Meer dan vijftig jaar zijn ze al met elkaar getrouwd, de gemeente Assen en de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). Maar een echte liefdesrelatie is het al jaren niet meer. Dat blijkt uit analyse van de Shell Papers die de gemeente heeft vrijgegeven. Assen was het eerste bestuursorgaan dat voldeed aan het Wob-verzoek om alle documenten die betrekking hebben op de relatie tussen de overheid en de gas- en oliereus vrij te geven.

Wat DSM was voor Heerlen en Philips voor Eindhoven, was de NAM voor Assen. In 1967 verhuist het hoofdkantoor van het olie- en gasbedrijf van Oldenzaal naar de Drentse hoofdstad. In haar kielzog: duizenden werknemers die een stempel drukken op de gemeenschap. De tennisclub of de lokale carnavalsvereniging – opgericht door vanuit Brabant verhuisde NAM’ers – waren er niet geweest zonder het gasbedrijf. 

Economische motor en geliefde suikeroom

Het NAM-kantoor in de provinciehoofdstad met een kleine 70.000 inwoners is gebouwd om 2500 werknemers te huisvesten. Inmiddels is het imposante gebouw aan de Schepersmaat een maatje te groot geworden, maar nog altijd werken er ruim 1100 mensen. De provincie schat dat de NAM goed is voor 7000 directe en indirecte banen in de provincie. Dat is 3 procent van de totale werkgelegenheid in Drenthe.

Ook als suikeroom is het gasbedrijf geliefd in de stad. De NAM leverde een bijdrage aan de verbouwing van theater de Nieuwe Kolk en is hoofdsponsor van het Drents Museum. ‘Je kunt het kopen van goodwill noemen,’ licht Dineke van As-Kleijwegt – burgemeester tussen 1990 en 2007 – toe. ‘Al vindt de NAM dat zelf vast een lelijk woord.’ 

Al lang voordat de aardbevingen in Groningen een probleem werden, veroorzaakten werkzaamheden van de NAM geregeld overlast, zoals lokale bodemvervuiling of geluidsoverlast van bouwwerkzaamheden. Met bijdragen aan publieke en sociale projecten probeerde de NAM de pijn wat te verzachten. 

De gemeente Assen wist daar handig gebruik van te maken. Een concreet voorbeeld is de bijdrage aan de bouw van De Nieuwe Kolk, een gebouw dat niet alleen de nieuwe bibliotheek, maar ook een bioscoop, theater, parkeergarage en appartementen bevat. In 2006 doneerde de NAM 2 miljoen euro voor de bouw van de bibliotheek, nadat de inmiddels gepensioneerde burgemeester er naar eigen zeggen ‘in alle onbescheidenheid’ om had gevraagd. In haar verzoek om deze gift aan de NAM schrijft Dineke van As-Kleijwegt: ‘Een dergelijke geste zou zeer passend zijn en de aanwezige relatie tussen de NAM en de gemeente Assen versterken’.

Belangen beginnen te botsen

Lange tijd is dit hoe de relatie tussen gemeente en gasbedrijf verloopt. Uit de correspondentie die we aantroffen in de Shell Papers blijkt dat er sprake is van een zakelijk geven en nemen. Jaap Kuin, wethouder in Assen van 2007-2013, gaat zelfs iets verder: ‘Het was een soort knuffelverhouding. In het college werd zeker wel eens besproken: wat er ook gebeurt, wij moeten de NAM behouden voor Assen. Bij elke nieuwe directeur van de NAM werden meteen de burgemeester en de wethouder economie naar voren geschoven om de relatie goed te houden.’ De NAM werd gezien als belangrijke werkgever en economische motor voor de stad. ‘Als het een grote bouwonderneming was geweest waren ze net zo behandeld.’ 

Dat verandert in 2016, als de belangen van de gemeente en het gasbedrijf beginnen te botsen. Als gevolg van de door gaswinning veroorzaakte bevingen en bodemdaling vindt er een wijziging plaats in de Mijnbouwwet. Lokale overheden krijgen vanaf dat moment meer inspraak in het vergunningstraject voor nieuwe gaswinningsplannen. 

