Slib en derivaten

Het artikel van Follow the Money over SNB verscheen op donderdag 12 juli in de Volkskrant. Het verhaal moest voor de krant, vanwege de gelimiteerde ruimte, worden ingekort. Hieronder staat het verhaal in zijn volle lengte.   Door Jesse Frederik en Eric Smit   Bij Slibverwerking Noord-Brabant wordt liever niet over derivaten gesproken. De term wekt een ongunstige associatie op met exotische financiële producten, de kredietcrisis, bonusverslaafde zakenbankiers, incompetente bestuurders, Vestia, fraude en heel veel andere narigheid. Bij Slibverwerking Noord-Brabant (SNB) praten ze liever over ‘switch transactions’, zo maakt de pr-man van het overheidsbedrijf bij aanvang van het interview onmiddellijk duidelijk. Dit verhaal gaat dus over switch transactions. En ook over hoe een oerdegelijk Nederlands nutsbedrijf verzeild raakte in de wereld van de credit default swaps en dat avontuur mogelijk niet zal overleven.

'SNB haalt meer uit slib!'

In een vergaderzaal van het minimal design-kantoor van waterschap Brabantse Delta vertelt SNB-directeur Marcel Lefferts hoe het zover is gekomen. En over de beweegredenen van een publiek bedrijf om zich met extreem complexe financiële instrumenten in te laten. Hij wil ook graag iets vertellen over wat SNB precies doet. Het vriendelijke gezicht van Lefferts begint te stralen als hij het heeft over de ‘gigantische hoeveelheden’ slib die SNB jaarlijks verwerkt; ruim vierhonderdduizend ton. Daarmee is Slibverwerking Noord-Brabant de grootste slibverwerker van Europa. Het verwerken van de rommel die waterschappen uit hun rioolwaterzuiveringsinstallaties aanleveren, is zelfs een high tech business geworden. Lefferts, die zelf is opgeleid als werktuigbouwkundig ingenieur, heeft het over het reduceren van emissies, het terugwinnen van energie en grondstoffen als fosfaten. ‘SNB haalt meer uit slib!’, luidt de slogan van het in Moerdijk gevestigde bedrijf. ‘We zijn een soort grondstoffenproducent geworden. Daar ligt ook onze strategische focus’, zegt hij om daar direct aan toe te voegen dat de strategie in wezen om één element draait: kostprijsreductie. ‘We willen er voor te zorgen dat de kosten voor de belastingbetaler zo laag mogelijk zijn. We zijn immers een publiek bedrijf’.

'Gewoon, om geld te verdienen'

Van slib naar het onderwerp dat SNB sinds de crisis van 2008 een existentiële kwestie is geworden; financiële derivaten. Lefferts legt uit dat de ingewikkelde financiële transacties van SNB hun oorsprong in de jaren negentig hebben. Toen ging het bedrijf een tweetal leaseconstructies aan. Dat was in die tijd heel gewoon. Met het aangaan van leaseconstructies konden bedrijven en ook overheden aanzienlijke fiscale voordelen behalen. Fiscalisten, accountants en bankiers draaiden prijzige overuren om de activa van bijvoorbeeld vliegtuigmaatschappijen, spoorwegen en elektriciteitsbedrijven via zo’n constructie extra te laten “renderen”. Ook SNB ging dus een tweetal leaseconstructies aan. Lefferts: ‘Uiteindelijk om kosten te verlagen, gewoon, om geld te verdienen’.   Bedrijfsfilm van SNB De slibverwerkingsinstallatie in de Moerdijk werd zo een periode van 22 jaar aan een Amerikaanse bank verhuurd die over de mogelijkheid beschikte om sneller af te kunnen schrijven. SNB leasde de installatie weer terug en het fiscale voordeel van de snellere afschrijvingen werd tussen de bank en SNB gedeeld. Dat leverde SNB ongeveer 6 miljoen op. Geld dat de Amerikaanse belastingdienst misliep en uiteindelijk in de zakken vloeiden van Nederlandse overheidsinstanties; de aandeelhouders van SNB, een viertal waterschappen. Als gevolg van de leasetransacties had SNB in totaal 270 miljoen euro gestort gekregen welk bedrag bij een drietal banken op depositorekeningen werd gestald. Uit de opbrengsten van het rendement op die rekeningen betaalt SNB de leaseprijs van de slibinstallaties. Aan het einde van de looptijd van de transactie, betaalt SNB het geld weer terug aan de Amerikaanse bank en is de slibinstallatie weer in eigendom van de slibverwerker. Alsof er niets is gebeurd. Het was risicoloos geld verdienen. Hoewel, helemaal risicoloos bleek het niet te zijn. Nadat de honderden miljoenen jarenlang ongemoeid bij de ABN Amro, ING en het Amerikaanse verzekeringsconcern AIG staan geparkeerd, dringt het in 2006 opeens tot de directie van SNB door dat deze enorme bedragen ook risico lopen. ‘Want je weet natuurlijk niet wat er met die banken kan gebeuren’, zegt Lefferts.

