
Gaat het echt beter met ons wanneer de economie groeit? Lees meer
'De economie groeit, dus het gaat goed met Nederland.' Dit soort uitspraken hoor je vast wel eens voorbij komen. Maar klopt dat wel? Waar praten we nu eigenlijk over als we het over de economie hebben?
Economie is een sociale wetenschap – het gaat over mensen en hun interactie. In veel economische discussies is deze menselijke factor alleen ver te zoeken en wordt er vooral gegoocheld met cijfertjes. Economie wordt zo een onnavolgbaar onderwerp voor iedereen die niet van wiskunde houdt; en daar lijdt het maatschappelijk debat onder. Economische argumenten worden regelmatig op dogmatische wijze ingezet om politieke besluiten te legitimeren – zonder aandacht te schenken aan de sociale implicaties. De economische leer vormt zo de perfecte sluier voor machtsmisbruik.
Het geloof in 'economische groei' heeft daarmee veel weg van een religie: in de veronderstelling dat het goed voor ons is – maar zonder echt te begrijpen waarom – lopen we als makke lammetjes achter de predikers van de economische waarheid aan. In het dossier 'De economische religie' ontkrachten we economische mythes en belichten we het maatschappelijke aspect achter de cijfertjes.
Polmans onvermogen om Unilever te verduurzamen is een maatschappelijk probleem
Podcast | Geen subsidies voor bedrijven, maar een betaalde baan voor iedereen
Geen subsidies voor bedrijven, maar een betaalde baan voor iedereen
Wat er écht gebeurt als een wereldwijde crisis ons raakt
Joseph Stiglitz: ‘We hebben luid protest nodig tegen de stille invloed van het grote geld’
OESO zet revolutionaire stap en wil geen pleisters meer plakken
Blind afbouwen van de staatsschuld? Investeer liever in de samenleving
De economische statistiek wordt van binnenuit aangevreten
We zijn verslaafd aan goedkoop geld, maar doen er te weinig mee
Een decennium crisis: we hebben niets geleerd
Schulden zijn geen probleem, maar wel op deze manier
De economische modellen melden zonnige vooruitzichten voor onze economie. De groei is echter niet duurzaam, meent econoom en hoogleraar Dirk Bezemer. Als je de schuldverschuiving richting vastgoed en financiële producten niet meeneemt, ontgaat het je hoe we meeschuiven naar een nieuwe crisis. En die wordt heftiger dan ooit.
Roel heeft op Mark Rutte gestemd. Hij is ondernemer met een eigen kledingwinkel. ‘Het gaat de afgelopen vier jaar wel weer prima met de omzet. Als ik om me heen kijk zie ik dat de economie weer is aangetrokken, dus Rutte heeft het goed gedaan. Ik ken een boel mensen die er zo over denken, dus het verbaast me niets dat de VVD weer de grootste is geworden.’
De kledingwinkel van Roel is een echt familiebedrijf. In de etalage hangen sweaters en hippe petten, waarvan hij er zelf één losjes op het hoofd draagt — dat hoort bij het imago van de winkel. Hij heeft de zaak van zijn ouders overgenomen en vertelt dat op de onderneming geen schuld rust. ‘Het pand huur ik van mijn vader. Daar zit nog wel een hypotheek op, maar dat winkelpand is nu veel meer waard dan toen hij het kocht.’ Roel lacht. ‘Dat was nog in de goede jaren. De aankoop van mijn eigen appartement was helaas een stuk minder gunstig getimed; net voor de kredietcrisis. Gelukkig zijn de huizenprijzen de afgelopen jaren flink gestegen en staat mijn woning inmiddels weer boven water.’
Financiële zwarte gaten
Er is niets ongewoons aan de financiële situatie van Roel. Een hypotheekschuld is heel normaal in Europa. En al helemaal in Nederland, waar de hypotheekrenteaftrek heilig is, en private schuld — in tegenstelling tot de staatsschuld — geen noemenswaardig onderwerp van discussie is. Waarom zou je tijdens verkiezingstijd ook aandacht besteden aan een onderwerp dat de bevolking niet bezighoudt?
