Het is nog donker in Brussel, op deze koude en druilerige donderdagochtend in november. In het middelpunt van een rotonde staan vijf mannen in fluorescerend gele pakken in een bak aarde. Ze zijn van de plantsoenendienst Groene Ruimten en hier, op de Bruynstraat in het uiterste noorden van de stad, planten ze drie bomen: een vaantjesboom, een honingboom en een sering. 

‘We hebben voor sierbomen gekozen,’ zegt Marleen Maldaghem, boommeester van de Stad Brussel. ‘We kunnen hier geen grote bomen als eiken of beuken planten omdat onder het laagje aarde asfalt zit, waardoor er weinig diepte is. De vorige die hier stonden hebben het niet overleefd.’

Als boommeester is Maldaghem constant op zoek naar geschikte plekken. ‘Het is moeilijk om ruimte vinden. Veel moeilijker dan ik dacht. Soms denk je: daar en daar is nog plaats genoeg. Maar dan blijken er leidingen in de grond te zitten of zijn er andere plannen voor dat stukje grond.’

‘Optelsom van ambities’

Diederik Samsom, de rechterhand van eurocommissaris Frans Timmermans, is optimistischer. In een promotievideo van begin vorig jaar belooft Samsom, zittend aan een picknicktafel met achter zich iets groens – een parkje of een moestuin – dat Europa drie miljard bomen gaat planten. Dat streefcijfer is ‘niet zomaar uit de lucht’ komen vallen, zegt hij. Het is ‘de optelsom van heel veel ambities van diverse lidstaten’.

Maar van die bewering blijft bij nader onderzoek weinig overeind.

Eurocommissaris Timmermans presenteert het bomenplan – onderdeel van zijn Biodiversiteitsstrategie – in mei 2020. De nieuwe aanplant gaat volgens de Europese Commissie in tien jaar tijd vier miljoen ton CO₂ opslaan en 16 miljoen ton in dertig jaar. Hoe groter de bomen hoe meer opslag. 

Het moeten dan wel echt drie miljard extra bomen zijn. Boven op de 300 miljoen die jaarlijks de grond ingaan ter vervanging van exemplaren die geveld worden om er bedden, papier en karton van te maken, huizen mee te verwarmen, of bio-energie uit op te wekken. En boven op de exemplaren die dienen ter vervanging van bomen die vernietigd zijn door bosbrand of door de schorskever, die zich in Centraal-Europa op grote schaal door de stammen vreet. Ook de miljoenen kerstbomen die ieder jaar in Europa worden geplant (in Nederland meer dan twee miljoen) tellen niet mee. 

Het moet gaan om drie miljard aanvullende bomen.

Faciliteren en motiveren

‘Ik dacht dat twee miljard het maximum zou zijn, maar we kunnen de drie miljard halen en dus gaan we dat doen!’ zegt Timmermans triomfantelijk tijdens een persconferentie in Brussel. ‘Iedereen kan een boom planten!’ voegt de website van de Europese Commissie daar enthousiast aan toe. 

‘Ik dacht eerst twee miljard maar we kunnen de drie miljard halen en dus gaan we dat doen!’ 

En iedereen zal dat ook moeten doen – 6,7 boom per Europeaan – want zelf doet de Commissie het niet. Zij zal ‘faciliteren’, ‘motiveren’ en bomen tellen. 

Andere partijen moeten ze planten, zoals de Nederlandse stichting Life Terra die samen met zes andere organisaties staat vermeld op de website waar Brussel sinds begin december de stand bijhoudt. 

De teller staat bij de aanvang van 2022 op 1.014.970 – een fractie (0,03 procent) van het doel. Dit kan nog worden gezien als een voorzichtige eerste stap. Maar de ambities van de zeven organisaties komen zelfs bij elkaar opgeteld bij lange na niet in de buurt van de gewenste drie miljard in 2030.

