Een Vespa Sprint (ter waarde van 4000 euro), een iPhone 13 (1200 euro) of één Bitcoin (20 duizend euro): het is slechts een greep uit de prijzen die Madelon Vos vorig jaar aanbood aan mensen die vrienden en collega’s wierven voor haar bitcoin-cursus. 

De 27-jarige YouTuber, presentator en voormalig columnist voor beleggersplatform IEX biedt haar online lessen in beleggen – ‘toepasbaar op álle assets: crypto, goud én aandelen’ – ‘gratis’ op haar website aan. Het lesgeld van de cursisten wordt door de overheid betaald. Per deelnemer krijgt Misss Bitcoin, zoals Vos wordt genoemd, 897 euro subsidie van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). In totaal verdiende Vos zo in vier maanden tijd ruim 2 miljoen euro, blijkt uit data opgevraagd via de Wet open overheid (Woo).

In de cursus, die bestaat uit 10 uur en 27 minuten aan videomateriaal, doet Vos een boekje open over ‘technische analyse’: grafieken en historische informatie bestuderen om patronen te herkennen en voorspellingen te doen over de koers van de aandelenmarkt. ‘Technische analyse’ werd door The Economist omschreven als ‘financiële astrologie’. 

Daarnaast krijgen cursisten nog een jaar lang ondersteuning binnen de ‘community’, staat op de website van Vos. Doordat alles online staat, kon de YouTuber in 2022 aan ruim 2500 cursisten ‘lesgeven’.

Jezelf ontdekken in Parijs

De miljoenensubsidie kreeg Vos via het programma Stimulering Arbeidspositie, beter bekend als het STAP-budget: een subsidieregeling waarmee iedere Nederlander eenmalig een bedrag van maximaal duizend euro kan aanvragen voor bijscholing. Iedereen tussen de 18 jaar en AOW-leeftijd kan een STAP-budget aanvragen. In 2022 werd er ruim 180 miljoen euro voor uitgetrokken en maakten zo’n 215.000 mensen gebruik van de regeling. Het UWV, belast met de uitvoering van STAP, betaalde dat geld rechtstreeks aan de opleiders. 

Het STAP-budget is de opvolger van de fiscale aftrek voor scholingsuitgaven: een regeling waarmee kosten voor een opleiding of studie van het inkomen konden worden afgetrokken. ‘Het kabinet meent dat het STAP-budget voor meer mensen toegankelijk is dan zijn voorganger,’ staat in een Kamerbrief van februari 2022. ‘De aanvraag is minder complex, de burger hoeft geen scholingskosten voor te schieten en een eigen bijdrage is enkel vereist voor scholing die meer kost dan 1.000 euro.’ 

Het UWV had toen al opgemerkt dat een beperkt aantal opleiders een relatief groot beslag op het STAP-budget legde

Maar al na enkele maanden bleek het STAP-programma niet vlekkeloos te werken: ‘Jezelf ontdekken in Parijs? Het kan op kosten van de overheid,’ kopte RTL Nieuws in augustus 2022. Het STAP-programma zou bol staan van cursussen die weinig tot niets met een loopbaan van doen hebben: van cursussen in reiki tot een opleiding in dropshipping en ‘leren manifesteren’. Bovendien gooiden opleiders hun lesgeld sinds de aanvang van het STAP-programma aanzienlijk omhoog, onthulde RTL Nieuws ruim een week later. 

‘Na een aantal maanden ervaring met het nieuwe systeem, is duidelijk dat verbeteringen op korte termijn nodig zijn om misbruik en oneigenlijk gebruik tegen te gaan en de regeling beter te laten aansluiten op de arbeidsmarkt,’ erkende minister Karien van Gennip van SZW (CDA) in een Kamerbrief van november 2022.

Het UWV had toen al opgemerkt dat een beperkt aantal opleiders een relatief groot beslag op het STAP-budget legde. ‘Het gaat hierbij onder meer om opleidingen met een grote online component. Voor deze opleiders is het aantrekkelijk stevig in te zetten op marketing en een groot aantal deelnemers te werven, omdat de extra kosten bij een groter aantal deelnemers beperkt zijn’, schreef de uitvoeringsinstantie in een evaluatie.

De grootste opleiders

Uit data die Follow the Money opvroeg, blijkt dat de 181 miljoen euro van het STAP-budget bij 1175 verschillende opleiders is beland. De bedragen die ze daarmee verdienden, varieerden van 224 euro tot 27,9 miljoen euro. De twintig opleiders die het meeste geld binnen sleepten, kregen samen 58 procent van het hele budget voor 2022: ruim 105 miljoen euro.

Het in Panningen gevestigde NHA Opleidingen is de grootste ontvanger van de bijscholingsgelden: in totaal ontving het 27,9 miljoen euro, 15 procent van de totale pot. Zo’n 38 duizend mensen volgden een van de 460 STAP-cursussen van het particuliere opleidingsinstituut. Verreweg de meeste cursisten kozen voor een bijscholing van duizend euro of minder, slechts 21 procent volgde een opleiding boven die grens (en moest dus zelf bijbetalen). 