Omvallende banken

Dat grote internationale banken failliet kunnen gaan, is in 2006 nog onvoorstelbaar. Het ING concern groeit, is zeer winstgevend en is in Amerika met zijn online bank ING Direct een doorslaand succes. ABN Amro heeft na de zwaar bevochten overname van de Italiaanse bank Antonventa in 2005 ook de smaak van de overwinning in de mond. Topman Rijkman Groenink is door weekblad Elsevier uitgeroepen tot man van het jaar. AIG is weliswaar een jaar eerder in opspraak geraakt in verband met een accountingschandaal, maar heeft in 2006 nog steeds een beurswaarde van 169 miljard dollar en een AA rating. Er is niemand die ook maar een ogenblik stilstaat bij een eventueel faillissement van de verzekeraar dat naar beurswaarde gemeten het grootste financiële concern ter wereld is. Ook niet in het kantoor van SNB in Moerdijk. De gedachte over de mogelijkheid van omvallende banken en verzekeraars, komt ook niet zo maar bij Lefferts en de zijnen aanwaaien. Het is een advocaat van het kantoor Nauta Dutilh die de directie van SNB op de mogelijke risico’s attent maakt. Nauta was als kantoor ook al betrokken bij het opzetten van de leasecontructies van de slibverwerker en weet welke enorme bedragen er op verschillende depositorekeningen staan. In het kielzog van Nauta komt ook een bankier van Deutsche Bank mee naar Moerdijk. Met zijn Powerpoint presentatie en productbrochures. Hij maakt indruk. Lefferts: ‘Dan dan zegt die bankier; “ik heb toch iets moois...wij kijken naar uw leaseconstructie want wij zien mogelijkheden om wat aan het risico te doen.” En dat het bezit van drie deposito’s gevuld met 270 miljoen euro niet zonder gevaar is, weten de mannen van Deutsche Bank volgens Lefferts zeker: ‘een bank kan ook omvallen.’

Risicoreductie

Lefferts en de financiële man van SNB – Silvester Bombeeck – raken geïnteresseerd. SNB heeft met de leaseconstructies ooit onbewust een risico aanvaard, het is nu in het belang van de aandeelhouders, dus eigenlijk de belastingbetaler, om dat risico te verminderen. ‘Door risicoreductie en risicospreiding’, maakt de SNB-topman bij herhaling duidelijk. Maar daar blijft het niet bij. Wat het verhaal van Deutsche Bank zo boeiend maakt, is dat naast risicoreductie – en spreiding de Brabantse slibverwerker ook serieus geld kan verdienen. In tien jaar tijd bijna 19 miljoen euro. Ruim drie keer zo veel als er volgens Lefferts ooit op de leaseconstructies werd verdiend. Het is alsof SNB een brandschadeverzekering afsluit en er jaarlijks een grote som geld bij cadeau krijgt.  

Marcel Lefferts (uit SNB jaarverslag 2008)

  De constructie die Deutsche Bank aanbiedt, komt neer op een ruiltransactie. De bank verzekert de bedragen die op de drie deposito’s van ING, ABN Amro en AIG staan. Die verzekering kost SNB jaarlijks 500 duizend euro. Tegelijkertijd neemt SNB de rol van verzekeraar op zich en verzekert de slibverwerker voor een bedrag van 270 miljoen euro de schulden die 115 internationale bedrijven bij Deutsche Bank uit hebben staan. Daarvoor creëert Deutsche Bank speciaal voor SNB een Portfolio Credit Default Swap (pcds), een derivaat op basis van een portfolio van 115 bedrijven die allen een creditrating AAA of AA+ hebben. Indien er voor meer dan 1,8 miljard euro aan verliezen worden geleden op deze portfolio moet SNB uitkeren aan Deutsche Bank. Maar de kans dat zoiets gebeurd is volgens de modellen van de bank erg klein.