Hypotheekrenteaftrek ter discussie stellen kan electoraal gezien alleen maar tegen je werken en met fundamentele discussies over schuld win je zeker geen stemmen. Het is een saai onderwerp dat weinig tot de verbeelding spreekt. Je kunt beter scoren met oneliners over begrijpelijke onderwerpen, zoals normen en waarden, veiligheid of moslims.
Met fundamentele discussies over schuld win je geen stemmen
Het gebrek aan aandacht voor schuldengroei van bezige burgers en campagne voerende politici valt dus wel te verklaren, maar dat zelfs economen er weinig belangstelling voor tonen, is een andere zaak. In de standaard economische modellen worden zowel bestaande schulden als de creatie van nieuwe schulden niet meegenomen.
Dat is opzienbarend, als je bedenkt dat tien jaar geleden economen de crisis niet zagen aankomen omdat hun macro-economische modellen daar niets over aangaven. Het ontbreken van financiële variabelen in de modellen had daar alles mee te maken, maar ook nu nog wordt de invloed van de financiële sector op de economische ontwikkeling ondermaats gemodelleerd. Je rekent je al gauw rijk als je wel kijkt naar toegenomen rijkdom en consumptie van blije huizenbezitters — omdat hun huis in waarde is gestegen — maar vergeet dat er ook een keerzijde zit aan deze ogenschijnlijke economische groei in de vorm van toegenomen hypotheekschulden. Dat zou ons wel eens kunnen opbreken, want zo ontstaan ‘financiële zwarte gaten’ met mogelijk ‘rampzalige gevolgen.’
Zo klonken de waarschuwende woorden in de oratie waarmee Dirk Bezemer op 14 maart zijn hoogleraarschap Economie van de internationale financiële ontwikkeling aan de Rijksuniversteit Groningen aanvaardde. Waarom schuldverschuiving Nederlandse hoogconjunctuur kwetsbaar maakt, was de titel van zijn toespraak.

Bezemer, die zich al jaren verdiept in de door schulden gedreven Westerse economieën, had voorafgaand aan zijn inauguratie een symposium georganiseerd. Onderzoekers, bankiers en toezichthouders uit binnen- en buitenland spraken over hun onderzoek naar schuldverschuiving en de gevolgen ervan. Uit alle verhalen kwam naar voren dat door het weglaten van schuldcreatie uit economische modellen, een blinde vlek voor financiële kwetsbaarheden ontstaat.
Volgens Bezemer is schuldverstrekking op zichzelf niet het probleem, maar ligt het eraan waarvoor de leningen worden afgesloten. Er is een algemene trend ingezet vanaf de jaren ’90 die nog steeds voortduurt: het verstrekken van leningen is verschoven van de productieve sector richting vastgoed en financiële markten.
Het is positief voor de economie als er geleend wordt om te investeren in diensten of productie, bijvoorbeeld om een nieuwe koffiebar te openen of een medische innovatie te ontwikkelen. Dat zijn productieve en innoverende activiteiten die inkomen generen waarmee schulden ook weer kunnen worden afgelost.
Overoptimisme en kuddegedrag
In de koffiebar worden banen gecreëerd, want iemand moet de espressomachine bedienen en de latte macchiato’s serveren. Een medische innovatie kan niet alleen betere gezondheidszorg opleveren maar ook de maatschappelijke kosten voor een ingreep terugbrengen. Via lonen, bedrijfswinsten en efficiëntere dienstverlening worden economische voordelen gespreid over een brede groep in de samenleving.
Door overoptimisme en kuddegedrag verschuift de schuld richting riskante investeringen
Er is echter ook een categorie schulden die niet leidt tot meer productie, of tot de groei van de reële economie. In deze categorie vallen de leningen die vloeien richting speculatieve investeringen in vastgoed en financiële producten. Bezemer baseert zich onder andere op de theorieën van de econoom Hyman Minsky, die in de jaren ’60 tot ’90 al schreef over de menselijke psyche als oorzaak voor groei en verschuiving van schulden richting financiële speculatie. In eerste instantie wordt er geleend om productie te financieren, maar door overoptimisme en kuddegedrag verschuift de schuld langzaam richting steeds riskantere investeringen, die prijzen opdrijven zonder productie of inkomen te genereren.
