‘Ich weiss dass der Euro nicht gut ist für Deutschland, aber wir brauchen Freunde in Europa.’ (‘Ik weet dat de euro niet goed is voor Duitsland, maar we hebben vrienden nodig in Europa’). Volgens voormalig VVD-leider Frits Bolkestein zou voormalig bondskanselier Helmut Kohl deze woorden hebben uitgesproken. Die uitspraak tekent de ambivalente, pragmatische houding die Duitsland heeft ten aanzien van ‘Europa’.

Frankrijk en Duitsland. De twee gezworen aartsvijanden besloten na de Tweede Wereldoorlog de strijdbijl definitief te begraven en te gaan samenwerken onder het motto Nie wieder Krieg. Die samenwerking werd bezegeld door de Schuman Verklaring van 9 mei 1950 en markeert het begin van het proces van de politieke eenwording van Europa, dat tot op de dag van heden voortduurt.

Toen in 1989 de Berlijnse Muur viel konden de twee Duitslanden weer herenigd worden. Vanzelfsprekend lag dat politiek gevoelig bij de oude vijand Frankrijk. Dat zag het precaire Europese evenwicht verstoord door de vorming van een grote Duitse eenheidsstaat. In ruil voor de Duitse eenwording bedong Frankrijk de invoering van een gezamenlijke Europese munt (de latere euro) en de oprichting van een Europese Centrale Bank (ECB). Het idee van de Fransen was om Duitsland economisch zo diep te verankeren in Europa dat het zichzelf in de voet zou schieten als het ooit niet in staat zou zijn om zijn aspiraties in toom te houden.

Voor Kohl was het adagium ‘Nooit meer oorlog’ belangrijker dan een sterke D-mark

Toenmalig bondskanselier Kohl stemde toe. Ondanks dat hij wist dat de euro niet goed zou zijn voor Duitsland. De euro is dus een munt, die vanwege politieke motieven is ingevoerd. Voor Kohl was het adagium ‘Nooit meer oorlog’ belangrijker dan een sterke D-mark. De oorlog was voor hem een traumatische ervaring: zijn oudere broer Walter sneuvelde, als 15-jarige jongen maakte hij de enorme verwoestingen mee.

Integratie 

In het Verdrag van Maastricht (1992) werd vervolgens de basis voor de latere invoering van de euro gelegd (giraal in 1999, chartaal in 2002). Er werden door de deelnemers ‘in marmer gehouwen’ afspraken gemaakt over onder andere de maximale hoogte van staatsschulden, maximale begrotingstekorten, en – heel belangrijk – de ‘no bail out’ bepaling: elk individueel eurozoneland zou zijn eigen financiële broek ophouden.

Deze summiere achtergrondgeschiedenis is belangrijk om dat wat hierna volgt goed te kunnen begrijpen.

Fast forward naar het heden.

2018 wordt een zeer belangrijk politiek jaar voor Europa en en de Europese Unie. Tien jaar na het begin van de Grote Financiële Crisis lijkt het weer wat beter te gaan met de eurozone. Althans, dat is wat de Europese Commissie (EC) en de ECB ons graag willen doen geloven. Maar daar valt nogal wat op af te dingen, zoals managing director van strategisch advieskantoor Goetz Partners te Frankfurt, Dr. Markus Krall recent betoogde. In zijn boek Der Draghi Crash voorspelt Krall een totale ineenstorting van het banksysteem van de eurozone. Niettemin is volgens de EC en de ECB nú het moment aangebroken om door te pakken met de vervolmaking van de Economische en Monetaire Unie (EMU), en met name met de verdere verdieping en integratie van de eurozone. Onder het motto: men moet het dak repareren als de zon schijnt.

De eurozone moet verder integreren, zo is het plan van de EC, met een eigen begroting en eigen minister van Financiën, met eigen belastingen en liefst ook nog met de uitgifte van eigen schuldentitels (die in allerlei namen de revue passeren, zolang het woord ‘eurobond’ maar vermeden wordt). De Europese Bankenunie en Kapitaalmarktunie moeten volgens de EC zo spoedig mogelijk worden voltooid en het Europese permanente noodfonds ESM (Europees Stabiliteits Mechanisme) moet worden omgevormd tot een heus Europees Monetair Fonds (EMF), dat toekomstige in nood verkerende banken en landen moet redden, als lender of last resort.

