De Tweede Kamer heeft zijn zin gekregen, de regering druipt af. Dat is de boodschap van Eric Wiebes in het debat van woensdag 20 februari 2019. Naar wens van de Kamer komen er nieuwe regels voor de Europese gasmarkt, legt de minister van Economische Zaken & Klimaat uit. Het kabinet wilde juist minder vergaande regelgeving, maar heeft in Brussel moeten constateren dat er ‘niet meer in het vat zat’.

‘Ik zal heel eerlijk zijn,’ zegt een gelaten Wiebes, er is ‘geen reden om de vlag uit te steken’.

Het parlement hamert dan al jaren op de risico's van Nord Stream 2, de controversiële gasleiding die voor Duitsland de directe importcapaciteit van Russisch gas verdubbelt. Poetin zou er een onacceptabele voet mee aan Europese grond krijgen, met name in Oost-Europa.

In de huidige situatie voeren landen als Polen en Oekraïne gas uit Rusland door naar West-Europa en verdienen daar geld aan. Maar zodra Nord Stream 2 operationeel is, en Rusland grote hoeveelheden gas direct naar Duitsland kan laten stromen, verliezen ze hun bemiddelende en winstgevende positie. 

Poetin zou er een onacceptabele voet mee aan de grond krijgen, met name in Oost-Europa

Met potentieel ‘rampzalige’ geopolitieke consequenties, waarschuwt Kamerlid Bram van Ojik (GroenLinks). In de toekomst kan het Kremlin de gaskraan naar Oost-Europa bij politieke ruzies dichtdraaien, zonder tegelijk ook West-Europa af te knijpen. Zo kan het landen tegen elkaar uitspelen. Voor Sjoerd Sjoerdsma (D66) gaat Nord Stream 2 dan ook om niets minder dan ‘de veiligheid van dit continent’, zegt hij in het debat met Wiebes.

De Kamer wilde daarom een einde maken aan het monopolie van Gazprom – eigenaar en enig uitbater van de pijpleiding. Ze steunde de wens van de Europese Commissie om de exploitatie aan strikte voorwaarden te verbinden.

Wiebes houdt de Kamer voor dat de Commissie die gewenste controlerende positie ook kreeg. Hij zegt het ‘zelfs nog beschamender te durven maken’: de enige concessie die het kabinet in Brussel loskreeg, is dat Duitsland mag bepalen hoe de nieuwe regels worden toegepast op Nord Stream 2. 

Sjoerdsma is blij dat het kabinet zijn verlies erkent: ‘Ik wil de minister graag complimenteren op zijn ontwapenende eerlijkheid.’ 

Knollen voor citroenen

In werkelijkheid kreeg Brussel aanzienlijk minder zeggenschap dan Wiebes in de Kamer beweerde, zo blijkt uit documenten die we verkregen met een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur. 

In interne mailwisselingen oordeelden ambtenaren van Economische Zaken en Buitenlandse Zaken dat het onderhandelingsresultaat over de uiteindelijke exploitatie van Nord Stream 2 ‘wel erg weinig tegemoet kwam’ aan de wensen van de Europese Commissie en de belangen Oost-Europa. Want niet Brussel maar Duitsland mocht als eerste met Gazprom gaan onderhandelen.

Brussel kreeg aanzienlijk minder zeggenschap dan Wiebes in de Kamer beweerde

Dat was vooral gunstig voor Shell. Als medefinancier van Nord Stream 2 wilde het energieconcern zo min mogelijk regeltjes, die zouden de winstgevendheid in de weg kunnen zitten. 

Belangrijker nog: als er dan toch regels kwamen, dan moest niet Brussel maar Duitsland in de onderhandelingen het voortouw nemen, het land met het grootste belang bij de invoer van Russisch gas, ter vervanging van kolen. 

De Kamer was zich er niet van bewust dat het kabinet haar knollen voor citroenen verkocht. Ook bleek ze er niet van op de hoogte dat Shell-baas Ben van Beurden het onderhandelingsresultaat twee dagen voor het debat met Wiebes al had besproken met Sigrid Kaag, de minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking.

Uit notities van dat gesprek tussen Van Beurden en Kaag blijkt dat de regering juist ‘tevreden’ was over wat ze in Brussel had bereikt. Duitsland mocht onderhandelen over Nord Stream, en al kwamen er nieuwe regels voor ingebruikname van de pijpleiding, Gazprom kon daar ‘naar verwachting aan voldoen’. 