Life Terra is als hofleverancier van plan om 500 miljoen bomen te planten in vijf jaar tijd. Voor iedere Europeaan een boom. De stichting is in 2019 in Amsterdam opgericht door milieuconsultant Sven Kallen en streeft naar het ‘herstellen van onze relatie met de aarde’. 

De Franse organisatie Reforest’Action mikt op 350 miljoen bomen. Dan zijn er nog de 10 miljoen die de Tsjechische organisatie Nadace Partnerství belooft en kleinere projecten rond Milaan, in Toscane en in het Spaanse Baskenland. 

Geen geld

Als al deze organisaties hun beloftes waarmaken, en in het verleden ging dat bij dit soort plannen vaak mis, telt Europa in 2030 een kleine 900 miljoen extra bomen – niet drie miljard. 

De organisaties die de bomen planten, kunnen er bij Timmermans geen bonnetjes voor indienen – daar is geen geld voor. In het uitgewerkte plan staat wel dat de Unie voor voldoende financiering moet zorgen, maar veel verder dan verwijzen naar subsidiepotjes die mogelijk te gebruiken zijn, komt de Commissie niet. De initiatieven leunen daardoor zwaar op giften van het bedrijfsleven. Het project in Milaan krijgt bijvoorbeeld steun van onder meer Amazon, Armani, Bulgari en Levi’s. 

De lidstaten zijn zeer terughoudend. Ze verwelkomen de Brusselse bomenbelofte maar benadrukken vooral dat ze tot niets verplicht zijn en dat het maar de vraag is of er genoeg land is voor de aanplant. Ook de betrokken maatschappelijke organisaties benadrukken dat het vinden van grond het grootste obstakel is. 

De lidstaten benadrukken vooral dat ze tot niets verplicht zijn

Om het doel te bereiken is een gebied nodig dat bijna net zo groot is als heel Nederland. Die ruimte is te vinden, zegt Gert-Jan Nabuurs, hoogleraar Europese bossen aan de Wageningen Universiteit. ‘Er zijn plattelandsgebieden waar de bevolking wegtrekt. In Bulgarije, Roemenië, Polen, en ook wel in Spanje en Italië.’ 

De bomensite van de Commissie vermeldt één beplantingsplan in Oost-Europa: een tiny forest van driehonderd boompjes in Roemenië. Tot nu toe trekt vooral West-Europa de kar, en dan vooral Nederlanders: Frans Timmermans, Diederik Samsom en de in Amsterdam gevestigde stichting Life Terra. De liefde voor bomen komt van het EU-land dat op Malta na het minste bos heeft.

Ten slotte vermeldt de website van de Commissie nog een zevende organisatie: Arboreal Life, die meedoet aan een project voor de aanplant van bomen rond de Middellandse Zee – in gebieden die zijn aangetast door bosbrand. Geen extra bomen dus. 

Of misschien toch wel? 

‘Er is discussie over wat exact binnen de definities valt,’ zegt Sven Kallen, oprichter en secretaris van Life Terra. ‘Waar we open discussie over hebben met Brussel is de massale bossensterfte in delen van Duitsland en de Ardennen. Duizenden hectare gaan er kapot door de schorskever. Het is schrikbarend als je met je auto door Duitsland rijdt.’ 

Hoewel het kevertje maar zo’n 5 millimeter groot is, is zijn verwoestende effect enorm. Alleen houtkap kan verdere verspreiding van de plaag voorkomen. Voor Life Terra was dat de aanleiding om ook in die gebieden bomen te gaan planten, vertelt Kallen: ‘In Brussel zijn ze het er niet mee oneens dat we die kunnen meetellen als extra bomen.’

Steggelen met Brussel

Kallen geeft toe dat het met alleen bomen op stukjes landbouwgrond en in stedelijke omgevingen heel moeilijk wordt om aan de drie miljard te komen. Het opnieuw beplanten van verwoeste gebieden moet wat hem betreft daarom onderdeel van het plan zijn. 