En de vorig jaar uit het niets gekomen Franse president Emmanuel Macron vindt het allemaal prachtig. Immers, de voorstellen van de Commissie sluiten naadloos aan bij zijn eigen plannen. Ook hij wil de economieën van de eurozone aaneensmeden.

Juncker heeft haast

Nu vinden er volgend jaar (2019) een aantal belangrijke gebeurtenissen plaats. Eerst wordt in mei een nieuw Europees Parlement gekozen, waarvan de verwachting is dat euro-kritische partijen sterk in zetelaantal zullen groeien. En in de laatste paar maanden van het jaar wisselen zowel de voorzitter van de ECB als de voorzitter van de EC, als de voorzitter van de Europese Raad van regeringsleiders van plaats. Daarom is dit jaar een belangrijk politiek jaar, omdat nú de basis wordt gelegd voor de richting die ‘Europa’ de komende vijf, zes jaar zal opgaan. Vandaar de haast bij Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker en Macron om voornoemde plannen door te voeren.

Maar haastige spoed is zelden goed, is een bekende Nederlandse zegswijze.

Daarbij zijn er in het huidige Europa de nodige zaken veranderd in politiek opzicht. Ik noem er een aantal: het Verenigd Koninkrijk heeft besloten de EU te verlaten, waarmee Nederland een politieke bondgenoot op het Europese toneel kwijtraakt.

Er is na lang onderhandelen opnieuw een Duitse Groko (Grosse Koalition) tot stand gekomen, ondanks dat zowel de christen-democratische CDU als de sociaal-democratische SPD aanzienlijk hebben verloren tijdens de verkiezingen vorig najaar. De positie van bondskanselier Angela Merkel is mede daardoor verzwakt en de hardliner Wolfgang Schäuble is niet langer minister van Financiën, maar zit de herfst van zijn politieke loopbaan uit als voorzitter van de Bondsdag.

Italië zit voorlopig zonder regering, maar nog wel steeds op een hele grote berg slechte leningen. En last but not least, de sores in de rest van de zuidelijke periferie zijn ook nog steeds niet verdwenen. Om nog maar te zwijgen over het verzet van Oost-Europese landen tegen het gevoerde EU-immigratiebeleid.

Vaag taalgebruik

Kortom, van stabiliteit – zowel in financieel als politiek opzicht – is hoegenaamd geen sprake in de EU. En juist onder dit gesternte willen de eurocraten een versnelde sprong voorwaarts maken. De belangrijkste economie van de eurozone, Duitsland, heeft zich tot nu toe gematigd positief uitgelaten over de plannen met de EMU. De vraag is echter, of de Duitsers en de Fransen hetzelfde bedoelen als ze het hebben over ‘verdieping’ en ‘verdere integratie’.

Ton Nijhuis, directeur van het Duitsland Instituut van de Universiteit van Amsterdam heeft daarover zo zijn twijfels. In een recent interview met De Volkskrant merkte hij op: ‘Over het belangrijkste aspect wordt namelijk niet gesproken: de richting - waarheen? Daar zijn Parijs en Berlijn het eigenlijk niet over eens. (..) Het vage taalgebruik [..] maakte lange tijd overeenstemming mogelijk waar onenigheid heerste. Een Europees compromis is vaak wat anders dan wat er normaal onder wordt verstaan. In Europa is een compromis vaak dat we verschillende belangen hebben en dan zulke formuleringen produceren dat alle partijen daarin hun eigen standpunt kunnen lezen en dat dus thuis ook zo communiceren.’

Zo op het eerste oog lijkt de Frans-Duitse as dus volledig hersteld. Maar schijn kan bedriegen

Hoe dan ook, het Duitse regeerakkoord tussen CDU/CSU en de SPD is royaal tegenover ‘Europa’. Zo heeft de coalitie aangekondigd dat men bereid is om meer bij te dragen aan de EU-Meerjarenbegroting, valt er te praten over een apart budget voor de eurozone, voelt men ‘in principe’ voor een minister van Financiën voor de Eurzone, en is men bereid om een Europees Deposito Garantiestelsel in te voeren, zij het onder voorwaarden.