Grote hoop geld

Lefferts legt het zo uit: ‘Je hebt drie grote zakken geld en die verdeel je in ons geval over 115 kleine zakjes geld. In de oude situatie als zo’n bank failliet gaat ben je gewoon een grote hoop geld kwijt en heb je een probleem. Met die switch die je maakt van drie naar, in ons geval, 115 entiteiten kan je je dus veroorloven dat een aantal van die bedrijven failliet gaan zonder dat het effect heeft op de transactie. Dat is dus het voordeel.’ Het bijkomende pluspunt is dat Deutsche Bank SNB jaarlijks een bedrag betaalt voor de CDS van 2,3 miljoen euro. Netto levert de zogenoemde ‘switch transactie’ jaarlijks een voordeel op van 1,8 miljoen. Tot de in 2017 afloopt, tien jaar lang. Een prachtige aanvullende bron van inkomsten die weer ten goede zal komen aan de aandeelhouders van SNB, de waterschappen Brabantse Delta, De Dommel, Aa en Maas en Rivierenland. De deal lijkt te mooi om waar te zijn, maar echt doorgronden hoeveel minder de risico’s kunnen worden, is een moeilijke zaak. Lefferts heeft voor zijn eerste ontmoeting met de man van Deutsche Bank nog nooit van een switch transactie gehoord. Bombeeck is opgeleid als accountant, specialistische kennis van derivaten heeft hij dan nog niet. Datzelfde geldt voor hun commissarissen en aandeelhouders die in het besluitvormingstraject hun stem zullen moeten laten horen. In de algemene besturen van de waterschappen zitten lokale politici die niet zelden een achtergrond hebben als landbouwer, melkhouder, fruitteler, ambtenaar of ondernemer. In de algemene bestuursvergaderingen van de waterschappen staan doorgaans onderwerpen als het bestrijden van de beverrat, het in stand houden van dijken of de verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater op de agenda. Een derivaat als een portfolio credit default swap (pcds) of de term ‘switch transactie’ is nog nooit eerder het onderwerp van gesprek geweest en wekt de nodige verbazing bij verschillende bestuursleden. Dat blijkt onder andere uit de notulen van een vergadering van Waterschap Brabantse Delta (WBD). ‘Ik las iets cryptisch’, zegt een bestuurslid in oktober 2007. ‘Kunt u uitleggen dat er een switch gemaakt zou worden bij de transactie SNB/Deutsche Bank? Wat houdt dat in, het zegt mij niets. Kunt u enige helderheid geven?’

Wet Fido

SNB besluit advies in te winnen bij financiële adviesbureaus als Zanders en Risklab. Bureaus die volgens Lefferts gespecialiseerd zijn in het beoordelen van complexe financiële instrumenten als CDO’s. De advocatenkantoren Nauta Dutilh en, Simmons & Simmons staan de slibverwerker en de waterschappen met hun kennis terzijde. Evenals SNB’s accountant Deloitte. De transactie moet ook binnen het kader van de wet Fido (Financiering decentrale overheden) passen. Daarin staan regels opgesteld hoe overheden hun geld en kapitaal dienen te beheren. Essentieel daarbij is dat het gebruik van derivaten uitsluitend mag leiden tot een inperking van de financiële risico’s. Volgens de experts en ook volgens de provincie Noord-Brabant, die de transactie moet goedkeuren, voldoet de transactie die Deutsche Bank heeft voorgesteld daaraan en kan het risico zelfs met 20 procent worden ingeperkt.

 ‘In de financiële wereld is het zo dat je met geld geld kunt maken’