Kaag was naar het hoofdkantoor van Shell gekomen om te polsen of Van Beurden in de blijdschap kon delen, zo wordt duidelijk uit de notities. Hun ontmoeting markeert het sluitstuk van een geraffineerde lobby van Shell. 

Het kabinet had de Kamer steeds voorgehouden dat Nederland weinig te maken had met het ‘commerciële project’ Nord Stream 2. Het zei oog te hebben voor de Oost-Europese belangen, en claimde een zelfstandig en ‘neutraal’ standpunt in te nemen tegenover de roep uit Europa om Brussel het primaat te geven in de onderhandelingen over de gasleiding.

Twee dagen voor het Kamerdebat had Kaag het compromis al besproken met de Shell-ceo

Maar in Brussel verzette Nederland zich juist met hand en tand tegen meer Europese controle over Nord Stream 2. Met argumenten die direct werden ingestoken door Shell en diens zakenpartner, Nord Stream-eigenaar Gazprom.

Via onderonsjes met topambtenaren en ministers was Shell vrijwel steevast eerder op de hoogte van de politieke ontwikkelingen in Brussel dan de Kamer. De Kamer kreeg ook minder uitgebreide informatie dan Shell en liep daardoor achter de feiten aan. Ook vertelde het kabinet Shell al in een vroeg stadium dat kritische stemmen uit de coalitie ‘gesondeerd’ zouden worden.

Kamerleden hadden niet door dat het kabinet zijn toezegging aan het parlement niet nakwam maar juist probeerde om de Brusselse zeggenschap over Nord Stream 2 zo beperkt mogelijk te houden.

Geopolitiek wapen

De Poolse regering vergeleek de Nord Stream-gasleidingen bij herhaling met het Molotov-Ribbentroppact, waarmee Duitsland en de Sovjet-Unie het land in de Tweede Wereldoorlog onderling verdeelden. 

De directe exportroute naar Duitsland zou het Kremlin de ruimte geven om bij conflicten met Oost-Europa de gasprijs op te schroeven of de gaskraan dicht te draaien. Dit zou Nord Stream 2 tot een ‘geopolitiek wapen’ maken, waarmee Rusland Europese landen tegen elkaar uit kon spelen.

Het kabinet probeerde juist om de Brusselse zeggenschap zo beperkt mogelijk te houden

Vanaf het moment dat Gazprom in 2016 met de aanleg begon, lobbyde Polen met andere Oost-Europese lidstaten bij de Europese Commissie om het project een halt toe te roepen. Ze voelden zich onveilig en wilden Brusselse bescherming.

De Europese Commissie greep naar wetgeving als middel om de Russische invloed te beteugelen. Voor Brussel was Nord Stream geen zaak van alleen exporteur Rusland en importeur Duitsland, maar van heel Europa. 

In november 2017 kwam de Commissie dan ook met het voorstel om zélf de onderhandelingen te voeren over het gebruik van de pijpleiding. Ze wilde Nord Stream verplichten aan de principes van de Europese interne markt, aan de zogeheten Gasrichtlijn. Die bepaalt onder meer dat de eigenaar van een pijpleiding niet tegelijkertijd de enige uitbater mag zijn.

De Russische pijpleiding begon buiten de EU en zou ook grotendeels buiten Europees grondgebied gaan lopen, met uitzondering van het laatste eind dat in Duitsland aan land kwam. Daarom hoefde Nord Stream 2 oorspronkelijk niet aan de Gasrichtlijn te voldoen. Maar de Commissie wilde de gasleiding tijdens de bouw alsnog binden aan competitieregels. Met meerdere exploitanten kon het monopolie van Gazprom worden doorbroken en de Russische invloed worden beperkt.

Gazprom op bezoek

Ook Kamerlid Bram van Ojik was bezorgd over de invloed van Rusland. In april 2018 wist hij een Kamermeerderheid – inclusief de coalitiepartijen D66, de ChristenUnie en het CDA – achter een motie te krijgen die het kabinet opdroeg om in te stemmen met het voorstel van de Europese Commissie. Dit hield in dat het kabinet een draai van 180 graden moest maken, want dat was juist uitgesproken negatief over het plan van Brussel. 