Tot de wetswijziging had Assen weinig te maken met de gaswinning rondom de gemeente. Het was het ministerie van Economische Zaken dat goedkeuring verleende aan de NAM voor nieuwe winningsplannen. Pas daarna was de gemeente aan zet door bijvoorbeeld lokale bouwvergunningen af te geven. Maar de beslissing over wel of geen winning was dan al genomen.

Ook onder de gewijzigde Mijnbouwwet beslist uiteindelijk de minister, maar lokale overheden hebben nu wel het recht vooraf advies uit te brengen. De minister hoort dat advies mee te nemen in de beoordeling. De gemeente Assen krijgt daarmee iets meer invloed op de activiteiten van de NAM en dat verandert de onderlinge relatie.

Hoe precies blijkt als de NAM met een nieuw plan komt dat de inwoners van de Drentse hoofdstad direct raakt: het winningsplan Westerveld. Daarmee wil de NAM de gaswinning uit de kleine velden rondom Assen en zelfs direct onder de stad voortzetten. Dit brengt de gemeente in een spagaat: een belangrijke werkgever en economische motor van de stad heeft een ander belang dan haar inwoners.

Men zag ineens: hee, het is ook een ander soort bedrijf. Een bedrijf dat veel geld verdient terwijl inwoners daar last van hebben

De inwoners reageren bezorgd. Ze hebben gezien wat de gaswinning in Groningen heeft aangericht. Een actiegroep uit de wijk Marsdijk is het meest uitgesproken in hun verzet tegen de plannen van de NAM. Ze vindt het onbegrijpelijk dat de NAM gas wil winnen onder een woonwijk met 13.000 inwoners en vreest voor ‘Groningse toestanden’.

Het is het moment van de ommekeer, herinnert oud-wethouder Jaap Kuin zich. ‘Ik heb zelf vlakbij het olieveld in Schoonebeek gewoond. In die tijd was de NAM dé partner. Als je bij de NAM kon werken dan was je kostje gekocht. En er was weinig overlast. Als die jaknikkers piepten dan kwamen er meteen monteurs langs. Ze waren loyaal naar de buurt.’ 

Dat beeld verandert tijdens de discussie over de kleinschalige gasvelden rondom Marsdijk, zegt hij. ‘Ik was al geen wethouder meer, maar ik zag dat gebeuren als Assenaar. Men zag ineens: hee, het is ook een ander soort bedrijf. Een bedrijf dat veel geld verdient terwijl inwoners daar last van hebben.'

Assen besluit om samen met andere gemeenten, waaronder Tynaarlo en Aa en Hunze, een zogeheten kopgroep te vormen, waarin ze gezamenlijk hun inspraak in de gaswinningsplannen van de NAM afstemmen. Als dit besluit bekend wordt binnen de gemeente, gaan bij ambtenaren de alarmbellen af. Ze beseffen dat de gemeente klem komt te zitten. De ambtelijke werkgroep ‘beleid’ waarschuwt de burgemeester en wethouders daarom voor die rol: 'We willen u erop wijzen dat als Assen in de kopgroep een actieve rol gaat nemen, dit invloed kan hebben op de relatie met de NAM.’

Ondanks deze angst van de ambtenaren zet de gemeente door. Ze laat zich adviseren door experts en Groningse ervaringsdeskundigen en overlegt met de andere kopgroepleden. Het resultaat: het winningsplan wordt begin 2017 door de samenwerkende gemeenten afgewezen.

‘Incapabele organisatie’

Assen is op dat moment duidelijk teleurgesteld in de NAM. Het bedrijf heeft zich niet bepaald van zijn beste kant laten zien in aanloop naar het nieuwe winningsplan. Vooral de communicatie met de inwoners schiet volgens gemeenteambtenaren zwaar tekort. ‘De NAM heeft zich laten zien als een incapabele organisatie’, blijkt uit de gemeentelijke evaluatie van de adviesprocedure. Ook een poging om de winning uit een gasput bij Vries voorlopig stil te leggen, loopt op niks uit. ‘Het is trekken aan een dood paard. Geen begrip, geen sensitiviteit, alleen maar arrogantie,’ mailt een betrokken ambtenaar.