Een selecte groep speculanten die op tijd weer uitstapt, profiteert van excessieve vermogenswinsten, de massa blijft achter met verlies en een ondraaglijke schuldenlast nadat de luchtbel is gebarsten. ‘Het is in feite een piramidespel. Inkomen wordt almaar schever verdeeld — het algemene loonpeil blijft gelijk terwijl enkele beleggers en bankiers mega-bonussen opstrijken — en de kans op een nieuwe crisis wordt steeds groter,’ aldus Bezemer.
De rentetruc
De Nederlandse hypotheekschuld is ten opzichte van het bruto binnenlands product (bbp) een van de hoogste ter wereld en vormt het grootste deel van de schuldenlast van huishoudens, te weten maar liefst 277 procent van het netto besteedbaar inkomen. Over schulden moet rente worden betaald, en dat geld kunnen huishoudens niet besteden aan kleren, uit eten gaan of een nieuwe auto. Een te grote schuldvoorraad remt zo de nationale consumptie. Die voorraad moet volgens Minsky eerst worden afgebouwd, alvorens een economie weer gezond kan groeien.

Je kunt echter ook een trucje gebruiken om de schuldenproblemen te maskeren, en wel: door te zorgen dat de consumptie niet inzakt. Om dat voor elkaar te krijgen houdt de Europese Centrale Bank (ECB) al enkele jaren de rente kunstmatig laag. Hierdoor hoeven huishoudens weinig rente te betalen over bestaande schulden en is het goedkoop om nog meer te lenen. Met dat geld kunnen burgers alsnog dat huis of die nieuwe auto kopen. Er wordt geconsumeerd alsof er geen vuiltje aan de lucht is en het lijkt of de economie weer is aangetrokken.
Het is alleen geen duurzame groei, maar koopkrachtgroei aangedreven door een financiële motor van schuldengroei. Consumeren op de pof en speculatief investeren met geleend geld overschaduwen het onderliggende probleem dat ondertussen almaar groter wordt: echte economische groei blijft uit, financiële kwetsbaarheid neemt toe en de uiteindelijke klap zal heftiger zijn alle voorgaande. ‘Een kleine renteverhoging kan grote gevolgen hebben voor de houdbaarheid van schulden en bestedingen en zo een nieuwe financiële en economische schok veroorzaken.’

Hoe verder?
Bezemer pleit voor betere macro-economische modellen, waarin ook geld en schulden worden meegenomen om de relatie tussen financiële en economische ontwikkelingen te bestuderen, niet alleen binnen Nederland maar in internationaal perspectief. ‘Bovendien is continue regulering van financiële markten nodig om te voorkomen dat schuld sneller groeit dan inkomen, en verschuift richting speculatie en piramidespel-constructies. Dat laat nu te wensen over. De verlening van bankkrediet, die sinds de jaren ’90 sterk is verschoven van de reële sector richting vastgoed en financiële markten, is na de kredietcrisis nooit teruggeschoven. Bedrijfskredieten blijven afnemen terwijl de hypotheekverlening weer groeit.’
De oproep tot meer overheidsregulering werd kritisch aangehoord door enkele vrijemarktvoorstanders, aanwezig bij Bezemers symposium en inaugurele-rede. Ook plannen voor radicale hervorming van het geldstelsel leidden tot flinke discussie en het out-of-the-box-idee om tegelijkertijd de economie via groene obligaties te verduurzamen, werd lang niet door iedereen omarmd. Wat echter buiten kijf stond is de ernst van de problematiek. De huidige schuldengroei levert nauwelijks productie op, maar leidt tot speculatie en, als we niet oppassen, tot een nieuwe crisis. De opvatting dat we niet simpelweg op de ingeslagen weg door kunnen gaan, werd gedeeld door het internationale gezelschap van bankiers, investeerders, toezichthouders, academici en onderzoekers.