Bij concurrent Laudius volgden slechts 164 van de 14.210 cursisten een STAP-opleiding waarvoor werd bijbetaald. Slechts 7 van hun 244 STAP-cursussen kosten meer dan duizend euro. 

In oktober trok het ministerie van SZW de accreditatie Van TalentFirst Nederland, ook in de top 10, voor STAP-opleidingen in. Vier cursussen zouden niet voldoen aan de voorwaarden van het STAP-budget, bijvoorbeeld omdat het om een loopbaantraject zou gaan in plaats van scholing. Van drie andere cursussen wilde het ministerie achtergronddocumentatie inzien, die TalentFirst heeft aangeleverd. 

Op de vier cursussen die inmiddels niet meer uit het STAP-budget mogen worden betaald, haalde het bedrijf 1,5 miljoen euro omzet

In een kort geding werd het ministerie deels door de rechter teruggefloten: SZW had voor slechts vier van de zeven cursussen voldoende gemotiveerd waarom die niet aan de STAP-voorwaarden voldeden. De drie andere cursussen zouden na inzage van de achtergronddocumenten wel zijn  toegestaan. 

Op de vier cursussen die inmiddels niet meer uit het STAP-budget mogen worden betaald, haalde het bedrijf 1,5 miljoen euro omzet, 40 procent van TalentFirsts STAP-omzet. De drie cursussen die in aangepaste vorm werden toegestaan, brachten 1,8 miljoen euro op voordat ze aan de regels voldeden.

TalentFirst is overigens van mening dat een van de vier trainingen die nu zijn geweerd, de training Carrièreboost, wel aan de regels voldoet. Hierover is het bedrijf in bezwaar gegaan bij SZW. ‘Het ministerie beweert dat dit een loopbaantraject is, met meer dan 50 procent coaching, wat niet mag volgens de STAP regels. Het programma bevat echter 20 uur online leren en slechts 2 uur coaching’, laat directeur Huub van Zwieten weten.

Gratis dronepiloot worden

De crypto-academie van Madelon Vos staat als opleider op de elfde plek, maar haar technische analyse trok als cursus veruit de meeste deelnemers. Ze had daarvoor dan ook een affiliate marketing-model op touw gezet. 

Wie een nieuwe cursist aanbracht, kreeg 100 euro uit het STAP-budget van de nieuwkomers. De rest van de subsidie ging direct naar Vos. Bij meerdere verwijzingen kon je ook kiezen voor gadgets: een Vespa Sprint bij 100 nieuwe inschrijvingen, Airpods bij 5 en één bitcoin bij 200. Vos laat Follow the Money weten met die marketingstrategie te zijn gestopt nadat GroenLinks-Kamerleden Senna Maatoug en Lisa Westerveld er op 23 december Kamervragen over stelden.

Bijscholing in sectoren die met personeelstekorten kampen, blijft ver achter bij sectoren waar het tekort minder nijpend is

Hoewel het STAP-programma uitdrukkelijk niet bedoeld is voor hobby-achtige cursussen staan er veel cursussen en opleiders tussen waarbij de link met de arbeidsmarkt niet direct helder is: zo ging er 225 duizend euro naar de Drone Flight Academy, 494.778 euro naar HypnoWorld en 298.605 euro naar de Academie voor Chinese Geneeswijze.

Opvallend feit: bijscholing in sectoren die met personeelstekorten kampen, blijft ver achter bij sectoren waar het tekort minder nijpend is. De meeste bijscholing vindt plaats in (digital) marketing en sales (19,1 miljoen euro), het coaching-circuit (19,1 miljoen euro) en uiterlijke verzorging (8,3 miljoen euro).

Slechts een handvol cursisten gebruikte het STAP-budget voor bijscholing binnen de zorgsector of het onderwijs, terwijl liefst een op de vijf aanvragers volgens een eerste evaluatie van de regeling in de zorg werkt.

Grootste kwakzalver

Het STAP-programma is de Vereniging tegen de Kwakzalverij (VtdK) een doorn in het oog. Ze nomineerde minister Van Gennip voor de Meester Kackadorisprijs voor de grootste kwakzalver van 2022. ‘We hebben veel meldingen gekregen over het grote aantal kwakzalvers tussen de STAP-opleiders,’ zegt Catherine de Jong, anesthesioloog en voorzitter van de VtdK. 

‘Mensen denken: ik word homeopaat, neurolinguistisch programmeur of orthomoleculair therapeut, of een ander beroep waar geen enkele wetenschappelijke basis voor bestaat. Dat blijkt dan in de praktijk niet zo makkelijk. Maar wat wél kan is een cursus geven met het STAP-budget,’ zegt De Jong. ‘Ze adviseren hun klanten dan om een STAP-budget aan te vragen en gooien hun prijzen omhoog. Een enorm verdienmodel.’ 

