‘Mensen zitten soms totaal in de vernieling, wij hebben daar een hoofdrol in gespeeld.’ Dat bekende NAM-directeur Johan Atema tijdens zijn verhoor door de parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen. Ook Marjan van Loon, directeur van Shell Nederland, toonde zich schuldbewust voor het ‘ontzettend menselijk leed’ dat de gaswinning heeft veroorzaakt. 

Het zijn mooie woorden, maar daarmee zijn de problemen nog niet opgelost. De aardbevingen, veroorzaakt door de gaswinning, zullen nog jaren doorgaan. Bij elke beving komt er schade bij en de versterkingsoperatie verloopt traag. Nog steeds zijn er tienduizenden huizen potentieel onveilig. Het vertrouwen van Groningers in Shell-dochter NAM en Shell zelf is en blijft dan ook onverminderd laag. 

Toch betekent dit niet het einde van Shell in het noorden. Integendeel. De afgelopen tijd schreef Follow the Money niet alleen over Shells ‘verantwoording’ voor haar aandeel in de gaswinning in, maar ook over de nieuwe plannen van het bedrijf voor de noordelijke provincies.  

Shell heeft het gebied verkozen voor de uitrol van het grootste duurzame waterstofproject van Europa: NortH2. Ten noorden van de Waddeneilanden moet hiervoor een gigantisch windmolenpark verrijzen dat groene stroom levert aan een electrolyser in de Eemshaven die de stroom omzet in waterstof. Shell neemt het voortouw in een consortium van bedrijven, met onder meer Gasunie, Groningen Seaports, RWE en Eneco, dat dit miljardenproject moet gaan neerzetten.

Shell heeft zijn imago weten om te buigen van ‘boosdoener’ naar ‘leider in de energietransitie’

Voor het succes van NortH2 – en daarmee het veiligstellen van Shells toekomst in het noorden – is maatschappelijk draagvlak essentieel. Zonder draagvlak kan Shell geen financieel gezond bedrijf blijven, stelde Marjan van Loon tijdens haar verhoor door de enquêtecommissie: ‘Die twee dingen zijn niet losgekoppeld van elkaar, die horen bij elkaar.’

Voor NortH2 heeft Shell de overheid nodig. Er moet een plek komen voor de windmolens, vergunningen voor alle onderdelen van het project en, niet onbelangrijk, geld. Shell wil graag financiële hulp. Om dit voor elkaar te krijgen, speelt het bedrijf in op nieuwe plannen van de provincie om Groningen na het einde van de gaswinning internationaal neer te zetten als waterstofprovincie. 

Het is Shell in de afgelopen jaren wonderwel gelukt een plek te veroveren in deze plannen. De gaswinner heeft zijn imago bij in ieder geval een deel van de Groningse bestuurders weten om te buigen van ‘boosdoener’ naar ‘leider in de energietransitie’. Groningen ondersteunt Shell inmiddels van harte in de lobby in Den Haag om NortH2 en van de grond te krijgen.

Hoe heeft Shell dit voor elkaar gekregen? Mede door het gebruik van een methode die het bedrijf al decennialang ontwikkelt en inmiddels heeft geperfectioneerd: het scenariodenken.

Kakofonie

Het is 2035 en in Noord-Nederland is de hel uitgebroken. ‘De spanningen lopen op. Protesten slaan om in dagenlange rellen waarbij demonstranten brand stichten en toegangswegen blokkeren. Lokale bestuurders ondernemen geen actie om de onlusten te beëindigen. Den Haag grijpt in en zet het regionale bestuur buitenspel met een noodwet. Het leger verwijdert de barricades.’

Dit is geen science-fiction, maar een realistisch scenario, bedacht door een groep noorderlingen. 45 mannen en vrouwen hebben in 2019 dagenlang gebrainstormd over de vraag hoe de toekomst van het noorden eruit zou kunnen zien. Shell betaalde adviesbureau Reos Partners om dat proces te begeleiden. Aanleiding voor de deelnemers: de gaswinning is ten einde en het noorden schreeuwt om perspectief. 