Burgers als Roel maken zich niet druk over schulden zolang de rente laag is en huizenprijzen stijgen. Die situatie is echter niet houdbaar; zo waarschuwt ook De Nederlandsche Bank voor het gevaar van restschulden. Voordat de volgende crisis zich aandient, moeten doeltreffende maatregelen getroffen worden. Dat vereist meer onderzoek naar oplossingen, maar ook betrokkenheid van de politiek en media.
Volgens Bezemer moeten we de kwetsbaarheden in ons huidige groeimodel erkennen en de theorie van Minsky toepassen om de verschuiving van schuld een halt toe te roepen. De nieuwe regering kan hier niet omheen, als ze de economische duurzaamheid en stabiliteit van Nederland wil waarborgen — en dat is nu juist waarom Roel op Rutte heeft gestemd.
Dirk Bezemer zal een van de sprekers zijn op het Gepeperd Gesprek over de economie dat Follow the Money op 30 maart organiseert.
30 maart: een Gepeperd Gesprek
De economie draait weer. Maar betekent dat ook dat het goed gaat? Feit is dat de schulden van burgers en overheden nu groter zijn dan vóór de kredietcrisis. Het kraakt en wringt. In het volgende gepeperd gesprek gaan we onderzoeken hoe we onze economie beter kunnen maken. Is er een alternatief voor schuld als motor van de vooruitgang?
Op donderdag 30 maart brengt Follow the Money onder meer hoogleraar Economie Dirk Bezemer en economisch journalist Maarten Schinkel samen met televisiemaker Jort Kelder en FTM-hoofdredacteur Eric Smit. De gasten zullen het gaan hebben over ons economisch stelsel. Het debat zal zijn zoals u van ons gewend bent: pittig. Save the date.
42 Bijdragen
bps 12
Dat heeft toch wel een aantal jaren en decennia geduurd.
Gaan we dan nu aan de slag om het economisch systeem te verduurzamen met stabiliteit en continuïteit ?
Marla Singer 7
bpsNederland is geen democratie.
bps 12
Marla SingerLaten ze er nu maar wat harder voor vechten.
Ludovica Van Oirschot 15
bpsIrfan 1
bpsbps 12
IrfanLudovica Van Oirschot 15
bpsbps 12
Ludovica Van OirschotIs wat mij het eerst zo te binnen schiet, mijn 'evoked set'.
Ik herinner mij dat men in 2011 nog behoorlijk in het duister tastte. 'No one saw it coming'.
Kok, Lubbers en Bolkesteijn waren in dec. 2011 bij de NOS in een aparte uitzending op tv om oorzaken, antwoorden en raad over de crisis. Ze wisten het toen niet of nauwelijks. Het was gissen.
Wim Kok: "Wie het weet, mag het zeggen." Hij kende z'n eigen verleden beleidsfouten niet.
Er werd veel gezegd nadien, maar toch niet geluisterd.
Op de oude voet doormodderen, ondanks nieuwe inzichten over neoliberalisme, klassieke economie en onderscheid tussen eurocrisis en schuldencrisis.
Ludovica Van Oirschot 15
bpsbps 12
Ludovica Van OirschotMatthijs 11
W. Van Den Broeck 5
Dank voor dit artikel. Dit zou basiskennis economie moeten zijn in elke opleiding (en ook in de media)
Dan kan de discussie over de begroting ook intelligent gevoerd worden.
Dank!
bps 12
W. Van Den Broeck"Wie zijn schulden tijdig betaald, vermeerdert zijn bezit.”
Dat is; consumptieve schulden eerder aflossen dan het aangekochte bezit is verbruikt,
en productieve schulden tijdig aflossen met daaruit voortkomende productie.
Dan hou je welvaart (verhoging) en groei over.
Ik heb het nadien in opleidingen bij economie nooit weer gehoord.