Een van de opleiders waarop de vereniging doelt, is het in Haarlem gevestigde Civas, met een totale subsidie van ruim 4,9 miljoen nummer 6 op de lijst. Civas ontving geld voor een waslijst aan opleidingen, waaronder orthomoleculair therapeut (552.450 euro), geweldloze communicatie (16.705 euro), kindertekeningen analyseren (10.300 euro) hypnotherapie (31.465 euro), aura- en chakrahealing (12.305 euro), mental coach (50.505 euro), stiefgezin-coaching (5.970 euro), edelsteentherapie (19.240 euro), wandelcoach (99.195 euro), aromatherapie (20.430 euro) en innerlijk kind-therapie (47.755 euro). 

Omstreden therapie leren op kosten van STAP

Maar ook kleinere aanbieders van ‘alternatief medische’ cursussen hebben een graantje kunnen meepikken uit het STAP-budget. Neem de opleiding tot neurofeedback-trainer bij de Neuro Academy, gevestigd in een rijtjeshuis in het Zuid-Hollandse dorpje Monster. Het bedrijf, opgericht door voormalig communicatieadviseur Agnes Oosterveen, ontving ruim 37 duizend euro aan STAP-geld. ‘Gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek,’ staat op de website. 

‘Het klinkt misschien woest aantrekkelijk, ‘hersengolven’, bliepjes en piepjes als panacee voor alles, maar bewezen is het niet’

Neurofeedback is een omstreden therapie waarbij deelnemers elektroden op hun hoofd krijgen en hun eigen hersengolven op het beeldscherm kunnen zien. Hierdoor zouden ze leren controle te krijgen over die hersenactiviteit. Rudolf Ponds, neuropsycholoog bij het Amsterdam Universitair Medisch Centrum, kijkt verbaasd naar de subsidie. ‘Neurofeedback bestaat al tientallen jaren in Nederland, maar mist nog steeds elke wetenschappelijke basis,’ zegt Ponds. ‘Het klinkt misschien woest aantrekkelijk, ‘hersengolven’, bliepjes en piepjes als panacee voor alles, maar bewezen is het niet.’

Door het gebrek aan onderbouwing van de methode besloot het toenmalig College voor Zorgverzekeringen (CVZ) in 2008 neurofeedback niet meer te vergoeden. 

Maar na een vierdaagse training bij Oosterveen zouden de cursisten anderen van allerlei mentale problemen kunnen verlossen, staat op de website van de Neuro Academy: depressies, angststoornissen, ADHD en langdurige stressklachten. Bovendien is de cursus voor iedereen toegankelijk: er is geen voorkennis vereist, en na de training kunnen cursisten ‘direct aan de slag als neurofeedbacktrainer’.

Met de kritiek op neurofeedback is Oosterveen het niet eens. ‘We zijn pioniers. Nederland loopt gewoon een beetje achter. Kinderen krijgen overal medicatie voor, maar daar worden ze zombies van. Voorkennis is voor mijn training niet nodig, want tegenwoordig doet de apparatuur alles. Het is eigenlijk niet anders dan een sporthorloge. Neurowetenschappers mogen hun eigen mening hebben, ik heb de mijne.’ 

‘Ik ben stomverbaasd dat hier zo makkelijk overheidsgeld naartoe gaat. STAP heeft zo te zien veel goudzoekers aangetrokken’

Eén van de cursisten van Oosterveen behandelt inmiddels zelf kinderen, jongeren en volwassenen met neurofeedback in haar praktijk Tuin van Wijsheid, vertelt ze aan de telefoon. ‘Onderzoek naar neurofeedback staat nog in de kinderschoenen. Maar als je altijd op de wetenschap moet wachten, blijf je bezig. Ik zie in mijn praktijk dat het werkt, dat is veel belangrijker.’ 

Klinisch neuropsycholoog Ponds is van mening dat dergelijke cursussen schadelijk kunnen zijn voor degenen die later door de cursisten worden ‘behandeld’. ‘Als je in de werking wil geloven, en je voelt je er beter door, wie ben ik dan om het tegen te houden,’ zegt de wetenschapper. ‘Maar dat ligt anders wanneer het gaat om toepassingen bij aandoeningen zoals ADHD, depressies en angststoornissen. Dan kun je echt brokken maken. Ik ben stomverbaasd dat hier zo makkelijk overheidsgeld naartoe gaat. STAP heeft zo te zien veel goudzoekers aangetrokken.’

Correctie 6 januari, 11:00:  in een eerdere versie stond ten onrechte dat 13 procent van de omzet van TalentFirst uit goedgekeurde STAP-cursussen kwam. Die passage hebben we verwijderd.

Update 6 januari, 17.00: (1) De genoemde bedragen zijn aanvragen van burgers die door het UWV zijn goedgekeurd. STAP-opleiders konden de bijbehorende subsidie voor aanvang van de cursus als voorschot aanvragen, maar het is mogelijk dat een deel wordt teruggevorderd: bijvoorbeeld omdat cursisten uiteindelijk toch niet aan de cursus zijn begonnen. (2) In de data van het UWV stonden een aantal dubbelingen. Deze zijn verwijderd en de tekst is op relevante punten aangepast.