De bovenstaande tekst komt uit ‘Kakofonie’, één van de vier scenario’s die tijdens het Transformatie Scenario Proces Noord Nederland werden ontwikkeld (zie kader). Het beschrijft het mogelijke lot dat de provincies Drenthe, Friesland en Groningen te wachten staat als niemand de regie op zich neemt om de afbouw van de gasproductie in goede banen te leiden. Het resultaat wanneer burgers, overheid en het bedrijfsleven alleen nog naar zichzelf kijken, en niet langer naar elkaar: chaos en rellen.

In de andere drie scenario’s neemt steeds één van deze drie partijen eigenhandig het transitieproces op zich, overheid, bedrijfsleven of burgers.

Geen van de scenario’s leverde een gewenste uitkomst op, concludeerden de deelnemers. Er bleef maar een conclusie over: alleen als ze samenwerken – burgers, overheden en het bedrijfsleven – heeft het Noorden een rooskleurige toekomst.

Het eerste concrete resultaat van het scenarioproces was de oprichting van de stichting AAN Noord-Nederland, gefinancierd door de stad en de provincie Groningen en de Rijksuniversiteit Groningen. Op de website van de stichting presenteren de deelnemers de vier scenario’s in een filmpje. Ze concluderen: ‘De vier verhalen laten zien dat je het niet alleen kunt.’

In haar manifest benadrukt de stichting het belang van positiviteit voor een vruchtbare samenwerking. ‘Onze zelfingenomenheid over de ander, uit een ander gebied, sector of rol, laten wij varen.’

Scenariosucces in Zuid-Afrika

Dit resultaat is precies wat het transformatieve scenariodenken als doel heeft: de mensen het idee geven dat ze de toekomst zelf hebben bedacht. Volgens grondlegger van de methode Adam Kahane gaat het om het creëren van een gezamenlijke identiteit met gedeelde belangen. ‘Eenmaal aan tafel komt men dichter bij elkaar en ontstaat er een ‘wij’-gevoel, een vertrouwensband waar nog jaren op wordt voortgebouwd.’

Shell was bezorgd over wat de nieuwe machthebbers vonden van het bedrijf dat een trouwe leverancier was van het apartheidsregime

Adam Kahane is mede-oprichter en directeur van Reos Partners, het bureau dat het proces – geïnitieerd en betaald door Shell – in Noord-Nederland heeft begeleid. Hij heeft deze scenario-methode voor het eerst maatschappijbreed ingezet begin jaren negentig in Zuid-Afrika. Op dat moment was hij teamleider op de scenario-afdeling van Shell.

De aanleiding voor het organiseren van de sessies was Shells vrees dat de socialistische partij ANC na de val van het apartheidsregime de oliesector zou nationaliseren, waardoor miljarden rand aan kapitaal verloren zouden gaan. Ook was het bedrijf bezorgd hoe de nieuwe zwarte machthebbers zouden aankijken tegen het bedrijf dat jarenlang een betrouwbare leverancier van olie en steenkool was geweest aan het racistische apartheidsregime. 

Scenario’s bedacht door een divers gezelschap van maatschappelijk betrokken personen, waaronder prominente leden van het ANC, maar ook Shell-medewerkers, moesten invloed uitoefenen op deze toekomst. Deze Mont Fleur scenario’s – vernoemd naar het luxe resort in de Zuid-Afrikaanse Blaauwklippen vallei waar de sessies in 1991 plaatsvonden – hadden succes. Eenmaal aan de macht liet het ANC het socialisme varen. Shell mocht blijven en zes maanden na het aantreden van president Nelson Mandela stelde het land de oliesector open voor buitenlandse bedrijven. 

Trevor Manuel, deelnemer van ‘Mont Fleur’ en later minister van Financiën in de eerste regering van Mandela, vertelde later dat ‘een behoorlijk deel’ van het economisch beleid in Zuid-Afrika terug te voeren is op Mont Fleur. ‘Ik zou mijn ogen nu kunnen sluiten en die scenario’s kunnen opnoemen. Ik heb ze geïnternaliseerd, en als je iets hebt geïnternaliseerd, dan draag je het waarschijnlijk voor het leven.’

Dankzij dit succes maakte Shell het scenariodenken onderdeel van haar bedrijfsvoering. Tot dan toe waren scenario’s vooral een tool geweest voor het hogere management om de koers van het bedrijf zelf te bepalen, maar in Zuid-Afrika bleken ze ook effectief in het beïnvloeden van de energiepolitiek van een heel land.