Ik snapte weinig van die economie en was het er nooit mee eens.
Nu begrijp ik waarom ik het niet begreep: het schoot tekort. Bezemer begrijp ik wel.
bps 12
W. Van Den BroeckVeel mensen denken: “Als nu maar zoveel mogelijk mensen na mij zoveel mogelijk schulden nemen, dan verdampen mijn schulden door inflatie als sneeuw voor de zon en heb ik gratis goed en gratis geld.”
Maar zo werkt het niet op de lange duur.
Voor inflatie is meer schuld nodig dan er 'verdampt'. Dat is rekenkundig aantoonbaar met (1+i)ᵗ > (1-i)ᵗ⁻¹.
Dat kan niet altijd maar doorgaan.
W. Van Den Broeck 5
bpsDaarom dat het loonaandeel omhoog moet, zodat mensen kunnen leven van inkomsten ipv schuld. En moet de overheid een begrotingstekort lopen ter hoogte van de spaarquote plus het deficit op de handelsbalans. Alleen Noorwegen kan in Europa op dit moment een surplus hebben op de begroting.
bps 12
W. Van Den BroeckIk leer mijn kinderen dat het goed is om ook een niet-financiële kapitaalbuffer te hebben.
Maar als ik het goed heb, kunnen we nog een flinke opleving verwachten als de particuliere woninghypotheken van de 277% private schuld met veel gemartel afgelost zijn, die huizen vererfd, erfbelast en verkocht worden onder nieuwe hypotheken. De babyboomers van de aardgaswelvaart overlijden aanstonds eens. Zo vindt er ook nog weer een flinke instroom van geld in de economie plaats. Denkt u niet?
PS. Moet het kapitaalaandeel dan ook niet omlaag gelijktijdig met het loonaandeel omhoog, of liever de algehele koopkracht omhoog door een sterkere binnenlandse munt? Iedereen die geld uitgeeft profiteert daarvan en niet alleen diegenen die een hoger loon bereiken of die wel van een begrotingstekort van de overheid profiteren.
De financiële economie zou meer in gelijke verhouding met de reële economie moeten komen en meer uitwisselen, door bijv. spaarrente en dividenden, en spaargeld als lening meer terug te laten vloeien naar meer mensen in de reële economie.
W. Van Den Broeck 5
bpsOf er veel opgespaard kapitaal terug in de economie gaat vloeien, weet ik niet. We houden van sparen. Dan moet de overheid gauw wat grotere tekorten op de begroting hebben om de economie niet te laten doodvallen door te weinig consumptie.
bps 12
W. Van Den BroeckAls de private sector, de bevolking zelf, een surplus genereert, dan hoeft de overheid dat niet uit te lokken met een begrotingstekort.
W. Van Den Broeck 5
bpsbps 12
W. Van Den BroeckHet overgrote deel van economie is lokaal en regionaal. In Europees verband zijn het allemaal overlappende en in elkaar overlopende regionale olievlekken, een overlappende lappendeken als het ware, bij wijze van visualiseren. Hoe groter afstand, hoe minder verweven en verbonden.
https://www.ftm.nl/artikelen/vijf-mythes-handel-en-toekomst-nederland-als-handelsland
W. Van Den Broeck 5
bpshttps://en.m.wikipedia.org/wiki/Sectoral_balances
bps 12
W. Van Den BroeckPeter Urbanus 5
bpsbps 12
Peter UrbanusJan Smid 8
Wat je wel ter discussie kunt stellen is of de belastingbetaler er nog voor moet draaien als de WEW-pot leeg is. Het lijkt nu net op een staatshedgefund zo slecht is het gekapitaliseerd.
