Een vijfde van de senatoren worstelt met de regels over de hoogte van bestuurssalarissen in de semi-publieke sector – zelfs als het over hun eigen (bij)baan gaat. Zo toucheert Eerste Kamerlid Henk Pijlman (D66) jaarlijks circa 10 duizend euro te veel als voorzitter van de Hanzehogeschool in Groningen. Senator Jopie Nooren (PvdA) zit bijna 15 duizend euro boven de wettelijk bepaalde norm. Ze is voorzitter van Bartiméus, een instelling voor blinden en slechtzienden.

Senator Thom de Graaf (D66) betaalde vorig jaar keurig 22 euro terug aan de Vereniging van Hogescholen om tot op de eurocent nauwkeurig aan de Balkenendenorm te voldoen. Als voorzitter verdient hij er 162.900 euro voor een 36-urige werkweek. Maar daarnaast heeft hij nog 13 betaalde en onbetaalde functies. En hij is al senator, een betaalde functie (jaarsalaris: bijna 30 duizend euro) die ruim een dag per week in beslag neemt. Tot voor kort was de beoogd vicevoorzitter van de Raad van State bovendien fractievoorzitter: een zwaardere, en hoger beloonde functie dan het ‘gewone’ senatorschap.

Balkenendenorm

In 2012 werd de Wet Normering Topinkomens door de Eerste Kamer aangenomen; op 1 januari 2013 ging de zogeheten ‘Balkenendenorm’ in. Simpel gezegd komt de wet erop neer dat bestuurders in de (semi)publieke sector (denk aan woningbouw, onderwijs, zorg, cultuur en media) niet meer dan een ministerssalaris mogen verdienen. Iedere bestuurder krijgt via een formule een individueel plafond toegekend, afhankelijk van de sector, de omvang van de instelling, de complexiteit van het werk en het aantal uren dat de (top)functionaris er werkt. Maar niemand mag als bestuurder in de (semi)publieke sector in totaal meer dan 181 duizend euro verdienen.

Ruim vijf jaar na de invoering van de Balkenendenorm blijken de 75 controleurs van de macht in de chambre de réflexion zich slecht aan hun eigen regels te houden. Dat blijkt uit onderzoek van Follow the Money. Vrijwel alle senatoren noemen de normering van topinkomens ‘een goede zaak’. Toch beroepen zij zich, zodra er overschrijdingen zijn bij hun eigen nevenfuncties, op ‘het overgangsrecht voor bestaande contracten’. Dat is een speciale uitzonderingsregel waarin de wet voorziet, en die inhoudt dat zittende bestuurders maximaal vier jaar hun huidige salaris mogen houden, en daarna binnen drie jaar moeten zakken totdat ze wel aan de norm voldoen.

Het gebied is dus nogal grijs, en senatoren maken daar dankbaar gebruik van. Pijnlijk is dat juist politici geregeld anderen oproepen toch vooral het goede voorbeeld te geven wat betreft de honorering in de (semi)publieke sector. Het is immers een ‘mentaliteitskwestie’, vinden ze. D66-Kamerlid Jan Paternotte stelde bijvoorbeeld Kamervragen nadat bekend werd dat diverse medewerkers bij aspirant-omroep PowNed ver boven de Balkenendenorm verdienen. PvdA-kamerlid Jan Vos riep zelfs op het Koningshuis op de Balkenendenorm te zetten.

'Ik zou de universiteit kunnen vragen of ik net één euro onder de norm mag zitten, maar dat is ook huichelarij'

Dikbetaalde senatoren zijn met name voor de PvdA een netelige kwestie. Daarvoor moeten we terug naar 2009, toen de sociaaldemocraten onder voorzitterschap van Lilianne Ploumen met veel publiciteit hun ‘erecode’ lanceerden. Ploumen schreef in een brief aan de partijleden dat PvdA-bestuurders voortaan ‘sober en dienstbaar door het leven moesten gaan’. Daar hoort ook een normaal salaris bij. ‘Leden die in de publieke sector meer dan de premier willen verdienen, zoeken maar een andere partij.’