Reos Partners: een onafhankelijk scenario-bureau

Voor Kahane was het succes van Mont Fleur de inspiratie om in 2007 Reos Partners op te richten. Sindsdien is het bureau uitgegroeid tot een internationale organisatie met veel ervaring in het scenariodenken. Verspreid over acht kantoren wereldwijd werken ruim honderd mensen dagelijks aan het bewerkstelligen van ‘systemische verandering’. Het past de methode toe op thema’s variërend van drugsconflicten in Colombia tot de energietransitie in Puerto Rico. 

De doorontwikkelde methode is ‘zeer anders dan hoe Shell het doet binnen zijn bedrijf,’ zegt Josephine Pallandt tegen Follow the Money. Ze is directeur van de Geneefse afdeling van Reos Partners en begeleidde persoonlijk de scenariosessies in Noord-Nederland.

Saillant detail: Reos werd hiervoor gevraagd door Shell nadat een eerdere poging van Shell om de sessies zelf te organiseren was mislukt, zegt Pallandt. Volgens haar was dit te wijten aan de ‘moeilijke positie’ die Shell in Noord-Nederland heeft. Met dank aan het als onafhankelijk bekendstaande bureau kwam het project ditmaal wel op gang. 

‘Belangeloos’

Shell organiseerde het Noordelijke scenarioproces dus niet zelf, maar financierde het wel. Aan de deelnemers schreef Reos: ‘Als initiatiefnemer maakt Shell het TSP [Transformatief Scenario Proces, red.] Noord-Nederland mogelijk, geïnspireerd door de ruime ervaring met scenariodenken. Het TSP proces is geheel onafhankelijk en extern gefaciliteerd, waarvan de kosten door Shell belangeloos worden vergoed.’

Uit interne documenten van de provincie Drenthe, verkregen door middel van een Wob-verzoek, komt echter een ander beeld naar voren. Uit een gespreksverslag blijkt dat Shell achter de schermen duidelijk aangaf welke belangen het bedrijf had voor de scenariostudie. 

In maart 2019 zat Marjan van Loon aan tafel bij Jetta Klijnsma, commissaris van de Koning van de provincie Drenthe, om haar bij te praten over Shells plannen in de regio. Ze vertelde over de opdracht die ze meekreeg bij haar aantreden in 2016 – ‘rust brengen in Groningen en de energietransitie vormgeven’ – en deelde de inzichten van Shells interne scenarioteam. Er was een ‘versnelling’ van de energietransitie nodig om ‘grote investeringen effectief te maken’. Nu stilzitten zou alleen maar leiden tot hogere kosten achteraf. Shell wilde daarom vaart maken met ‘grootschalige Wind op Zee’ voor de productie van groene waterstof, ‘nieuwe ketens’ ontwikkelen en ‘samenwerkingsverbanden’ opzetten.

Twee van de vier leden van het begeleidingscomité hadden duidelijke banden met met de waterstofagenda van Shell

Ook legde Van Loon een concreet voorstel op tafel: ‘initiatief voor een brede scenariostudie Noord Nederland. [Met] veel partijen, breder dan alleen energietransitie. [De] stip op de horizon is voor Shell straks [de] basis voor investeringen. […] doet provincie Drenthe mee?’ 

Oftewel: het scenarioproces moest de weg bereiden voor nieuwe investeringsmogelijkheden voor Shell.

Selectiecomité

Kort na het gesprek tussen Van Loon en Klijnsma ging adviesbureau Reos aan de slag. Het benoemde een vierkoppig ‘begeleidingscomité’ dat de kandidaten voor het scenarioproces selecteerde. 

Dat comité was van hoog niveau. Leden waren: Jouke de Vries (voorzitter van het College van Bestuur van de Rijksuniversiteit Groningen), Peter den Oudsten (toenmalig burgemeester van Groningen), Ruud de Jongh (vice-president gas en waterstofpartnerschappen bij Shell) en Nienke Homan (toenmalig provinciaal gedeputeerde namens Groenlinks). 

Behalve De Jongh, die immers werkzaam was voor Shell, had ook Nienke Homan duidelijke banden met met de waterstofagenda van Shell. Ze was direct en nauw betrokken bij het NortH2-project. Ze reisde in deze periode namens het consortium regelmatig naar Den Haag om daar te lobbyen bij het ministerie van Economische Zaken. 