Wladimir Beekmans 2
Jan SmidDe crisismaatregelen maken van het waarborgfonds de meest winstgevende verzekeraar. Het mooie is dat we allemaal eigenaar zijn. Zelfstandig ondernemers kunnen met een jaartje cijfers een huis kopen en flexwerkers die een perspectiefverklaring kunnen overleggen. Risicovol, maar geen ouderwetse NINJA (No Income No Job No Assets) hypotheken.
peterengel 2
GELD op zichzelf heeft niets negatiefs of positiefs - het is het middel -
echter oppotten dus onttrekken aan anderen vormt de leerstoel : Economie want zo ontstaat ongelijkheid en Economie is ongelijkheid in kaart brengen ....
gewichtig doen over wat bij de ene groep blijft hangen ten koste van de anderen
handelen in deze kant van de wereld gaat ten koste van de andere kant in de wereld - economie als wetenschap gaat uit van degene die heeft ten opzichte van degene die niet heeft
peterengel 2
het zijn allemaal mooie begrippen maar dicht bij de mens is het echter voelbaar en merkbaar - daarbuiten wordt het wetenschap en abstract
Arjan 7
Maar wel wat moeite met sommige conclusies die hij nu al trekt tav banken die verhoudingsgewijs meer hypothecaire leningen en minder bedrijfsfinancieringen zijn gaan verstrekken. Het suggereert dat banken voor het vraagstuk hebben gestaan om een keuze te maken in het type lening wat in het voordeel is uitgevallen voor hypothecaire leningen en dat dit slecht is voor de reële economie omdat het geen productieve leningen zijn.
1) De vraag is of banken voor een keuze vraagstuk hebben gestaan om hypothecaire of bedrijfsleningen te verstrekken of hebben voorzien in beide vraag.
2) Een toename in hypothecaire leningen hoeft niet een negatieve impact te hebben op de verstrekking van bedrijfsfinancieringen, maar kan ook een positieve effect hebben, omdat stijgende huizenprijzen er ook voor zorgen dat het consumentenvertrouwen en bestedingen toenemen. Het is maar de vraag of het vraagstuk of de euro moet worden besteed aan woonlasten of aan de auto zoals Bezemer voorlegt speelde. Het kan ook beiden, zover inkomen/vermogen het toelaat.
Maar denk dat het wel goed is om niet slechts te kijken naar schulden vanuit risico-oogpunt, maar ook naar de macro-economische effecten.
W. Van Den Broeck 5
ArjanArjan 7
W. Van Den BroeckW. Van Den Broeck 5
ArjanNee maar meer voor minder veronderstelt productiviteitsstijgingen en die zijn er nu niet.
Arjan 7
W. Van Den BroeckW. Van Den Broeck 5
Arjanbps 12
ArjanIs een lening niet productief geweest als er kapitaal na aflossing over blijft?
Arjan 7
bpsbps 12
ArjanPeter Urbanus 5
R. Eman 8
Kan iemand mij een link verschaffen waar dit duidelijk en simpel wordt uitgelegd? Bvd
hein vrolijk 6
Peter Faasse 4
Ferdi Scholten 5
Zo lang er niets wordt gedaan aan de schuldenlast en de oorzaak daarvan zal de volgende crisis alleen maar nog groter worden dan we tot nu toe meegemaakt hebben.
Een ander verdienmodel op hypotheken zou al een drastische verbetering van de stabiliteit opleveren. Het huidige model, gebaseerd op het betalen van rente over de gehele looptijd van de hypotheek is onrechtvaardig en zorgt voor een te hoge schuldenlast. De enigen die hier echt van profiteren zijn de hypotheekverstrekkers die er slapend rijk mee worden.
Een model waarbij de totale kosten van het verstrekken en administreren van de hypotheek direct in het begin verrekend worden en meegenomen worden in het hypotheekbedrag is eerlijker, geeft duidelijkheid over de lasten (alleen maar aflossing) en is stabiel (niet afhankelijk van rente). Het voorkomt ook dat de hypotheeknemer meer betaalt aan rente dan het bedrag dat hij oorspronkelijk geleend heeft. Het is alleen (veel) minder lucratief voor de hypotheekverstrekker.
Dan kan ook meteen de hypotheekrente aftrek uit de belasting geschrapt worden. (vooral als dit met terugwerkende kracht op alle lopende hypotheken wordt gedaan)