Doen we het of doen we het niet? De Tweede Kamer boog zich vandaag weer eens over de aankoop van de JSF. Eerder gepubliceerde onderzoeksrapporten spelen daarbij een belangrijke rol. Belangrijke argumenten van de regering worden ondersteund door de uitkomsten van recente onderzoeksrapporten. ‘Op dit moment moeten we een besluit nemen, op basis van de rapporten die er liggen,’ zo vertelde PvdA-fractieleider Diederik Samsom nog op een partijbijeenkomst eind september. De meest recente rapporten die onze volksvertegenwoordigers voor handen hebben, werden door de Algemene Rekenkamer en het wetenschappelijk onderzoeksbureau SEO Economisch Onderzoek gemaakt. De Rekenkamer onderzocht de uitstapkosten voor de overheid, SEO deed dat voor het bedrijfsleven. De inhoud van de rapporten wordt - op enkele Kamervragen over werkgelegenheidseffecten na - niet betwist.

Een gedateerd lobby-rapport

Dat is onterecht. Er zijn gegronde redenen om aan de objectiviteit van het SEO-rapport te twijfelen, zo laat JSF-criticaster Johan Boeder weten. Het wetenschappelijk onderzoeksbureau haalt op haar beurt een rapport van de luchtvaartindustrie aan om innovatieclaims van het JSF-programma te onderbouwen. Een gedateerd lobby-rapport nota bene, het rapport van het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR) uit 2006. 'De luchtvaartindustrie heeft belang bij deelname aan de JSF vanwege de opdrachten die daarmee gemoeid zijn,' vertelt Boeder. Het rapport dat SEO opstelde met input van de JSF-lobby is niet zomaar een rapportje dat in de la van Tweede Kamerleden beland is. In juni vorig jaar riep een meerderheid van de Tweede Kamer, waaronder ook de PvdA, in een motie op om te stoppen met de JSF. Minister van Defensie Hans Hillen trok de stekker niet uit het project, maar kwam met de belofte om de gevolgen van eventueel stoppen met de JSF onafhankelijk te laten onderzoeken. Hiermee kon de Tweede Kamer een onderbouwde keuze maken over het miljardenproject. SP-Kamerlid Jasper van Dijk bevestigt aan Follow The Money het belang van het rapport van SEO. Tijdens de behandeling van het rapport in de Tweede Kamer bedankte PvdA defensiewoordvoerder Angelien Eijsink SEO nog voor de ‘waardevolle informatie’ die het rapport biedt.

'SEO geeft waardevolle informatie'

‘SEO geeft een zeer waardevolle analyse van de economische effecten van verschillende opties van deelname aan en stoppen met het F-35 project,’ zo prijst ook voormalig minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Maxime Verhagen SEO in een brief aan de Tweede Kamer. ‘Op lange termijn staat de Nederlandse economie er sterker voor dan zonder deelname aan het F-35 project vanwege positieve effecten in de vorm van kennis- en innovatieontwikkeling,’ zo parafraseert Verhagen de innovatieclaim uit het SEO-rapport, dat concludeert dat deelname aan de JSF op de lange termijn geen banen oplevert. Deze economische en industriële argumentatie voert van begin af aan de boventoon in het JSF-debat. Keuze voor Nederlandse deelname aan de JSF is mede gestoeld op het faillissement van Fokker en de wens van de regering eind jaren negentig om de Nederlandse luchtvaartsector overeind te houden. In zijn brief aan de Kamer over het SEO-rapport geeft voormalig minister van Economische Zaken Verhagen aan dat ‘het F-35 project goed past in de topsectorenaanpak aangezien het een impuls geeft aan de samenwerking in de Nederlandse luchtvaart-cluster en daarmee bijdraagt aan hoogwaardige kennisontwikkeling binnen onder andere de Topsector High Tech Systems en Materialen.’

Niet objectief

‘Maar de NIVR is een niet-objectieve bron,’ beklaagt de kritische JSF-expert Boeder zich over de bron die SEO gebruikte ter onderbouwing van haar innovatieclaims. Een blik in haar jaarverslag over 2005 leert dat het NIVR er niet om heen draait dat het een agenda heeft: ‘NIVR zal ook in 2006 de lucht- en ruimtevaartspelers in Nederland zodanig ter zijde staan dat daarmee de doelstelling van het Nederlandse economische beleid wordt gediend. Het prijst zich gelukkig dat het, dankzij de hechte relatie tussen onderzoek en bedrijfsleven die lucht- en ruimtevaart in Nederland kenmerkt, een belangrijk onderdeel is van de kenniseconomie.’