En toen kwam in 2011 ene André Postema in het vizier, kandidaat voor de Eerste Kamer. NRC Handelsblad meldde na onderzoek dat hij de erecode van zijn partij schond. Postema ontving 204.858 euro als vicevoorzitter van het college van bestuur van de Universiteit van Maastricht – ruim boven de Balkenendenorm die de PvdA zelf zo hoog in het vaandel draagt. ‘Ik zou de universiteit kunnen vragen of ik net één euro onder de norm mag zitten, maar dat is ook huichelarij’, zei hij destijds. ‘Je kunt het niet gauw goed doen.’

Het bestuur van de PvdA beloofde de zaak tot op de bodem uit te zoeken; daarna hoorde niemand meer over de kwestie. Postema werd senator en nam er in 2014, toen hij stopte bij de Universiteit van Maastricht, twee banen bij. Hij werd president-commissaris bij de chemische fabriek Chemelot (we hebben zijn salaris daar nog niet kunnen achterhalen) en voorzitter van het Limburgs Voortgezet Onderwijs (LVO). Zijn salaris bij het LVO zat in 2016 precies één euro onder de Balkenendenorm, te weten: 178.899 euro (zijn individuele plafond was vastgesteld op 179.000 euro). Dat salaris kreeg hij op basis van een fulltime baan; maar hij vervulde daarnaast nog vier nevenfuncties, en hij was senator.

Eigenlijk viel het niemand op – Postema werd zelfs fractievoorzitter – totdat afgelopen juni de diploma’s van 354 leerlingen van zijn scholengemeenschap ongeldig werden verklaard, omdat ze een aantal verplichte vakken niet hadden afgerond. Er bleek sprake te zijn van wanbeleid. Postema zag zich door het examen-echec van vorige maand gedwongen op te stappen als fractievoorzitter. Hij bleef wel aan als senator. Ondertussen zit de PvdA flink met de kwestie in de maag. Ineens werd ‘precies één euro onder de Balkenendenorm zitten’ een issue. Hoewel Postema benadrukte dat hij volgens zichzelf de erecode niet had geschonden, wilde een woordvoerder daar begin deze maand ‘geen uitspraken over doen’.

En dan gaat het hier nog om een senator die ónder de Balkenendenorm zit. Zijn PvdA-collega Jopie Nooren gaat er zwaar overheen: ze werd op 1 januari 2013, nota bene de dag waarop de Wet Normering Topinkomens inging, bestuursvoorzitter bij zorginstelling Bartiméus en ontving dat jaar 209.697 euro salaris. In vijf jaar tijd zakte ze weliswaar naar 180.903 euro, maar volgens haar individuele norm mag ze slechts 166 duizend euro verdienen. Als hoofd van zorginstelling Bartiméus (gespecialiseerd in complexe zorg voor slechtzienden) heeft zij zitting in een vereniging, een stuurgroep, vijf stichtingen en drie BV’s. Als PvdA-senator is ze woordvoerder voor onder meer Volksgezondheid en Onderwijs. FTM berichtte eerder dat deze voorvrouw van Bartiméus – tot ergernis van diverse ambtenaren – geregeld het ministerie benadert om haar zorginstelling bij hen onder de aandacht te brengen.

Pijlmans overgangsperiode bestaat uit loonsverhogingen, dus juist een verdere verwijdering van de norm

