Het Noors-Russische telecombedrijf Vimpelcom, gevestigd op de Amsterdamse Zuidas, betaalde in Oezbekistan jarenlang volop steekpenningen aan presidentsdochter Gulnara Karimova. Hierdoor verkreeg het bedrijf de zo gewilde telecomvergunningen in Centraal-Azië.

De telecommaatschappij viel door de mand, kreeg in meerdere landen met justitie te maken en wist in 2016 strafvervolging af te kopen. Het Nederlandse Openbaar Ministerie ging akkoord met een megaschikking van ongeveer 358 miljoen euro — die in de staatskas vloeit. Het lijkt een win-winsituatie, want justitie bespaart op deze wijze een langdurig en kostbaar opsporingsonderzoek. En nog mooier: de boete geef meer financiële speelruimte aan het ministerie van Justitie en Veiligheid.

Schijn bedriegt

Maar schijn bedriegt, want zo’n Vimpelcom-schikking kende toch een grote verliezer: de Nederlandse burger. ‘Schikkingen gaan ten koste van het gemeentefonds,’ zegt econometrist Jan Verhagen, columnist bij het vakblad Binnenlands Bestuur en expert op het gebied van gemeentefinanciën. ‘Dat betekent dus minder geld voor bijvoorbeeld lantaarnpalen, groenvoorziening, scholen en bejaardenzorg. Dat is oneerlijk, alsof wij medeschuldig zijn.’ Hij becijferde dat alleen al de Vimpelcom-schikking ertoe heeft geleid dat de Nederlandse burger gemiddeld 4 euro per persoon door de neus is geboord.

De schikking met Vimpelcom kostte het gemeentefonds gemiddeld 4 euro per burger

Hoe zit dat? Verhagen wijst naar de koppeling tussen de rijksuitgaven en het gemeentefonds – de pot met tientallen miljarden euro’s die jaarlijks wordt uitgekeerd aan alle Nederlandse gemeenten, die daarmee weer bijvoorbeeld de bejaardenzorg, de plantsoenendienst en de bouw van scholen kunnen bekostigen. De koppeling bewerkstelligt dat als de rijksuitgaven stijgen, het gemeentefonds ook meer geld krijgt toebedeeld. Andersom geldt hetzelfde: als de overheid bezuinigt, wordt het gemeentefonds ook gekort. Het is het zogeheten ‘samen de trap op, samen de trap af’-principe.

Schikking betekent negatieve rijksuitgaven

Sinds 1995 geldt dat boete-inkomsten, waaronder ook de nu populaire schikkingen, meetellen als negatieve rijksuitgaven. De Vimpelcom-schikking van 358 miljoen euro is op papier dus aangemerkt alsof het rijk 358 miljoen euro minder uitgaf. Het gevolg daarvan was dat — trap af — het gemeentefonds gekort werd met circa 20 procent van de betreffende boete-inkomsten. Dat betekent 71 miljoen euro minder uitkering aan het gemeentefonds: gemiddeld 4 euro per burger.

Het effect is vanaf begin dit jaar overigens iets gewijzigd. ‘Het verschil is dat boete-inkomsten van het rijk vanaf 2018 niet meer voor ongeveer 20 procent, maar voor zo’n 10 procent meetellen voor het gemeentefonds,’ zegt Verhagen. Hij bestrijdt dat het om klein bier gaat: ‘Een paar ton aan schikkingen op het gemeentefonds van ongeveer 20 miljard is natuurlijk nauwelijks merkbaar, maar het aantal schikkingen met justitie neemt toe. Het gaat inmiddels om honderden miljoenen. Het korten op het gemeentefonds zal niet zo’n grote impact hebben op Schiermonnikoog, maar Amsterdam krijgt zo’n 8 procent uit dat fonds — dus dan kan er bijvoorbeeld geen school gebouwd worden omdat een bedrijf de boel heeft lopen flessen in Oezbekistan.’