'IN DIE TIJD WERD NIVR GELEID DOOR MR. JSF, GENERAAL B.D. BEN DROSTE'

‘In die tijd werd NIVR bovendien geleid door generaal b.d. Ben Droste, voormalig opperbevelhebber van de Koninklijke Luchtmacht,’ zo wijst Boeder op een ander aspect van de niet zo neutrale achtergrond van het NIVR. Onder aanvoering van Ben Droste, Mr. JSF volgens defensie-ambtenaren tegen NRC, was het de Koninklijke Luchtmacht die vanwege de oude vertrouwde Amerikaanse afkomst het pleit bezorgde van de JSF, en het project via de industrie heeft kunnen verkopen in de politieke arena. Volgens Boeder was het rapport van het NIVR in 2006 een politiek beladen rapport, omdat ‘het mede is opgesteld om de weg vrij te maken bij de politiek om de deelname aan de productie eind 2006 te formeel te bekrachtigen.’ Het NIVR dichtte dit belang ook aan haar eigen rapport toe: ‘Voor een gebalanceerd oordeel en over het nut van deelname aan de vervolgfase, is inzicht noodzakelijk over de gevolgen van deelname aan de JSF-ontwikkeling voor de kenniseconomie in Nederland.’   De draaideur van generaal b.d. Ben Droste, die overstapte van de Koninklijke Luchtmacht naar de Luchtvaartindustrie. Hier met voormalig Minister van de Economische Zaken Maria van der Hoeven.   Conclusie van het SEO-rapport was dat deelname aan de JSF op lange termijn geen extra werkgelegenheid oplevert, wel hoogwaardiger banen. Toch was er een lichtpuntje te vinden in het rapport, door de JSF wordt Nederland innovatiever.  Om haar innovatieclaim te onderbouwen haalt SEO het NIVR-rapport aan, met daarin onder andere veertien technologieën die ‘uniek en vernieuwend zijn door deelname aan de JSF’. De kritische JSF-expert Johan Boeder verbaast zich over deze claims: ‘SEO zegt dat ‘deelname aan de F-35 heeft geleid tot veertien technologieën’. Volgens Boeder zou dat moeten zijn ‘deelname aan F-35 heeft geleid tot toepassing van  die technologieën, die deels al gebruikt worden of werden in militaire en civiele luchtvaart.’ Met deze subtiele keuze voor formulering ‘suggereert SEO dat door de JSF deze technologieën zijn ontstaan’, aldus Boeder over de technologieën die hij stuk voor stuk onderzocht en Follow The Money inzicht in zijn analyses gaf. Daaruit blijkt inderdaad dat alle technologieën al elders zijn toegepast. De kritiek van Boeder vindt geen weerklank bij SEO. ‘Ook na een kleine aanpassing kan iets uniek en vernieuwend worden,’ zo reageert projectleider van het SEO-rapport Carl Koopmans desgevraagd.

'Wij zijn economen, geen technologen, en konden de technologische vragen niet zelf onderzoeken.'

Ondanks haar slogan ‘De wetenschap dat het goed is’ heeft SEO de innovatieclaims niet zelf onderzocht. ‘Wij zijn economen, geen technologen, en konden dus de technologische vragen niet zelf onderzoeken. Maar zoals in ons rapport vermeld staat, hebben we ook interviews gehouden met mensen uit de luchtvaartindustrie. Het rapport van het NIVR uit 2006 is onze voornaamste bron. Dat hebben we gewoon geciteerd,’ zo vertelt Koopmans, die tevens hoogleraar Beleidsevaluatie is aan de VU, over hoe SEO haar leemte in technologische kennis dichtte met een lobby-rapport. Van SEO wordt verwacht dat zij onafhankelijk onderzoek doet om onze volksvertegenwoordiging te helpen bij de keuze voor de opvolger van de F-16, een miljardenproject. Toch gebruikt SEO een rapport van NIVR, dat als een vereniging voor de luchtvaartindustrie belang had bij de ontwikkeling en productie van de JSF. Riep deze bron bij het wetenschappelijk onderzoeksbureau geen vragen op? ‘Er zijn veel rapporten in deze wereld en overal zijn belangen, maar het zijn tegelijkertijd wel experts. Daar kan sprake zijn van een spanningsveld en daarom hebben we ook meerdere partijen in de industrie gesproken,’ zegt Koopmans, die samen met de veelgevraagde TV-econoom Barbara Baarsma het bestuur van SEO vormt. SEO-directeur Barbara Baarsma in De Wereld Draait Door

Meer kritiek op SEO

SEO kreeg eerder al forse kritiek op haar werk. In juni uitten Arnoud Boot, Marcel Canoy en Sweder van Wijnbergen hun kritiek op de werkwijze van SEO bij hun onderzoek naar de bijdrage aan de Nederlandse economie van brievenbusmaatschappijen. De drie economen beklaagden zich in NRC om een in hun ogen verkeerde rekenwijze van SEO, waarmee het met enkele duizenden extra banen de brievenbus business in een te positief licht plaatste. Sweder van Wijnbergen, nota bene lid van de Raad van Advies van SEO deed dit in augustus van dit jaar in hetzelfde medium dunnetjes over. De econoom slachtte in het NRC een rapport van SEO over de plezier- en rondvaart in Amsterdam af. Van Wijnbergen kwalificeerde het rapport dat mede door SEO-directeur Barbara Baarsma is geschreven, als 'een van alle kanten professioneel onder de maat rapport.’ Van Wijnbergen concludeerde dat het 'een oppervlakkig, door vooroordeel en economisch onbegrip gedreven rapport is dat volledig faalt haar aanbevelingen fatsoenlijk te onderbouwen.'

Lobby-rapport in de Kamer

Bijna anderhalf jaar nadat toenmalig minister van Defensie Hillen dekking zocht voor een Kamerbreed gesteunde motie tegen de JSF sprak de Tweede Kamer vandaag over de JSF. De SP zal opnieuw een motie tegen de JSF indienen, zo vertelt SP-Kamerlid Van Dijk tegen Follow the Money. Volgende week dinsdag stemt de niet geheel onafhankelijk geïnformeerde Kamer over de JSF.