Ook in het openbaar toont de gemeente haar ongenoegen. Zo steunt de voltallige  gemeenteraad, met uitzondering van de VVD, in februari 2017 een door de PvdA ingediende motie van treurnis tegenover de NAM naar aanleiding van het winningsplan. De raadsleden verwijten het bedrijf de beslissing ‘te beginnen met gaswinning uit put Vries-10’ en ook de ‘slechte c.q. gebrek aan communicatie’. 

Ook de NAM zit met de relatie in haar maag, blijkt uit een mail die het bedrijf in juli 2017 naar de gemeente stuurt. Het bedrijf wil met de burgemeester in gesprek ‘om de communicatie door de gemeente Assen over NAM eens apart te kunnen bespreken.’ Een gesprek over de beeldvorming dus. En niet meer dan dat, zo benadrukt de NAM: ‘Het gaat dan puur over de output in de media, dus niet over inhoudelijke winningsplannen en dergelijke.’

De NAM laat het niet na om fijntjes te benadrukken wat er voor Assen op het spel staat: ‘We komen namelijk in een vreemde spagaat terecht als NAM waarbij het niet onmogelijk is dat wij elkaar als organisaties beschadigen met alle economische en sociale gevolgen van dien. Om dat te voorkomen willen we graag horen wat jullie van ons als grootste werkgever in Assen nodig hebben.’ 

De burgemeester ziet ook andere belangen: geld voor Assen en werkgelegenheid

De mail wordt nog geen tien minuten later doorgestuurd naar burgemeester Marco Out, met het commentaar: ‘Ik vermoed dat onze acties rond het indienen van zienswijzen (omtrent het winningsplan) en het faciliteren van onze inwoners de aanleiding voor het verzoek zijn.’

Assen komt onder druk

Terwijl de omgang tussen gemeente en gasbedrijf na de stekelige mailtjes weer in een rustiger vaarwater belandt, mengen zich plotseling ook andere belanghebbenden in de relatie. Medewerkers op het stadhuis schrijven elkaar dat het ministerie van Economische Zaken en de NAM ‘druk inpraten’ op burgemeester Marco Out. Niet alleen voor het gasbedrijf, ook voor het ministerie is het winningsplan van belang. EZK ziet aardgas als transitiebrandstof op weg naar een duurzame energievoorziening en geeft de voorkeur aan lokale productie boven import uit het buitenland. Door de sterk teruglopende productie uit het Groningen-gasveld neemt het relatieve aandeel – en daarmee ook het belang – van gas uit ‘kleine velden’ toe.

De druk lijkt effect te hebben. In een interne e-mail uit begin 2018 maakt een medewerker van de gemeente Assen zich zorgen dat Out de grens over lijkt te gaan tussen ‘actief meedenken’ over het winningsplan en er ‘medeverantwoordelijkheid’ voor nemen. Al is er begrip voor zijn benarde positie. ‘Hij [Marco Out, red.] wil vooral in gesprek zijn [..] De spanning die er op zit is hem duidelijk. Hij ziet ook andere belangen: geld voor Assen en werkgelegenheid.’

Ook de provincie Drenthe mengt zich in de relatie en probeert de opstelling van de gemeente Assen tegenover de NAM te veranderen. Reden: het provinciebestuur is er veel aan gelegen de NAM te behouden voor de provincie. Tijdens een overleg tussen de NAM, de provincie en de gemeente Assen beargumenteert de provinciale afgevaardigde: ‘De energietransitie duurt nog 20-30 jaar. Tot die tijd is gas nodig; dit gaat niet zonder de NAM. Gedurende deze periode moeten we ook als Drentse overheden de betekenis en het belang van de NAM uitdragen in plaats van eenzijdig de nadruk te leggen op de aardbevingsrisico’s. We zouden aan een plan moeten werken die de besproken onderwerpen omvatten. [sic]’

Dit plan komt er in november 2018: het project ‘Drenthe 4.0’. Een veelomvattend plan voor duurzame energie-projecten. Die moeten de verwachte klap verzachten van de snel teruglopende werkgelegenheid in de gassector, onder andere bij de NAM. Een half jaar eerder, in maart 2018, had toenmalig minister Wiebes van EZK namelijk aangekondigd dat de gaskraan in Groningen definitief dicht gaat per 2022. Van Assens confronterende houding tegenover het gasbedrijf is weinig meer over. In tegendeel. De gemeente wil dat dit plan de kansen die ‘de energietransitie de NAM biedt [..] nadrukkelijk benoemt’. Het zou een ‘interessante gedachte’ zijn ‘om de NAM te verleiden tot een (energie-)transitie’ en zo de noordelijke economie een duw in de rug te geven, bedenkt een medewerker op het stadhuis.