Zo op het eerste oog lijkt de Frans-Duitse as dus volledig hersteld. Dat was ten tijde van de vorige Franse president François Hollande heel anders. Maar, zoals ook Nijhuis van het Duitsland Instituut aangaf, schijn kan bedriegen.

Nederland daarentegen is bij monde van zowel minister-president Rutte als minister van Financiën Wopke Hoekstra mordicus tégen de plannen van Macron cum suis. In zijn Berlijnse rede van begin deze maand hamerde premier Mark Rutte op het adagium ‘afspraak is afspraak’. Hij klonk Duitser dan de Duitsers zelf en zijn betoog sloot dan ook naadloos aan op het tot nu toe gevoerde beleid van met name Wolfgang Schäuble.

Volgens Rutte moeten de gemaakte afspraken – onder andere die uit het Verdrag van Maastricht (1992) en het Stabiliteits- en Groei Pact (1997) – tussen de eurolanden eerst worden nagekomen voordat er sprake kan zijn van verdergaande stappen richting integratie. Ook is Rutte niet bereid om extra geld uit te trekken voor de Meerjarenbegroting. Dat geld moet maar gevonden worden door te korten op de omvangrijke Landbouw- en Cohesiefondsen, poneerde hij.

Eerst het eigen huis financieel op orde brengen, inclusief het nationale bankwezen en vooral hervormen. Dát was de boodschap die Rutte voor zijn Europese collega’s in petto had. Pas als aan al die voorwaarden voldaan is zou er gesproken kunnen worden van financiële of andere vormen van steun via het EMF. Zo niet, dan leidt de ‘verdieping’ van de muntunie onherroepelijk tot een transferunie en dat wil Rutte niet. En wat mij betreft heeft hij daarin volkomen gelijk.

Intussen heeft Nederland een bondgenootschap gesloten met zeven andere kleinere landen, waaronder twee landen (Denemarken en Zweden) die de euro niet voeren. Als signaal richting Parijs en Berlijn: we zijn niet van plan om zomaar bij een eventueel Frans-Duitse kruisje te tekenen. En hij waarschuwt Frankrijk en Duitsland voor een ‘Alleingang’. Dat lijkt me eveneens een verstandige zet.

De grote vraag is nu natuurlijk wel: hoe heet wordt de Berlijnse soep werkelijk gegeten?

Ik denk dat de harde opstelling van Rutte onderdeel is van een good cop / bad cop spel dat voorgekookt is met Duitsland. Bekend is dat Rutte en Merkel in intensief contact met elkaar staan. Daarbij komt dat Merkel de Franse president Macron om twee redenen niet rechtstreeks kan bekritiseren.  Allereerst zou dat de politieke verhouding tussen beide landen schaden, net nu die zich juist verbeterd lijkt te hebben. Maar ook omdat Merkel te maken heeft met een coalitiegenoot (SPD) die wél voelt voor de verregaande Franse plannen met de EMU. Tegelijkertijd beseft Merkel terdege dat de achterban van haar eigen partij CDU en zusterpartij CSU wel klaar zijn met nóg meer geld en bevoegdheden naar Brussel over te maken en te betalen voor een permanente transferunie.

Gebruikt Duitsland Nederland op een slimme manier als breekijzer om de Franse EMU-plannen af te remmen? Het zou zomaar kunnen, gelet op de woorden van de nieuwe Duitse minister Olaf Scholz (SPD). Die temperde onlangs de al te hoge verwachtingen rond het nieuwe beleid van de Duitse regering. Hij sprak zich krachtig uit tegen een permanente transferunie, net als zijn voorganger Schäuble dat altijd deed. ‘Een Duitse minister van financiën is een Duitse minister van financiën. Van welke partij hij lid is speelt daarin geen rol,’ zei Scholz. Anders gezegd: Germany first.

En insiders melden mij dat Rutte ook nu zijn zaken zorgvuldig heeft afgestemd met Merkel. Dat er ineens sprake is van een scheiding der Nederduitse geesten over de toekomst van de eurozone lijkt me onwaarschijnlijk, maar zal de komende maanden duidelijk worden. Nog niet bij de Eurotop van 22 en 23 maart aanstaande – tot teleurstelling van Macron – maar wel tijdens de laatste top voor het zomerreces, eind juni dit jaar. Dan zullen er knopen moeten worden doorgehakt.