Dat negatieve oordeel van het kabinet was opvallend. Uit een interne mailwisseling blijkt dat het ministerie van Economische Zaken al in juni 2017 het voorstel uit Brussel onder ogen kreeg waarin de Commissie duidelijk maakte zélf over Nord Stream 2 te willen onderhandelen. 

Voor het departement was er toen nog weinig aan de hand. De eigen juristen van Economische Zaken hadden de plannen getoetst en ‘kwamen niet echt met grote problemen’, mailden ambtenaren elkaar.

Maar Shell voorzag wel problemen. Als een van de Europese financiers van Nord Stream 2 was het energieconcern zich ervan bewust dat antimonopolieregels – bepaald door Brussel – funest konden zijn voor de winstgevendheid van het project. Gazprom had het monopolie juist nodig om grip te houden op de gasprijs, wat meer inkomsten voor het bedrijf en de investeerders zou betekenen. 

Nog geen week nadat Economische Zaken het Commissievoorstel had beoordeeld, organiseerde Shell een gesprek tussen het ministerie en Gazprom-dochter Nord Stream 2 AG. 

Voor Brussel was het geen zaak van alleen exporteur Rusland en importeur Duitsland, maar van heel Europa

Uit de Wob-stukken blijkt dat het ministerie op 6 juli 2017 door een vertegenwoordiger van Gazprom werd gewezen op ‘overduidelijke bezwaren’ tegen het voorstel van de Europese Commissie. De bestaande regels functioneerden prima, nieuwe waren dus niet nodig, was de boodschap. 

Sterker, de bouw van de pijpleiding was al begonnen. Als de regels nu nog veranderden, zou dat bij toekomstige grote energieprojecten het vertrouwen van investeerders geen goed doen. 

De Gazprom-vertegenwoordiger benadrukte echter bovenal het risico van precedentwerking: nú instemmen met de Commissie betekende dat Nederland in de toekomst iedere zeggenschap over grote energieprojecten zou kwijtraken aan Brussel. Gazprom ‘hoopte’ dat Economische Zaken ‘hier rekening mee kon houden’.

In de maanden daarna leidde Shell de lobby van de bij Nord Stream 2 betrokken Nederlandse bedrijven. Gezamenlijk overtuigden ze Buitenlandse Zaken er tijdens een bedrijvenlunch in Moskou van om Nord Stream 2 op de agenda te zetten van de Werkgroep Energie, waarin de Nederlandse ambtelijke top en Russische staatssecretarissen zouden spreken over ‘voor beide landen belangrijke energieprojecten die gezamenlijk worden uitgevoerd’.

Nadat de Commissie in november 2017 het officiële voorstel presenteerde, brachten Shell, de baggerbedrijven Boskalis en Van Oord en het Nederlands-Zwitserse pijpleggersbedrijf AllSeas een bezoek aan Buitenlandse Zaken. De bedrijven hadden ‘grote belangen bij Nord Stream 2’ en ‘maakten zich zorgen’ over de Brusselse plannen. Ze wilden snel duidelijk hebben of ze op de regering konden rekenen. 

Gazprom wees op precedentwerking: Nederland zou zo alle zeggenschap over energieprojecten kwijtraken aan Brussel

Halverwege november deed Marjan van Loon, president-directeur van Shell Nederland, nog eens hoogstpersoonlijk beroep op de steun van Halbe Zijlstra, de kersverse minister van Buitenlandse Zaken die enkele maanden later zou aftreden omdat hij had gelogen over een ontmoeting met Poetin in zijn tijd als consultant voor Shell. Zijlstra bleek gevoelig voor de argumenten van Van Loon: Het kabinet deelde veel van de bezwaren van Shell.

Een maand later, nadat de ministers Kaag en Zijlstra in een ‘themasessie’ het Nederlandse standpunt hadden bepaald, wees het kabinet het voorstel van de Europese Commissie officieel af. 

‘Sondering’

De regering benadrukte dat deze afwijzing weinig te maken had met Nord Stream 2. Nederland stond ‘neutraal’ tegenover de pijpleiding die immers een ‘commercieel’ project was.

Het kabinet had wel problemen met het Commissievoorstel om Nord Stream 2, een pijpleiding van buiten de EU, te verplichten aan de regels van de interne Europese gasmarkt.

Onder aanvoering van Economische Zaken uitte de regering fundamenteel bezwaar tegen extra bemoeienis van de Europese Commissie. Striktere regels waren niet nodig en maakten Europa alleen maar minder aantrekkelijk voor investeerders. Nederland hield ‘graag goede relaties’ met landen buiten de EU en hechtte bovenal ‘groot belang aan de soevereiniteit van lidstaten’. 

