De Russische oligarch Mikhail Fridman is maandag door de Europese Unie op de sanctielijst geplaatst. Hij is onder andere eigenaar van drogisterijketen Holland & Barrett. Volgens kenners hoeft de keten waarschijnlijk niet dicht, maar er kunnen wel problemen ontstaan door over-compliance en het bevriezen van tegoeden.

Behalve Mikhail Fridman is ook Pyotr (Petr) Aven gesanctioneerd door de EU. Aven is al bevriend met Poetin sinds begin jaren negentig, aldus de EU. De twee gingen in 2018 naar Washington om daar bij beleidsmakers te pleiten voor verlichting van sancties tegen Rusland, die in 2014 ingingen, na inname van de Krim. Fridman is de rijkste en de bekendste van de twee. De vijftiger, vooral woonachtig in Londen, zou goed zijn voor zo’n 15 miljard euro aan vermogen.

Fridman spreekt zich met Oleg Deripaska als eerste oligarch uit over de Russische inval. ‘Ik maak geen politieke statements, ik ben een zakenman met verantwoordelijkheden voor vele duizenden werknemers in Rusland en Oekraïne,’ schrijft de in Lviv (‘mijn favoriete stad’), West-Oekraïne geboren en getogen oligarch. ‘Maar ik ben ervan overtuigd dat oorlog nooit een antwoord kan zijn.’ 

De twee zijn de belangrijkste eigenaren van Alfa Bank, een van de grootste banken van Rusland, en van LetterOne, een in Luxemburg gevestigde investeringsmaatschappij. LetterOne kocht het van oorsprong Britse Holland & Barrett, actief in 19 landen, in 2017 voor 1,8 miljard Britse pond.

‘Nee, de sancties tegen Fridman en Aven betekenen niet dat de winkelketen dicht moet, zo werken sancties niet,’ zegt hoogleraar internationaal recht Cedric Ryngaert van de Universiteit Utrecht. ‘Maar het kan wel betekenen dat de inkomsten die worden gegenereerd met die winkelketen bevroren worden.’ 

Dat de rekeningen worden geblokkeerd, betekent niet dat een bedrijf niet meer kan functioneren. Het houdt alleen in dat het gegenereerde geld niet bij de gesanctioneerde persoon terecht mag komen. Daar hoeft het bedrijf zelf niet veel aan te doen: het is aan banken en andere financiële instellingen om dat geld te blokkeren als het erop lijkt dat het richting een gesanctioneerd persoon gaat.

Volgens de woordvoerder van Holland & Barrett wordt de keten niet getroffen door de sancties. ‘De verwachting is dat dat ook niet zo zal zijn.’ De woordvoerder laat verder weten dat ‘onze gedachten [zijn] bij de mensen die getroffen zijn door de situatie in de Oekraïne’.

LetterOne is opgericht door Fridman. Hij is ook voorzitter, maar er zit waarschijnlijk ook geld van anderen in. De vraag is of Fridman en zakenpartner Aven meer dan 50 procent van de aandelen of anderszins een meerderheidsbelang hebben. Is het minder dan 50 procent, dan is er weinig aan de hand en kan een bedrijf ongestoord doordraaien. ‘Is er sprake van controle, dan zijn de sancties van toepassing,’ zegt Ryngaert. ‘Dat betekent dat de tegoeden op de rekeningen van LetterOne in principe geblokkeerd worden.’ Holland & Barrett kan dus door, maar de opbrengsten uit de winkels mogen niet bij Fridman en Aven terechtkomen.

‘Deze kwestie met Holland & Barrett illustreert goed hoe ingewikkeld sancties zijn’

Een advocaat gespecialiseerd in sancties, die vanwege mogelijke belangen in zaken die nog komen niet met naam genoemd kan worden, wijst op de vele onduidelijkheden. ‘Het luistert  heel nauw wat er precies in die sanctieregelingen staat, en in hoeverre dat van toepassing is op Fridmans bedrijven. Hoe stroomt het geld naar de eigenaar? Daar zal Luxemburg, waar LetterOne zit, naar moeten kijken.’ ‘Er is heel veel onduidelijkheid, niemand weet precies wat de bedoeling is,’ zegt de advocaat. ‘Er is wel een lijst met namen gemaakt, maar wie precies wat moet doen, en wat wel of niet mag, staat nergens omschreven. Mag je nog goederen leveren? Mag je betalingen ontvangen? Deze kwestie met Holland & Barrett is een goede illustratie van hoe ingewikkeld dit soort sancties zijn.’

Over-compliance

Een mogelijk gevolg van die onduidelijkheid is ‘over-compliance’: al hoeft het volgens de regels niet, toch draaien banken en andere financiële instellingen de geldkraan dicht om problemen voor te zijn. ABN Amro en ING hebben enorme boetes gekregen omdat ze in het verleden niet goed optraden tegen witwassen. Daarom zijn ze nu extra alert en nemen ze zodra er enige onduidelijkheid is afscheid van een klant. Als dat gebeurt, kan een bedrijf in knel komen met betalingen aan leveranciers en personeel. ‘Over-compliance is iets waar advocaten heel veel werk aan zullen hebben,’ verwacht de anonieme advocaat.

Toch is het voor een bank weer niet heel makkelijk om van een klant af te komen. ‘Een bank moet wel een grond moet hebben om de klantrelatie te beëindigen,’ zegt de woordvoerder van de Nederlandse Vereniging van Banken. ‘Dat kan bijvoorbeeld zijn omdat ze indicaties hebben dat een klant zich niet aan de sanctiebepalingen gaat houden en die probeert te omzeilen. Ze zullen hierover ook in contact treden met de klant.’ 

Het meeste personeel bij filialen in Amsterdam, weet niet dat Holland & Barrett Russisch is. Een winkelmanager van een Amsterdams filiaal zegt wel te weten van ‘een Russische investeerder’. Van het hogere management heeft ze niks gehoord over de sancties. 

Holland & Barrett is niet het enige bezit van Fridman en Aven in Nederland. Hun Alfa Bank, een van de grootste banken van Rusland, is eigenaar van de Amsterdam Trade Bank. Deze bank speelde een rol in de ‘Troika Laundromat’ fraudezaak, waarbij miljarden aan zwart Russisch geld werden witgewassen via banken in Europa. De cellist Sergei Roldugin, een goede vriend van Poetin is eveneens toegevoegd aan de sanctielijst van de EU. Roldugin zou miljarden hebben witgewassen met de Troika Laundromat.

Fridman en Aven zijn verder eigenaren van Supermarktketen X5 Retail en telecombedrijf Veon (voorheen Vimpelcom). Deze bedrijven hebben beide een ‘hoofdkantoor’ in Nederland. Het in Nederland gestalde bezit van Fridman en vrienden is volgens de meest recente jaarverslagen goed voor bijna 30 miljard euro.

Met medewerking van Charlie Ubbens