De betrokkenheid van Homan en ook de Groningse burgemeester Den Oudsten bij het door Shell gefinancierde scenarioproces leidde in april 2020 tot raadsvragen. Maar concrete antwoorden over het hoe en waarom van hun betrokkenheid, en op basis van welke criteria de deelnemers waren geselecteerd, bleven uit. Ook interviewverzoeken werden door alle vier de leden afgewezen. 

Op ‘persoonlijke titel’

Ondanks de directe betrokkenheid van provinciebestuurder Homan zijn er geen verslagen of notulen van de acht bijeenkomsten die het begeleidingscomité heeft gehad, laat de provincie Groningen na vragen van Follow the Money weten. De provincie had namelijk ‘geen formele zeggenschap’ in het scenarioproces en deelnemers zijn op ‘persoonlijke titel’ uitgenodigd door Reos.

Door hen persoonlijk te benaderen, in plaats van als vertegenwoordiger van hun organisatie, wilde Reos voorkomen dat de belangen van organisaties het proces in de weg zouden staan.

Dit staat haaks op wat er in werkelijkheid gebeurde. Shell stuurde, vlak na het eerder genoemde gesprek tussen Marjan van Loon en Jetta Klijnsma, een lijst met ‘belanghebbenden die worden uitgenodigd’ naar de Drentse Commissaris. Hierop stonden onder andere de gemeenten Groningen, Delfzijl, Loppersum en Emmen; de drie noordelijke provincies; diverse bedrijven zoals Groningen Seaports, Gasunie, GasTerra en Friesland Campina; belangenorganisaties zoals VNO/NCW Noord, LTO-Noord, New Energy Coalition en Milieudefensie; kennisinstellingen als de Rijksuniversiteit Groningen en andere hbo/mbo-instellingen in de regio. 

Organisaties dus, geen personen. En de deelnemers werden wel degelijk door hun werkgevers voorbereid om de belangen van hun organisatie te behartigen. Zo had de provincie Drenthe het bijvoorbeeld over ‘welke Drentse elementen’ ze naar voren wilde brengen en ‘welk doel we als Drenthe willen bereiken,’ blijkt uit een gespreksverslag.

Een toekomst bouwen met lego

Uiteindelijk deden 45 mensen mee aan het Transformatieve Scenario Proces: een gemêleerd gezelschap afkomstig uit de wetenschap, het bedrijfsleven, de culturele sector en van noordelijke overheden. Ze kregen te horen dat ze waren geselecteerd omdat ze ‘bereid, en in staat zijn om het systeem in de regio te beïnvloeden, nu of in de toekomst’. 

In de zomer en het najaar van 2019 kwamen ze voor meerdaagse sessies, inclusief overnachtingen, bijeen in het Friese Eernewoude, Veenhuizen in Drenthe en in de vesting Bourtange in Groningen.

Het doel van de bijeenkomsten: de toekomst van de regio zelf vormgeven. ‘In plaats van adaptieve scenario’s, bedoeld om de deelnemers te helpen begrijpen en zich aan te passen aan de toekomst, gaan we op zoek naar generatieve scenario’s, bedoeld om alle belanghebbenden te helpen om de toekomst van de regio proactief te veranderen.’

Het adviesbureau werkte met allerlei creatieve methoden en oefeningen om discussies onder deelnemers aan te zwengelen en ideeën op tafel te krijgen. Bijvoorbeeld met lego. ‘Dan moest je met legostenen op een plaat een ideale samenleving gaan bouwen met elkaar,’ herinnert bouwkundige Jentje Steegstra zich. Om vrij denken en spreken te stimuleren vonden de bijeenkomsten plaats onder Chatham House Rules. Ook zijn er geen verslagen. 

Shell was er wel, maar niet als Shell

En waar was Shell, de bedenker van het hele gebeuren? Die was ‘absoluut niet inhoudelijk aanwezig’, vertelt een deelnemer. Hij is niet de enige die dit zo heeft ervaren. Er was ‘geen enkele inhoudelijke bemoeienis van Shell’, zegt een ander tegen Follow the Money. 