Om het plan te kunnen financieren, slaan de provincie Drenthe, Assen en de NAM de handen ineen voor een ‘gezamenlijke lobby’, blijkt uit een document uit november 2018. Ze trekken samen op richting Den Haag om daar te proberen de benodigde fondsen en subsidies los te weken. Ineens lijken ze weer hetzelfde belang te hebben: een nieuwe toekomst voor de NAM en behoud van werkgelegenheid voor de regio. Win-win.

Too little, too late

Na een periode van weerstand keert Assen dus op haar schreden terug. De gemeente besluit niet zonder de NAM te willen. Maar inmiddels overweegt het gasbedrijf de relatie te verbreken. In oktober vorig jaar kondigde de NAM aan de – inmiddels vrijwel lege – kleine gasvelden in de gemeente op termijn te willen verkopen en het hoofdkantoor aan de Schepersmaat over een paar jaar te verlaten. 

Sinds dat voornemen is daar nog niets van terecht gekomen. Maar Albert Smit, oud-wethouder van Assen, maakt zich weinig illusies: ‘De NAM kan prima zonder Assen.’ Op de miljardenbegrotingen van grootaandeelhouders Shell en Exxonmobil is een vertrek uit de Drentse hoofdstad volgens de oud-bestuurder niet meer dan een pennenstreek. ‘Kapitaalvernietiging van het kantoorpand is echt peanuts voor die bedrijven. Als de gaswinning uit het Groningen-veld helemaal stopt, is Noord-Nederland geen groot aandachtsgebied meer. Assen doet er totaal niet toe.’

De gemeente loopt inmiddels op eieren, zo blijkt uit haar reactie

De NAM zou niet het eerste grootindustriele bedrijf zijn dat vertrekt: DSM is van oudsher gevestigd in Heerlen, maar vertrekt volgend jaar naar Maastricht. Het hoofdkantoor van Philips is van de Lichtstad verhuisd naar Amsterdam. En het hoofdkantoor van NAM-grootaandeelhouder Shell is eind vorig jaar zelfs helemaal uit Nederland vertrokken en bevindt zich tegenwoordig in Londen.

De gemeente loopt inmiddels op eieren, zo blijkt uit haar reactie op vragen van het Shell Papers team. Eerder voldeed Assen als eerste van de aangeschreven bestuursorganen aan haar wettelijke plicht de opgevraagde Shell Papers vrij te geven. Oud-wethouder Smit hoorde toen in de wandelgangen dat de NAM duidelijk te kennen had gegeven daar niet blij mee te zijn. Toch zette Assen door. Ook aan een interview voor dit artikel zou, na lang wikken en wegen, worden meegewerkt. 

Op deze toezegging kwam de gemeente terug. Net als de NAM. Beide organisaties hebben eerder gemaakte interviewafspraken maandenlang weten te vertragen. Inmiddels beweert de gemeente dat deze afspraken er nooit lagen. De gemeente laat weten het toch lastig te vinden, want men ‘moet ook nog verder met de NAM’. 

Uiteindelijk kiezen de twee huwelijkspartners ervoor om samen op te trekken. Ze stellen voor hun verhaal gezamenlijk in een live televisie-uitzending bij RTV Drenthe naar buiten te brengen. Onder een voorwaarde: ze willen het vooral hebben over de plannen voor de toekomst. Er is kennelijk geen behoefte terug te kijken, daarom gaat het gesprek niet door. Op het onderzoek van het Shell Papers team willen ze alleen gezamenlijk schriftelijk reageren. 

Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Mario Miskovic, Tristan Braakman (RTV Noord) en Hjalmar Guit (RTV Drenthe), alledrie leden van het Shell Papers-team.