Ook D66-senatoren weten hun weg naar lucratieve bijbanen in de publieke sector goed te vinden. Neem Henk Pijlman (63). Hij studeerde geschiedenis, werd leraar en wethouder in Groningen. Sinds 2000 zit hij in het bestuur van de Hanzehogeschool in Groningen; in 2004 werd hij er voorzitter. Vorig jaar verdiende hij daar 190.425 euro, terwijl zijn individuele norm op 181.000 euro is vastgesteld en het voltallige College van Bestuur zich in 2013 aan de WNT-norm committeerde. Pijlman beroept zich op zijn overgangsrecht, meldt de jaarrekening van 2017. Maar in 2016 verdiende hij minder: 188.045 euro. Hoewel de overgangsperiode bedoeld is om bestuurders de tijd te geven geleidelijk te dalen, bestaat Pijlmans overgangsperiode uit loonsverhogingen, en behelst die dus juist een verdere verwijdering van de norm. Wanneer FTM hem hiermee confronteert, laat hij weten: ‘na vier jaar moet het salaris in drie stappen worden verlaagd. Dat is bij mij niet nodig’. Hoewel de Balkenende-norm inclusief pensioen  is, beroept Pijlman zich op de oude regels en wijt hij de loonstijging aan een ‘gestegen pensioenpremie’. Hij laat voorts weten dat zijn salariëring volgens de externe accountant van de Hanzehogeschool een ‘correcte toepassing’ van de wet is.

Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden, noemt onze bevindingen maar ook de reactie van de senatoren hierop ‘betrekkelijk schokkend’. ‘Een aantal senatoren lijkt zich van geen kwaad bewust. Ze schijnen het toucheren van vergoedingen die niet passen bij het dienen van een publieke zaak doodnormaal te vinden.’ Hij wijst er ook op dat de verdedigingslinie van de senatoren er steevast een is van ‘niet langs dezelfde meetlat als anderen gelegd te kunnen worden’. ‘Ze voelen zich kennelijk geprivilegieerd en boven het systeem staan,’ constateert hij.

Toezichthouders van (semi)publieke instellingen moeten onder meer toezien op het naleven van de Balkenendenorm.‘Hoe gaan de Raden van Toezicht er eigenlijk mee om?’, vroeg Tweede Kamerlid Harry van der Molen (CDA) afgelopen april in een debat over de WNT. ‘Komt het niet alleen van papier, of zit het ook tussen de oren van de mensen?’ Het is opmerkelijk dat uit onze inventarisatie blijkt dat elf senatoren als toezichthouder bij een (semi) publieke instelling tolereren dat ‘hun’ bestuurders ver boven de norm verdienen.

Het komt neer op goedkeurend toekijken hoe een kennis dronken in jouw auto wegrijdt

Tot CDA-senator Ben Knapen is het belang van de WNT-norm kennelijk nog niet doorgedrongen. De oud-staatssecretaris van Europese Zaken en Ontwikkelingssamenwerking is toezichthouder bij het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN). Topman Paul Korting verdiende daar 302.705 euro in 2016. Knapen staat dus toe dat zijn eigen bestuurder een veel te hoog salaris ontvangt. Vergelijk het met eerst een wet aannemen die het mensen verbiedt onder invloed te rijden, om vervolgens goedkeurend toe te kijken hoe een kennis dronken in jouw auto wegrijdt.

GroenLinkser Ruard Ganzevoort houdt toezicht bij de KRO-NCRV, waar een bestuurder (net als vijf presentatoren) boven de Balkenendenorm verdient. Hij wordt daar niet blij van, zegt Ganzevoort. ‘Je bent echter als werkgever wel gebonden aan de gemaakte afspraken, de contracten waarin een salaris is afgesproken.’ Ook erkent hij dat de overgangsregeling lang duurt. Of de senator, die de WNT ‘een zeer goede zaak’ noemt, bij zo’n bedrijf wel toezicht wil houden? Moet hij niet juist een daad stellen? ‘Er zijn andere belangrijke zaken waar ik als toezichthouder wel iets mee kan doen.’ Bovendien vertrekt die ene bestuurder die boven de Balkenendenorm verdient volgend jaar.

