris van zo’n 100 duizend euro maar aan zijn inner circle worden miljarden toegedicht. Het is vaak moeilijk om direct bewijs te leveren dat er sprake is van corruptie. Hoe zou je volgens u moeten omgaan met de alom aanwezige indirecte bewijzen?  

‘Ik ben er zeker van dat je geen bedrijf zult vinden dat op Poetins naam staat. Maar je kunt wel veel bezittingen vinden van hooggeplaatste overheidsfunctionarissen die officieel weinig verdienen maar toch veel buitenlands bezit hebben. Onderzoeksjournalisten moeten schrijven over de inconsistenties tussen officieel inkomen en Europese bezittingen. Als de betreffende functionaris dat vervolgens niet kan verklaren, moet hij – met naam en toenaam – in de krant vermeld worden. Ook de namen van de juristen en fiscalisten in Europa die hem daarbij geholpen hebben moet je publiceren. Er moet naming and shaming plaatsvinden van degenen die mensen helpen die als corrupt te boek staan. Zij ondersteunen per slot van rekening de corruptie in Rusland.’

Zij zullen zeggen: wij doen niets illegaals, we mogen deze holdings wettelijk gezien opzetten.

‘Europese wetten, en waarschijnlijk ook de Nederlandse wet, bieden mazen in de wet waardoor iets legaal wordt. Voor politically exposed persons en mensen op sanctielijsten is het buitengewoon moeilijk om bij een westerse bank een rekening te openen. In sommige gevallen wordt dan een rekening geopend op naam van familieleden of vrienden. Journalisten moeten zulke dingen blootleggen en de westerse partners benoemen die corrupte Russische functionarissen helpen.’

Waarom willen corrupte politici en regeringsfunctionarissen eigenlijk zo graag een buitenlandse vennootschap bezitten?

‘Een corrupte Russische functionaris wil zijn opbrengsten graag verplaatsen naar een plek buiten Rusland, omdat hij weet dat zijn gestolen geld niet veilig is in Rusland. Nu is hij rijk, maar er kan zomaar een dag komen dat de overheid of een concurrent hem dat vermogen afpakt. Rusland heeft geen stevige eigendomsbescherming. Op papier zijn je rechten weliswaar gewaarborgd, maar de facto kunnen rijke mensen hun geld op elk moment verliezen.’

Dat overkwam Michail Chodorkovski: Rusland onteigende zijn bedrijf Yukos Oil. Hij wist via het Nederlandse rechtssysteem nog een deel van zijn bezittingen te behouden. Heeft zo’n uitspraak een aanzuigende werking op andere Russen?

‘Zo’n uitspraak zorgt ervoor dat er meer geld uit Rusland naar Nederland komt. Maar het is goed dat Nederland een rule of law heeft waarin mensen die niets illegaals hebben gedaan, niet worden vervolgd. De Nederlandse rechter heeft geoordeeld dat het onrechtmatig is wat Chodorkovski is overkomen.’

Nederland is een populaire ‘offshore’-bestemming van Russisch geld. Hoe valt dat volgens u te verklaren?

‘In de data over de Foreign Direct Investments van Rusland staat Cyprus op nummer één en Nederland op nummer twee. Dat is opmerkelijk, want de omvang van de Nederlandse economie is nog niet de helft van landen als Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk of Duitsland. Maar toch is Nederland een veel populairder bestemming voor Russisch kapitaal. Dat heeft een fiscale reden: je hoeft geen belasting te betalen zolang je met een holding geen zaken doet in Nederland. Nederlandse belastingbetalers profiteren daardoor niet van de Russische gelden; de enigen die profiteren, zijn de juristen die helpen de vennootschapsstructuren op te zetten.’

Blijft dat Russisch kapitaal daadwerkelijk in Nederland hangen, of dient Nederland hoofdzakelijk om de gelden belastingvrij door te laten stromen naar andere landen?

‘De verdeling weet ik niet, maar het is zeer waarschijnlijk dat de in Nederland gevestigde buitenlandse bedrijven niet altijd zaken doen in Nederland. Een deel fungeert alleen als doorstroomvennootschap. De geldstromen vandaaruit kunnen verschillende vormen aannemen: van intercompany leningen tot tegoeden die een Russisch bedrijf aanhoudt bij een Nederlandse bank. Het kan werkelijk van alles zijn.’

In uw lezing zei u dat PR-bedrijven oligarchen faciliteren. Kunt u dat toelichten?

‘Veel Russen huren allerlei PR-bedrijven en lobbyisten in; zeker in Londen en Washington is dat een belangrijk onderdeel van het spel. Zulke bedrijven helpen oligarchen om meetings in het parlement te organiseren en artikelen in de krant te krijgen. Rondom het Mueller-onderzoek zag je veel consultants opduiken die betrokken Russische en Oekraïense oligarchen hielpen.’

Wat zou er volgens u moeten gebeuren om corruptie in Rusland beter te bestrijden?

‘Rusland kan de oorlog tegen corruptie winnen als het een democratisch land wordt met eerlijke verkiezingen, concurrerende politieke partijen, mediavrijheid, een burgermaatschappij die niet onder druk wordt gezet en een onafhankelijk, efficiënt rechtssysteem. De huidige regering heeft daarin geen vooruitgang geboekt. Het gaat zelfs nog verder de verkeerde kant op, want er is meer censuur, burgers worden lastiggevallen en er is momenteel zelfs een gevecht gaande over de Anti-Corruption Foundation [een organisatie geleid door oppositieleider Alexei Navalny, red.]. Zij worden vervolgd door de Russische overheid.’

U sprak lovende woorden over de anti-corruptie-inspanningen van Georgië en Oekraïne. Wat doen zij dat Rusland niet doet?

‘Oekraïne moet nog steeds veel doen aan het verbeteren van het justitiële apparaat, maar ze hebben nieuwe instituten opgericht die zich bezighouden met anti-corruptie, er zijn gespecialiseerde officieren van justitie en er is zelfs een anti-corruptierechtbank. Verder is er meer transparantie op het gebied van aanbestedingen en privatiseringen. Regeringsfunctionarissen moeten er hun bezittingen openbaar maken. Dat zijn stappen vooruit waardoor Oekraïne de goede kant opgaat. Daarnaast is de Oekraïense mindset veranderd door de revolutie in 2013. Die revolutie tegen corruptie was een breed gedragen ervaring. Als je nu steekpenningen aanneemt, dan beschuldigt de burgermaatschappij jou van landverraad. Dat is terecht. Je ziet daar nu dat het legitimeren van corruptie moeilijker wordt. Poroshenko verloor onlangs bij de verkiezingen zelfs van een totaal onervaren kandidaat, de acteur Zelensky, omdat het publiek vond dat Poroshenko niet genoeg deed om corruptie te bestrijden.’