Dat is, op zijn zachts gezegd, opmerkelijk. Een van de deelnemers, Peter Breithaupt, was op dat moment namelijk in dienst bij Shell als senior technisch adviseur van het Energie Transitie Programma Noord-Nederland. Tijdens de sessies praat hij uitgebreid over waterstof. Er volgt een discussie met de deelnemers over de vraag waar en wanneer je het beste groene waterstof kunt toepassen. Voor Shell is dit zeer relevant, gezien de plannen voor NortH2 en waterstof als toekomstig verdienmodel. 

‘Ik geloof oprecht dat Shell uit het belang van het noorden heeft geredeneerd, en niet vanuit dat van Shell of de NAM’

Het was niet zo dat Breithaupts werkgever voor de deelnemers geheim werd gehouden. Louise Hompe, innovatiecoach op de nmo-instelling Alfa-college, herinnert zich: ‘De man van Shell zat helemaal op de nieuwe energietransitie, hij was een vurig pleitbezorger. In de discussies werd het [waterstof, red.] gezien als de mogelijkheid om nu eindelijk wel die positie te verkrijgen die we willen in het Noorden.’ 

Desondanks vindt ook Hompe dat er geen beïnvloeding is geweest vanuit de Shell. ‘Niet zo van: jullie moeten daarvoor gaan.’ Dat kwam door Breithaupts opstelling, vertelt een andere deelnemer: onderzoeker Jan Dirk Gardenier. ‘Ik had hem niet zozeer met Shell geassocieerd, hij zat daar niet namens Shell.’ Vanwege de vertrouwelijkheid van het proces wil Gardenier niet kwijt wat er precies is gezegd. 

Tijdens een van de avonden kwamen vertegenwoordigers van Shell, de Rijksuniversiteit en de provincie Groningen op bezoek bij de scenariosessies. Ook toen stelde het gasbedrijf zich terughoudend op, vond Gardenier. Ze kwamen volgens hem vooral luisteren. ‘Het klinkt gek, maar ik vond op bepaalde momenten Shell wel het meest nieuwsgierig, meer nog dan de andere partijen die nog meer in hun eigen belangen en posities zaten.’ 

Dat laatste is ook bij een andere deelnemer blijven hangen. ‘Ik geloof oprecht dat Shell uit het belang van het noorden heeft geredeneerd, en niet vanuit dat van Shell of de NAM’.

Toekomst samen

Wat is er dan bereikt tijdens al deze dagen overleggen en met lego spelen? Op het eerste gezicht niets concreets, er werden immers geen formele beslissingen genomen. Maar dat was ook niet het doel. Het betekent niet dat er geen resultaat is geboekt. Integendeel: onder de deelnemers is een ‘wij’-gevoel ontstaan. Een ‘wij’ waarvan Shell onderdeel uitmaakt. 

De focus op Shell als onderdeel en veroorzaker van het probleem is vervangen door het besef dat ‘we’ een probleem hebben dat ‘samen’ aangepakt dient te worden, mét Shell. 

Kortom: het bedrijf is voor deelnemers van de sessies niet meer de ‘boosdoener’ die het in de ogen van veel andere noorderlingen nog altijd is. Pierre Wack, de pionier van het interne scenariodenken bij Shell, noemde scenariowerk niet voor niets de ‘zachte kunst om verschuivingen in taal, denken en handelen teweeg te brengen’. 

Of Shells NortH2 de doorbraak op waterstofgebied, en daarmee de beoogde economische impuls voor de regio en het gasbedrijf zelf, zal betekenen, moet nog blijken. Het project bevindt zich nog in de planningsfase. 

Wat met het scenarioproces in elk geval al wel is gelukt, is dat een aantal belangrijke geesten rijp zijn gemaakt voor het idee dat de toekomst van Shell en van het Noorden onvermijdelijk met elkaar verbonden zijn. 

Een van deelnemers, Werna Udding, destijds programmamanager Energie bij de provincie Groningen, vertrok twee maanden na het einde van het scenarioproces naar de Gasunie, waar ze nu verantwoordelijk is voor NortH2. Dat het ‘alleen maar samen kan’, en dus met Shell, zal ze niet zijn vergeten. Zoals de oud-minister van Financiën van Zuid-Afrika zei: ‘Ik heb de scenario’s geïnternaliseerd (...) dan draag je het waarschijnlijk voor het leven.’

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.