D66-collega Alexander Rinnooy Kan (senator met liefst 32 nevenfuncties) was tot begin dit jaar toezichthouder bij het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam, dat recent is gefuseerd met het VU Medisch Centrum. Rinnooy Kan voldeed als voorzitter van de raad van toezicht met 22.500 euro aan de norm. De bestuurders die hij controleerde echter niet. Voorzitter Hans Romijn ving vorig jaar 230 duizend euro; de jaarrekening 2017 vermeldt dat oud-minister Edith Schippers (Volksgezondheid) en Ronald Plasterk (Binnenlandse Zaken) daarvoor toestemming gaven, een uitzonderingspositie dus. Dat geldt ook voor de andere bestuurders van het AMC. Maas Jan Heineman kreeg bijna een ton meer dan de norm, te weten 280.466 euro. Zijn collega Frida van den Maagdenberg verdiende 229.043 euro. Allebei beroepen ze zich op de overgangsregeling, al nam Van den Maagdenberg pas per 1 januari 2014 zitting in het bestuur.

Ook Maria Martens viel ons op. Deze CDA-senator krijgt zelf geen salaris voor haar werk als toezichthouder bij ’s Heeren Loo, een instelling voor gehandicaptenzorg. Toch ziet ze wel toe hoe bestuursvoorzitter Jan Fidder 228.731 euro verdient (zijn individuele norm is 181.000 euro). Hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans noemt dit ‘uiterst pijnlijk. Dit kan echt niet. Er lijkt geen spoor van schuldbewustzijn’.

Beetje interessante bijbaan

De Balkenendenorm was bedoeld als maximering en moest een mentaliteitsverandering bij topbestuurders in de (semi)publieke sector forceren. Ons onderzoek toont aan dat die ‘mentaliteit’ zelfs voor onze eigen wetgevers een groot probleem is. Ondanks (bij)banen en een jaarlijkse vergoeding van 30.000 euro voor een dag Kamerwerk per week, maken senatoren volop gebruik van zogeheten ‘rekentools’ om te kijken hoe ze net binnen de wettelijke norm kunnen blijven.

De senatoren lijken de door henzelf geaccordeerde gedragsregels vooral als last te ervaren

Het fenomeen van senatoren met lucratieve bijbanen is hoogleraar Wim Voermans dan ook al jarenlang een doorn in het oog: ‘Het gehinkel tussen hoofdfunctie en nevenfunctie, waar de senatoren steeds mee komen, is verwarrend, een pijnlijk rookgordijn. Uitspraken waaruit blijkt dat het Eerste Kamerlidmaatschap zo’n beetje een interessante bijbaan voor ze is, zijn tenenkrommend. Weliswaar is het senatorschap in omvang misschien niet de hoofdtaak: het is wél de belangrijkste taak tussen al die andere taken. Als je dat niet meer zuiver hebt, mankeert er iets aan je politiek-morele kompas. Het gaat ook niet om 'jou' als senator, maar om wat je vertegenwoordigt, en vooral wie. Zo te horen vertegenwoordigen veel van de aan het woord zijnde senatoren vooral zichzelf.’

Een mentaliteitsverandering voorstaan betekent bepaald niet dat je met kunst- en vliegwerk exact 181 duizend euro verdient in de publieke sector. De senaat – die als chambre de réflexion niet alleen let op de letter van de wet, maar veeleer op de geest ervan – lijkt, zodra het haar eigen nevenfuncties betreft, de door henzelf geaccordeerde gedragsregels vooral als last te ervaren.

Voermans ziet onze bevindingen dan ook als symptoom van een dieperliggend probleem: ‘Er is iets aan de hand met de representatie en het morele besef van onze senatoren. Ze zijn kennelijk niet tot zelfhygiëne in staat: dit soort beloningen kunnen niet. Het heeft trekken van de discussie over de topsalarissen en beloningen in de bancaire sector en de top van het bedrijfsleven. Ook daar hapert de morele antenne, en lijkt door de groepsdynamiek het gevoel voor context en de maatschappelijke aanvaardbaarheid van beloningen af en toe weggevallen te zijn. De groep is zelf niet in staat hier iets aan de doen. Dit gaat niet over kleinigheden, maar over de kern: over de voorbeeldfunctie van onze senior-politici in de Eerste Kamer, de voorgangers in politiek-bestuurlijk Nederland. Als die zelf niet meer voelen dat zij boven iedere twijfel en verdenking verheven moeten zijn, zit er iets goed mis’.