Het kabinet verzette zich tegen meer zeggenschap voor Brussel, precies langs de lijnen die Gazprom een half jaar eerder had uitgezet. Maar toen was daar in april 2018 de motie-Van Ojik, met de opdracht om de Brusselse plannen alsnog te steunen én snel uit te leggen hoe het kabinet dacht die opdracht aan te pakken. 

Het kabinet verzette langs de lijnen die Gazprom een half jaar eerder had uitgezet

Buitenlandse Zaken stuurde op 8 mei eerst een ambtenaar naar Shell om duidelijk te maken dat de regering het verzet tegen het Commissievoorstel nu niet opeens zou laten varen. De bezwaren tegen de Gasrichtlijn bleven dan ook overeind. De ambtenaar legde Shell uit dat het kabinet ‘recht wilde doen’ aan de motie van Van Ojik, door een oplossing te zoeken voor de gasdoorvoer via Oekraïne naar Oost-Europa. 

En voordat de Kamer dit te horen kreeg, zou er ‘sondering’ plaatsvinden bij de coalitiepartijen. Kortom, de oplossing van het Kabinet werd eerst afgekaart met het CDA, D66 en de ChristenUnie, die de motie van Van Ojik steunden.

Bijna een maand later schreven de VVD-ministers Stef Blok en Eric Wiebes aan de Kamer dat het kabinet vasthield aan zijn afwijzing van het voorstel van de Europese Commissie. Wel reageerde het kabinet op de zorgen over de veiligheid van Oost-Europa. Nederland zou in Brussel pal staan voor Oekraïne als doorvoerhaven van Russisch gas. Mocht dat niet lukken, dan zou het kabinet ‘zich beraden op nadere stappen’, zoals het alsnog steunen van het Commissievoorstel. 

Vertragen, vertragen, vertragen

Ook Duitsland was gebrand op behoud van Oekraïne als doorvoerhaven en hoopte samen met Brussel een akkoord te bemiddelen waarmee Rusland de gaslevering aan Oekraïne – en het Oost-Europese achterland – zou blijven garanderen. Zo hoopte Duitsland de angel te halen uit het Oost-Europese verzet tegen het ‘geopolitieke gevaar’ van Nord Stream 2.

Zelf zag Duitsland de pijpleiding maar wat graag komen. Met Russisch gas konden de Duitsers afstappen van kolen en hun positie versterken als Europees gashandelaar. De eigen energiesector investeerde in de pijpleiding en niemand minder dan sociaaldemocraat Gerard Schröder, de oud-Bondskanselier en tegenwoordige topman van Nord Stream, voerde de lobby aan.

Wiebes liet zijn Duitse collega weten het akkoord nodig te hebben om ‘de bezwaren vol te houden tegenover het parlement’

De Nederlandse regering steunde het Duitse streven naar voortzetting van het Russisch-Oekraïense gasleveringscontract. Minister Wiebes liet zijn Duitse evenknie Peter Altmaier onverbloemd weten dat hij een toekomstig akkoord tussen Rusland en Oekraïne wilde gebruiken om ‘de bezwaren tegen de Gasrichtlijn vol te houden tegenover het Nederlandse parlement’. De inhoud van het akkoord maakte weinig uit, Rusland hoefde zich niet vast te leggen op een minimale hoeveelheid te leveren gas.

Al vrijwel vanaf het begin, in de zomer van 2018, verliepen de onderhandelingen over het akkoord tussen Rusland en Oekraïne uiterst stroef. Dat werd door Duitsland en Nederland handig in hun voordeel omgebogen. 

In de Brusselse Energieraad beargumenteerden Nederland en Duitsland dat er pas over de nieuwe Gasrichtlijn kon worden besloten wanneer er een Russisch-Oekraïens akkoord lag. Als de Nord Stream-leidingen gereed zouden zijn voordat er over een nieuwe Gasrichtlijn was gestemd, zou het een stuk lastiger worden om voorwaarden met terugwerkende kracht op te leggen.

De Kamer werd met hetzelfde argument op afstand gehouden. Een halfjaar was ‘echt niet lang voor dit type onderhandeling,’ suste Stef Blok, de minister van Buitenlandse Zaken, toen de Kamer in november 2018 ongeduldig werd.