Na uitvoerige beraadslagingen en toetsing wordt eind 2007 ingestemd met de transactie en aangemeld bij het Ministerie van Financiën. Bij een achttal waterschappen klinken dan al enige tijd stemmen die ervoor pleiten om een overeenkomstige transactie aan te gaan. Net als SNB hebben de waterschappen zich jaren eerder voordelige leaseconstructies laten aanmeten. En ook zij kunnen via Deutsche Bank de rol van verzekeraar op zich gaan nemen. Ook zij kunnen, net als SNB, hun risico’s verminderen door de gelden in de verschillende deposito’s bij Deutsche Bank te laten verzekeren, daarbij een CDS af te sluiten en een mooi bedrag verdienen.     Waterschap Brabantse Delta (WBD) opereert hierin het meest doortastend. Lid van het dagelijkst bestuur van het in Breda gevestigde WBD is Anke Dielissen. Zij is tevens commissaris van SNB en een groot voorstander om een deal met Deutsche Bank te maken zo blijkt uit de notulen van een vergadering van het waterschap in december 2007. ‘Het is voor leken een ingewikkeld financieel instrument, niet voor experts want zij zijn gewend om dit soort ingewikkelde producten te bedenken’, zo betoogt Dielissen. ‘In de financiële wereld is het zo dat je met geld geld kunt maken’. Dat is positief voor ons, zeker gezien het vorige agendapunt (zorgelijke kostenstijgingen bij het waterschap, red.). Het gaat om een aanzienlijk bedrag wat goed gebruikt kan worden’. Ze vraagt zich tegelijkertijd af of het risico wellicht te groot is, maar stelt dat het onderzoek van vier verschillende adviesbureaus heeft uitgewezen dat het binnen de wet- en regelgeving past. ‘Destijds bestond ook bij cross borderlease de nodige twijfel en aarzelingen’, herinnert Dielissen zich. ‘Uiteindelijk hebben veel overheden dit gedaan en dat verwacht ik ook van switch transaction.’    

Complexe materie

Het bestuurslid Martin van Osch is nog niet overtuigd. ‘Enerzijds lijken de financiële gevolgen van de voorgestelde transactie zeker niet ongunstig. Aan de andere kant balanceren wij op de rand van het wettelijk en wellicht moreel toelaatbare. Het is de vraag of men dit moet willen als overheidsinstantie.’ Collega Louis van der Kallen gaat verder: ‘Als algemeen bestuurslid leg je een eed af. Een onderdeel hiervan is dat je de wetten des lands zult respecteren. Als men niet goed weet wat het voorstel inhoudt in alle ins en outs en dat je niet het gevoel hebt dat je rechtmatig handelt, kan met hier niet voor stemmen. Het is een buitengewone complexe materie. Ik heb wel degelijk een financiële achtergrond. Ik zit niet voor niets in 13 rekenkamercommissies in dit land. Ik kom tot de conclusie dat ik dit niet helemaal snap. Ik twijfel ook aan de ethiek van handelen bij dit voorstel. Is dit werkelijk duurzaam maatschappelijk ondernemen wat je als waterschap zou moeten willen en is dit het morele voorbeeld wat je uit zou willen dragen?’ Jan van der Burg is een van de kritische bestuursleden: ‘Ik heb geleerd dat je nooit moet beleggen in dingen die je niet begrijpt (...) Zaken die niet helder zijn, blijf ervan af.’ Maar het waterschap blijft er niet vanaf. De meerderheid van het bestuur stemt aanvang 2008 voor het aangaan van een switch transactie en de deposito’s ter waarde van 120 miljoen euro die WBD bij Berkshire Hathaway (van superbelegger Warren Buffett red.), ABN Amro en de Nederlandse Waterschapsbank heeft staan worden door Deutsche Bank verzekerd en WBD verzekert op zijn beurt weer de crediteuren van de Duitse zakenbank met een CDS. De switch transactie levert WBD per jaar 574 duizend euro op.

Minus 209 miljoen

Dan gaat in september 2008 Lehman Brothers failliet. De Amerikaanse zakenbank was een van de triple-A bedrijven die tot de door SNB verzekerde portfolio behoorde. Evenals de Amerikaanse spaarbank Washington Mutual. Ook failliet. De IJslandse bank Kaupthing wordt genationaliseerd met alle gevolgen van dien voor de schuldeisers. In Moerdijk worden de bestuurders van SNB onaangenaam verrast. Van de marktwaarde van de switch transactie van SNB – 270 miljoen euro – verdwijnt in 2008 217 miljoen. In 2009 herstelt de waarde, maar eind 2011 is de waarde 209 miljoen euro minder dan bij het afsluiten in van de switch transactie in 2007. De switch transactie van waterschap Brabantse Delta staat eind 2011 ook ruimschoots in de min: 48,5 miljoen euro. Het enorme verlies aan marktwaarde gaat in 2012 mogelijk grote gevolgen krijgen. Tot aan met de jaarrekening van 2011 waardeerde SNB de switch transactie op kostprijs en is tevens een beperkte voorziening gevormd. Veranderingen van de marktwaarde worden nauwelijks in de winst- en verliesrekening verwerkt en teren ook niet in op het eigen vermogen. ‘Dat is niet hele sterke accounting,’ oordeelt Henk Langendijk, hoogleraar externe verslaggeving op Nyenrode en de Universiteit van Amsterdam op basis van de jaarrekeningen. ‘Maar het was misschien verdedigbaar.’ De richtlijnen voor de verslaggeving van derivaten zijn echter aangescherpt, of liever verduidelijkt. ‘Voor de jaarrekening van 2012 is het mijns inziens simpel,’ zegt Langendijk. ‘Deze significant lagere marktwaarde moet in de winst- en verliesrekening worden verantwoord.’ Als SNB de huidige marktwaarde van de switch transactie in de boeken op zou moeten nemen, dan zou het eind 2011 209 miljoen euro verliezen. Daarmee wordt het eigen vermogen van de slibverwerker – 91 miljoen euro groot - in één klap weggevaagd. Langendijk staat zeker niet alleen in zijn oordeel. Ernst & Young, de huidige accountant van SNB, geeft ook aan dat er in de komende jaarrekening een verandering zal optreden in de waardering van de Switch transactie. ‘De mogelijke gevolgen (...) worden nog onderzocht door SNB en de accountant,’ staat in de laatste jaarrekening.