Over de financiering maakt hij zich geen zorgen. ‘Geld is het probleem niet, bij bedrijven is veel enthousiasme.’ De lijst van sponsors van Life Terra is lang: van de Rabobank en het betaalplatform Adyen tot C&A en de consultants van EY. Life Terra krijgt daar boven op een Europese subsidie van 7 miljoen euro. 

Kallen: ‘Het grote punt is waar die drie miljard bomen moeten komen. Daarover zit ik met Brussel te steggelen. Zeg nou: daar en daar zijn de locaties. Maar dat doen ze niet. Ze zouden de lidstaten moeten dwingen om gebieden aan te wijzen.’

Maar de Europese Commissie kan landen niet dwingen.

‘De competentie over bos ligt niet in Brussel. Punt.’ De Wageningse hoogleraar Nabuurs vindt dat de Commissie mooie sier probeert te maken met iets waar ze niets over te zeggen heeft. ‘Ze mogen wetgeving maken over biodiversiteit, klimaat, energie. Maar de lidstaten gaan over hun bossen. Als Brussel met meer regels komt staan ze op hun achterste benen.’ 

Vooral landen met een sterke bosbouwsector zijn fel tegen inmenging vanuit Brussel. Ze krijgen volop munitie aangereikt door de lobby’s van landeigenaren, bomenkappers, bosbeheerders en producenten van energie uit biomassa. 

Een maand na Timmermans’ presentatie ploft een boze brief op de mat bij alle 27 landen van de Europese Unie. Niet het planten van bomen, maar het feit dat Timmermans zich überhaupt met de bossen in Europa bemoeit is de steen des aanstoots. 

De lidstaten gaan over hun bossen – als Brussel daar aankomt staan ze op hun achterste benen

Uitspraken van de Commissie zorgen volgens de lobbyisten voor ‘juridische onzekerheid’ en er is een risico dat nationale overheden niet meer zelf kunnen bepalen wat er in het bos gebeurt, zo schrijven zij. Maar de giftigste pijlen zijn gericht op de subwerkgroep Bossen en Natuur. 

Waaraan heeft deze werkgroep, die zich ergens diep in krochten van de Europese besluitvorming bevindt, de aanval te danken? 

Er zijn in Brussel 709 zogeheten ‘expertgroepen en vergelijkbare entiteiten’. Daaronder hangen nog eens vele werkgroepen, waarin ambtenaren van de lidstaten, belangenorganisaties en wetenschappers bijeenkomen om te horen wat het dagelijks bestuur van de EU van plan is. Dit is de plek waar de Commissie haar plannen toetst voordat ze openbaar worden gemaakt. 

De plek ook waar lobbyisten onwelgevallige plannen onschadelijk kunnen maken voor ze terechtkomen op een vergadertafel op een hoger niveau.

Fundamentele vraag

Voor bosbeheerders en bomenkappers maakt het uit wélk clubje de plannen behandelt. De subwerkgroep Bossen en Natuur valt onder het directoraat-generaal Milieu (DG Milieu). De lobbyisten praten veel liever met het permanent comité voor de bosbouw, dat thuishoort onder Landbouw (DG Agri). 

En daarmee komt een fundamentele vraag bovendrijven: zijn bomen een landbouwproduct? Of is de aanplant een manier om CO₂ uit de lucht te halen, klimaatverandering tegen te gaan en biodiversiteit te bevorderen? 

Met de Green Deal verschuift de aandacht naar wat bossen kunnen betekenen. ‘Er is een enorm getouwtrek gaande,’ constateert hoogleraar Nabuurs. ‘Het DG Milieu begint die hele agenda naar zich toe te trekken. Het gaat over wie mag bepalen wat er gebeurt in het bos.’

Maar het DG Agri trekt uiteindelijk aan het langste eind. De lidstaten maken op 5 november duidelijk dat alles wat met bossen te maken heeft in de eerste plaats besproken moet worden in het bosbouwcomité. Een overwinning voor de lobby, en voor landen als Finland en Zweden waar de houtteelt een belangrijke industrie is. 