Maar nog geen twee weken later, op 25 november 2018, schiet de Russische marine bij de Krim op Oekraïense schepen. In reactie daarop veroordeelt het Europees Parlement Nord Stream 2 als een ‘geopolitiek project dat de Europese energieveiligheid bedreigt’. De aanleg moet worden stopgezet. Wiebes meldt de Kamer op 15 december dat Nederland met ‘gelijkgezinde landen’ gaat aansturen op een compromis.

Realpolitik

Shell schakelt zijn lobby naar de hoogste versnelling. Een zevenkoppige delegatie van Shell, AllSeas, Van Oord en Boskalis luidt op 18 december de noodklok bij de ministeries van Buitenlandse en Economische Zaken. Terugtrekking uit Nord Stream leidt tot ‘grote financiële schade’ en indirect tot ‘verlies aan marktaandeel aan de Russische en Chinese bedrijven’ die in het gevallen gat zouden springen.

Kijk eens wat ik ‘ongevraagd van Shell kreeg doorgestuurd’, mailt een ambtenaar van Economische Zaken op 17 januari 2019 naar de collega’s van Buitenlandse Zaken. Roemenië is dan net met een compromis gekomen waarover de lidstaten op 8 februari moeten stemmen. Daar had Shell kennelijk de hand op weten te leggen. De ambtenaar ontving van Shell een juridisch rapport dat het Roemeense voorstel fileert als ‘onduidelijk’ en ‘onaf’. ‘Uiteraard zeer kritisch, maar wellicht lezenswaardig,’ schrijft de ambtenaar. 

‘Kijk eens wat ik ongevraagd van Shell kreeg toegestuurd –  het is uiteraard kritisch maar wellicht lezenswaardig’

Ondertussen bezoeken de lobbyisten van Gasunie en Gazprom de Nederlandse Permanente Vertegenwoordiging in Brussel.

Op 5 februari echoot de ambtelijke top in een interne briefing aan Wiebes het Shell-oordeel over het compromisvoorstel uit Roemenië en serveert het af als ‘onrijp.’ Het ‘voldoet niet aan onze belangrijkste bezwaren’. Wiebes kan daarom het beste aansturen op uitstel. Of, als het toch aankomt op een stemming, tegenstemmen.

Om het compromis met succes te torpederen, moet ook het invloedrijke Frankrijk tegenstemmen. Duitsland organiseert op 6 februari een onderonsje met Frankrijk, Nederland en vijf andere landen. Maar de Fransen gaan niet om.

Nu het niet langer zinvol lijkt, pleit Buitenlandse Zaken ervoor een goede verliezer te zijn, het verzet te staken en in te stemmen met het Roemeense compromis, om zo ‘recht te doen aan het dictum van Ojik’.

Maar Economische Zaken zet de voet dwars. Het kabinet heeft nooit harde beloftes gedaan en is dus aan niets gebonden, schrijft de ambtelijke top aan Wiebes. Aandringen op afstel of tegenstemmen zou ‘het meeste recht doet aan de Nederlandse opvattingen’. De ‘Nederlandse opvattingen’ – die de regering deelt met Shell – wegen zwaarder dan de toezegging aan de Kamer.

Dan blijkt op 7 februari dat Duitsland het met Frankrijk op een akkoordje heeft gegooid. De Europese regels gaan wel gelden voor Nord Stream, maar in plaats van Brussel mag Duitsland onderhandelen over hoe de Gasrichtlijn precies moet worden toegepast.

Diezelfde dag schuift Gazprom aan bij de Nederlandse vertegenwoordiging in Brussel om het Nederlandse standpunt te bespreken. ’s Avonds mailt Duitsland het uitgewerkte compromis met Frankrijk en lijkt te vragen om Nederlandse steun. Het bericht aan Economische Zaken, dat vrijwel volledig is weggelakt, eindigt met ‘are you?’ Dan valt het kwartje dat Duitsland het maximale heeft bereikt. 

‘Laat me eerlijk zijn’

De Nederlandse overheid beseft maar al te goed wat het heeft binnengehaald. Het onderhandelingsresultaat komt ‘wel erg weinig tegemoet’ aan de wensen van de Commissie en Oost-Europese lidstaten, mailen ambtenaren elkaar op 13 februari. 

