Sociaal ondernemen: een alternatief voor onze roofbouw-economie

Betekenisvol ondernemen, impact maken, een sociaal bedrijf opbouwen: aan terminologieën rondom ondernemen met een maatschappelijke missie geen gebrek. Willemijn Verloop, medeoprichter van het netwerk Social Enterprise NL en impactinvesteringsfonds Social Impact Ventures, spreekt van ‘sociale ondernemers’. ‘Een sociale ondernemer is iemand die de oplossing voor een maatschappelijk probleem in een ondernemend business model weet te gieten.’

Verloop stond aan de geboorte van de sector in Nederland en is optimistisch over de ontwikkelingen van de laatste paar jaar. ‘Toen we zes jaar geleden begonnen met Social Enterprise NL moesten we overal uitleggen wat een sociale ondernemer was en kregen we een hoop weerstand. Want, zo was de gedachte, als je binnen een BV maatschappelijke waarde probeert te creëren, dan zou je dat stiekem alleen uit eigenbelang — en dus voor je eigen portemonnee — doen.’

Professionalisering van de sector

Inmiddels worden sociale ondernemers op grote schaal erkend en herkend. Dat zie je terug in de cijfers: consultant McKinsey concludeert op basis van een langdurig onderzoek dat de sector tussen 2011 en 2016 met ruim 70% is gegroeid, tot 3.5 miljard euro. Het aantal banen is in deze periode toegenomen tot circa 75.000: een groei van 25.000 banen in een tijd waarin Nederland 72.500 banen in andere sectoren verloor. De omzet nam tevens gestaag toe: van 2 miljard in 2010 naar 3.5 miljard euro in 2015. Tenslotte is er in 2015 in vergelijking met 2010 drie keer zoveel kapitaal beschikbaar voor de sector van het sociaal ondernemen.

‘De groeicijfers in werkgelegenheid en omzet zijn indrukwekkend. De sociaal ondernemers doen het beter dan het reguliere MKB in Nederland’, stelt Verloop. Volgens haar komt dit deels doordat de markt relatief jong is: ‘Een jong bedrijf verdubbelen is een stuk gemakkelijker dan hetzelfde doen voor een bedrijf dat tien jaar oud is. Desalniettemin zie je steeds meer talent en kapitaal naar de sector toe trekken.’

Koplopers

Impact hebben en geld verdienen gaan dus heel goed samen. Sterker nog, volgens Verloop kan het één fungeren als een vliegwiel voor het ander. ‘De betalende klant stelt de ondernemer in staat zijn product of dienst continu te verbeteren en is daarmee een belangrijke voorwaarde voor innovatie, efficiëntie en opschaling. Op het moment dat de klant het product echt goed vindt en op grote schaal gaat afnemen, kun je als sociale onderneming een gigantische impact maken.’

En dit gaat niet alleen op voor kleine ondernemingen. Kees Klomp, boeddhist en bedrijfsadviseur op het gebied van betekenisvol ondernemen, noemt de Grayston Bakery als voorbeeld van een bedrijf dat ondernemen en impact succesvol heeft verenigd. ‘Dat bedrijf zette ooit 100.000 dollar om en maakte 1 procent winst; nu zet het 40 miljoen dollar om en maakt nog het steeds 1 procent winst. Waarom? Omdat, ondanks de groei en het succes op bedrijfsmatig vlak, de basis van het bedrijf niet is veranderd. De maatschappelijke missie is en blijft leidend.’

Urgentie

Steeds meer ondernemers, investeerders en consumenten realiseren zich dat een samenleving die zich puur richt op financiële groei op korte termijn (lees: hebzucht) op de lange termijn niet houdbaar is. Hierdoor ontstaat er volgens Klomp draagvlak voor verandering. ‘Er is niets mis met geld verdienen, totdat het ten koste gaat van de sociale of ecologische winst die een bedrijf maakt. Zodra dat het geval is, is een bedrijf naar mijn mening hartstikke verliesgevend.’ Steeds meer mensen zien dit in: ‘Het is niet voor niets dat Tony’s Chocolonely vorig jaar de meest inspirerende organisatie van Nederland is geworden,’ aldus Klomp.

'Waar in Engeland één op de vier startups expliciet een maatschappelijke missie heeft, is dat er in Nederland één op de 75'

Volgens Verloop heeft de kredietcrisis aan deze omslag in het denken bijgedragen. ‘Het wordt steeds helderder dat ondernemende oplossingen vaak tot veel betere en efficiëntere resultaten leiden dan wanneer je de verantwoordelijkheid bij filantropische of overheidsinstellingen legt.’