‘Er is een enorm getouwtrek gaande over wie mag bepalen wat er gebeurt in het bos’

Nabuurs is teleurgesteld: ‘Het geruzie over competenties helpt het plan om drie miljard bomen te planten niet.’ 

Piotr Borkowski, directeur van de European State Forest Association, de lobbyorganisatie voor staatsbosbeheer, denkt daar anders over. ‘Die drie miljard is het vlaggenschip van de Europese Commissie maar deze belofte is een lege huls.’ 

Borkowski: ‘Ik ben sceptisch over het behalen van het doel. Ik geloof niet in het nut voor de bosbouwsector.’ Wat volgens hem ontbreekt zijn financiële prikkels om geschikte grond vrij te maken. ‘De focus ligt puur op het planten van een bepaald aantal bomen. Ze doen het voor het fotomoment en daarna worden de bomen vergeten.’

Kritiek die ook klinkt aan de andere kant van het spectrum. ‘Een plan om drie miljard bomen te planten klinkt heel fijn,’ zegt Martin Pigeon van de natuurbeschermingsorganisatie FERN. ‘Men zegt weleens: Om een vervuld leven te hebben moet een man een boek schrijven, een kind krijgen en een boom planten. Het zit diep in ons geworteld dat een boom planten een goed ding is. Maar de nuance dat je de juiste boom op de juiste plek moet planten, gaat vaak verloren in politieke discussies.’

Ook in Pigeons geboorteland Frankrijk wil men meer bomen. ‘Maar als je dat plan beter bekijkt zie je dat eigenaren van bossen subsidie krijgen om nieuwe bomen te planten nadat ze de oude hebben omgehakt. Dit zijn dus geen extra bomen. Ik weet dat de Europese Commissie zich hiervan bewust is. Maar op dit moment zijn ze alleen bezig om te bewijzen dat ze überhaupt iets te zeggen hebben over dit onderwerp.’ 

‘De Commissie is alleen bezig te bewijzen dat ze überhaupt iets te zeggen heeft over dit onderwerp’

Het voornemen om drie miljard bomen neer te zetten klinkt sympathiek maar als het doel niet gehaald wordt, of alleen dankzij herbeplanting, staat de reputatie van de Europese Commissie op het spel, zegt Miroslav Kundrata van de Tsjechische bomenplant-organisatie Nadace Partnerství. ‘Dat kan leiden tot nog meer kritiek op de Green Deal en zal het vertrouwen van burgers in de Europese Unie beschadigen.’ Kundrata noemt het streefgetal ‘zeer ambitieus en zonder grootschalige beplanting van landbouwgrond té ambitieus’.

Op de Brusselse rotonde worden de vaantjesboom, de honingboom en de sering met een kraan richting de geprepareerde kuilen getakeld. Boommeester Maldaghem moet nog inventariseren hoeveel bomen er in de stad precies de grond ingaan. ‘Dan tellen deze drie wellicht mee voor de Europese belofte.’ 

MapMyTree

En dat is waar de Europese Commissie op rekent. Dat veel meer overheden, bedrijven, natuurbeschermingsorganisaties en particulieren zich de komende jaren bij het initiatief aansluiten en de bomen die ze planten registreren op MapMyTree (wat dit jaar mogelijk moet zijn). 

Dat wordt nog een hele opgave, want zelfs hofleverancier Life Terra staat niet te springen. ‘Ik wil nu geen geld investeren om, met alle respect, de mannen in Brussel te helpen met hun mooie bomenteller,’ zegt Kallen. ‘Het is goed en fijn dat ze het doen maar wij hebben andere prioriteiten.’ 

De Europese Commissie kan grootse ambities koesteren, Frans Timmermans kan een boom planten en de foto’s op Instagram zetten, maar om het doel van drie miljard extra bomen te verwezenlijken, leunt Brussel volledig op burgers, stichtingen en bedrijven. Zij zijn het die stekjes aan moeten schaffen, een geschikte plek moeten vinden en de schop in de grond moeten steken. Timmermans houdt alleen de administratie bij.