Ze vrezen dat het Europarlement, dat een dag later over het voorstel stemt, nog voor ‘onaangename verrassingen’ gaat zorgen. Maar dat valt mee. De volgende dag concluderen ze opgelucht dat het onderhandelingsresultaat ‘goeddeels overeind is gebleven’.

Op 18 februari bezoekt minister Kaag Shell-ceo Ben van Beurden. De baas van Shell Nederland, Marjan van Loon, kwam eerder nog naar de minister toe. Voor de ceo gaat de minister naar het Haagse hoofdkantoor van het energieconcern. 

De boodschap van de minister is dat ‘de regering tevreden is over het in Brussel bereikte compromis.’ Met Duitsland wordt de grootste belanghebbende scheidsrechter bij de pijpleiding. En oké, er komen nieuwe regels maar ‘de verwachting is dat Gazprom hier wel aan kan voldoen’. Kaag wil van Van Beurden weten: ‘Hoe ziet Shell het compromis?’

Rol op het tweede plan

De Kamer vist grotendeels achter het net. De principes van de interne Europese markt moeten nu weliswaar gaan gelden voor Nord Stream 2 maar de Kamer wilde dat de Commissie met Gazprom zou onderhandelen over de toepassing van deze regels, zodat de Europese controle over de pijpleiding zo groot mogelijk zou zijn.

Het Europarlement heeft er nog wel voor gezorgd dat de Commissie het resultaat van die onderhandeling kan goed- of afkeuren, maar het is onduidelijk hoeveel zeggenschap Brussel hiermee daadwerkelijk verkreeg. Het is een rol op het tweede plan, de hoofdrol blijft voor Duitsland.

Bovendien zijn de gesprekken tussen Rusland en Oekraïne over een leveringscontract volledig vastgelopen. De energieveiligheid van Oost-Europa is op het moment dat het compromis wordt gesloten dus nog allerminst gegarandeerd.

Maar de Tweede Kamer wil citroenen en dus moeten de knollen als zodanig worden verkocht. Minister Wiebes gaat op 20 februari, twee dagen na het bezoek van Kaag aan Van Beurden, met de hoed in de hand naar de Kamer. Van Ojik kan het compromisvoorstel van Duitsland en Frankrijk niet goed duiden en vraagt inzicht in wat er van 7 op 8 februari precies is gebeurd.

Wiebes wilde meewerken aan een oplossing voor Duitsland want ‘we plaatsen ze voor een importvraagstuk’

Wiebes kan zich ‘die nacht niet meer woordelijk herinneren’, maar is openhartig over de Duitse invloed op het Nederlandse handelen. Nederland exporteerde veel gas naar Duitsland. Door het sluiten van Groningen ‘plaatsen we ze voor een importvraagstuk,’ zegt Wiebes, die daarom wilde meewerken aan een oplossing. Ook als dat Russisch gas is. Dat heeft meegespeeld bij de Nederlandse instemming, zegt de minister, ‘laat ik daar heel eerlijk over zijn’.

De Kamer hoort dit voor het eerst en reageert verbaasd. Sjoerd Sjoerdsma vraagt wat er dan overblijft van de inhoudelijke bezwaren die de regering als een mantra bleef herhalen. ‘Die gelden nog steeds,’ antwoordt Wiebes. Hij durft het naar eigen zeggen ‘nog beschamender’ te maken door toe te geven dat de regering daar nauwelijks iets op binnen heeft gehaald.

Sjoerdsma complimenteert Wiebes met zijn eerlijkheid: ‘Ik vind dat we het in het parlement wel vaker kunnen gebruiken om eventjes heel feitelijk met elkaar te bespreken waarom iets is gebeurd zoals het is gebeurd.’ 

Met dank aan Mira Sys voor het gezamenlijk onderzoek dat de basis vormde voor eerdere publicaties en de aanzet gaf tot deze.

Ons beroep op de Wet openbaarheid van bestuur

In totaal hebben we voor dit onderzoek dertien Wob-verzoeken gedaan. Sommige leverden tegen de honderd pagina’s aan documenten op, andere niets. Wob-verzoeken worden standaard openbaar gemaakt op de website van de Rijksoverheid. 

Voor de lezer die zelf op onderzoek uit wil, delen we hier de links naar de meest relevante Wob-verzoeken:

• Economische Zaken en Duitsland
• Buitenlandse Zaken en Shell
• Buitenlandse Zaken en Nord Stream 2 AG