Nog een hoop te winnen

Sociaal ondernemerschap zit dus in de lift. Toch loopt Nederland achter op koplopers zoals Engeland. ‘Waar in Engeland één op de vier startups expliciet een maatschappelijke missie heeft, is dat er in Nederland één op de vijfenzeventig’, aldus Klomp.

Hoe dat komt legt Verloop uit: ‘Sterke welvaartsstaten zoals Nederland en de Scandinavische landen maken een tragere ontwikkeling door. De noodzaak voor sociaal ondernemerschap om publieke voorzieningen op peil te houden is hierdoor minder aanwezig.’

Het ontbreken van de sterke welvaartsstaat is niet de enige reden voor het sociaal ondernemende Engelse succes. Verloop: ‘Al onder Tony Blair lanceerde de Engelse regering een strategie voor social enterprises. Van rechtsvormen tot fiscale regelingen: alles is er. Engeland heeft de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in het veld en daar plukken ze nu de vruchten van.’

Een ideaal ecosysteem

Volgens McKinsey kan de Nederlandse Social Enterprise sector zich de komende jaren vervijfvoudigen. Maar om de groei te versnellen en nieuwe spelers aan te trekken is professionalisering over de gehele linie noodzakelijk.

Volgens Verloop begint het bij erkenning en herkenning. ‘Of het nou de overheid, het publiek, de wetenschap of het bedrijfsleven is, erkenning en herkenning van sociale ondernemingen – en het feit dat schaalbaarheid en sociale impact hand in hand gaan - is een belangrijke stap richting versnelling.’ De overheid, faciliterende netwerken zoals Social Enterprise NL en impact investeerders kunnen hieraan bijdragen door hun kennis over succesvolle sociale ondernemingen te delen en meer met sociale ondernemers samen te werken.

Faciliterende overheid

Daarnaast kan de overheid, door te faciliteren en kansen te creëren, een sleutelrol spelen in de verdere ontwikkeling van de sector. ‘De overheid is in potentie de grootste klant van Nederland. In aanbesteding liggen hierdoor een hoop mogelijkheden’, aldus Verloop.

Volgens Verloop is een andere belangrijke component het in het leven roepen van een modaliteit op de BV: een nieuwe rechtsvorm, waarin onder andere de maatschappelijke kern statutair vastligt. ‘Deze standaardisatie zou het bijvoorbeeld voor gemeenten makkelijker maken om samen te werken met sociale ondernemers.’ Klomp vult aan: ‘Bovendien zou een aparte rechtsvorm ook fiscaal allerlei mogelijkheden kunnen bieden, hetgeen het voor investeerders aantrekkelijk maakt hun geld op impact in te zetten.’

Belang van onderzoek

Daarnaast zal de sector moeten inzetten op het managen en meten van impact. Volgens McKinsey meet slechts de helft van de sociale ondernemingen haar impact. Zonde, aangezien deze resultaten cruciale inzichten bieden in de bedrijfsvoering en ze ondernemend talent en kapitaal kunnen aantrekken.

Sociale ondernemers zijn koplopers die laten zien dat het anders kan

Universiteiten, onderzoeksinstituten en pragmatische consultants in het veld kunnen een belangrijke rol spelen in het ontwikkelen van gestandaardiseerde meetinstrumenten. ‘Bovendien kan onderzoek en onderwijs de sector helpen best practices naar goede teaching cases voor sociale ondernemers in spé te vertalen’, aldus Verloop.

Alhoewel de toegang tot kapitaal de afgelopen jaren is toegenomen, blijft het grootste deel van investeerders en banken gericht op bedrijven die primair financiële waarde creëren. Verloop legt uit: ‘Sociale ondernemers kunnen voor mooie returns zorgen, maar zijn niet primair bezig met het tevreden houden van aandeelhouders. Hierdoor blijkt impact investeren voor velen helaas nog een brug te ver.’

De toekomst

Er valt in Nederland nog een hoop (maatschappelijke) winst te behalen. Zowel Klomp als Verloop geloven dat ondernemen zonder de planeet en de maatschappij schade te berokkenen langzaamaan de nieuwe norm wordt. Sociale ondernemers spelen een belangrijke rol in het creëren van een inclusieve en circulaire economie. Het zijn koplopers die laten zien dat het anders kan. Of zoals Klomp het mooi verwoordt: ‘Over twintig jaar vinden we bedrijven die alleen maar heel veel geld verdienen en geen maatschappelijke waarde creëren idioot. Daar ben ik van overtuigd.’

Dit artikel is de eerste in een reeks over sociaal ondernemerschap. Hoe kunnen we in Nederland een ecosysteem creëren waarin de sector optimaal kan floreren? En wat is de rol van andere partijen — van de overheid en business schools, tot impact-investeerders en pensioenfondsen — hierin?

Heb je ideeën, tips of prangende vragen? Laat het me vooral weten in een reactie hieronder.