De cowboys van de bankwereld

In een vertrouwelijke vergadering van oktober 2011 worden de leden van het algemeen bestuur van waterschap Aa en Maas geinformeerd over de problemen met de verslaggeving bij SNB. Algemeen bestuurslid Harry Kuypers schrikt zich rot als er op eens wordt gesproken over voorzieningen van wel 100 miljoen. ‘Dan hebben we een heel groot probleem,’ constateert Kuypers. In het contract met Deutsche Bank is opgenomen dat de solvabiliteit van het slibbedrijf niet onder de 75 procent mag duiken. Wanneer dat wel gebeurt kan de bank het contract opzeggen waarna Deutsche Bank – dat eerder ook betrokken was bij de verkoop van derivaten aan woningcorporatie Vestia - een vordering op SNB krijgt van 209 miljoen euro. Kuypers is er niet gerust op dat Deutsche uit de goedheid van haar hart beslist om bij overtreding van de solvabiliteitsclausule niet over te gaan tot een verkoop. ‘Deutsche Bank, dat zijn toch de cowboys van de bankwereld,’ zegt Kuypers.

Goed en zorgvuldig besluit

Lefferts beseft dat er ‘theoretisch’ sprake is van een negatieve waarde. Hij ziet ook dat de regelgeving grote gevolgen kan hebben voor SNB, maar hij ‘wil liever niet op de zaken vooruitlopen’. ‘We volgen het heel nauwkeurig. We hebben daar ook gesprekken over met de accountant en met Deutsche Bank en op dit moment weten we nog niet welke kant het op gaat’. Als de boekhoudregels worden gevolgd, dan zullen de waterschappen elk tientallen miljoenen moeten bijstorten anders ligt het lot van SNB in de handen van Deutsche Bank. Lefferts ‘maakt die assumptie nog even niet.’ Zijn pr-man denkt al wel hardop verder: ‘Wat zou het belang van Deutsche zijn om de stekker er uit te trekken?’ Nee, de SNB-directeur gaat er nog steeds vanuit dat er tot 2017 – wanneer de switch transactie afloopt - geen grote ongelukken meer gebeuren op de kapitaalmarkten en dat tegen die tijd de switch transactie zonder bijkomende schade kan worden afgewikkeld. Hij is er van overtuigd dat SNB over enkele jaren miljoenen heeft verdiend, niet verloren. ‘Risicoreductie en spreiding’, zijn voor hem nog steeds de kernwoorden. ‘We hebben gewoon een goed en zorgvuldig besluit genomen waar ik nog steeds helemaal achter sta’. Lees hier de reactie van SNB op het verhaal van FTM in de Volkskrant   Naschrift Op donderdag 12 juli, na publicatie van bovenstaand artikel (de ingekorte versie) in de Volkskrant heeft SNB aangekondigd een klacht in te dienen bij de Raad voor de Journalistiek. We zien deze procedure met veel vertrouwen tegemoet. Wij hebben SNB uitgebreid wederhoor geboden en we hebben SNB tot twee maal toe het artikel toegestuurd en de slibverwerker evenzo veel keer in de gelegenheid gesteld om feitelijke onjuistheden uit het artikel te halen. Daar heeft SNB ook gebruik van gemaakt. Dat SNB stelt dat er nu nog belangrijke 'feitelijke onjuistheden' in het artikel zitten, kan het nutsbedrijf naar onze stellige overtuiging niet hard maken.