Die onvrede betreft niet alleen het democratisch tekort van de huidige Europese instituties, er is meer aan de hand. Burgers hebben overal in Europa het gevoel dat er niet naar hun geluisterd wordt, zijn daarover gefrustreerd en willen dat dit verandert. Het risico bestaat dat de burger alle vertrouwen verliest in de politiek.

Burgerinitiatieven

Die veranderingen zullen evenwel van onderaf moeten komen, van de burgers zelf, via burgerinitiatieven. Een gevestigde politieke macht of institutie zal eerder geneigd zijn haar macht te willen behouden en niet open staan voor gewenste maatschappelijke veranderingen. De Europese Unie met haar euro is daar een goed voorbeeld van. Hoe zorg je er voor dat er geen maatschappelijke onrust optreedt of mensen in heftige opstand komen? Voer de gecentraliseerde macht stapje voor stapje in! Zo geleidelijk dat niemand merkt dat hun vrijheid, soevereiniteit en zelfbeschikking hen ontnomen is geworden. Men raakt gewend aan het abnormale en beschouwt dat vervolgens als 'normaal'. Enkele weken geleden schreef ik op deze plaats een column getiteld 'Onze leiders weten het niet meer'. Dat ging onder andere over hoe een oplossing te vinden voor de eenheidsmunt, die voor massale werkloosheid en verdere economische divergentie tussen de deelnemende landen heeft gezorgd. En waarvan steeds meer economen en beleggers - zelfs topbelegger Warren Buffet - zeggen dat die tot mislukken gedoemd is in deze rigide constructie zonder monetaire flexibiliteit. En ja, het klopt dat de Europese beleidsmakers niet weten hoe ze die eurocrisis op moeten lossen zónder hun aangezicht en dus hun (politieke) macht te verliezen. Wat ze wel heel goed weten is dat ze die macht willen blijven behouden, niets menselijks is hen vreemd. Daarvoor is men zelfs bereid alle logica overboord te zetten. En niet alleen dat, ook om bepaalde democratische beginselen buitenspel te zetten. De EU wordt geregeerd door een ongekozen Commissie, die niemand kent, en waar niet zelden met twee maten gemeten wordt.

Vraag mensen op straat wat ze vinden van de EU en het antwoord laat zich raden

En laten we eerlijk zijn. Vraag de mensen op straat of ze hun nationale identiteit willen inruilen voor een Europese, vraag de burgers van de rijkere lidstaten of ze tot in lengte van jaren willen betalen voor die in de armere lidstaten. En het antwoord laat zich raden. Onze Europese elite zou hierover eerlijk moeten zijn, want dit is wat de facto plaatsvindt. Maar die elite is hierover niet eerlijk en verzint de meest vergezochte 'argumenten' om maar niet te hoeven zeggen waar het op staat.

Der Lügenmeister

De manier waarop onze elite die geleidelijke transformatie richting een ondemocratisch gecentraliseerd instituut bereikt is ook zéér vernuftig: met hele kleine stapjes, met desinformatie, met hele en halve leugentjes, en door zich te verzekeren van de steun van de media. En het ergste is, de huidige voorzitter van de Europese Commissie - Jean Claude Juncker - bestond het zelfs om dit ook en plein public toe te geven. We herinneren ons allemaal nog diens uitspraak over de werkwijze van de Europese Unie: 'Wir beschließen etwas, stellen das dann in den Raum und warten einige Zeit ab, was passiert", verrät der Premier des kleinen Luxemburg über die Tricks, zu denen er die Staats- und Regierungschefs der EU in der Europapolitik ermuntert. "Wenn es dann kein großes Geschrei gibt und keine Aufstände, weil die meisten gar nicht begreifen, was da beschlossen wurde, dann machen wir weiter - Schritt für Schritt, bis es kein Zurück mehr gibt'. (Der Spiegel, 27 december 1999). Vertaling: 'We beslissen iets. We brengen dat dan in en wachten enige tijd om te zien of er wat gebeurt. Volgt er geen misbaar, breekt er geen opstand uit - de meesten begrijpen toch niet wat er is beslist - dan gaan we weer wat verder. Stapje voor stapje, totdat er geen terugkeer meer mogelijk is'. En breekt er wel misbaar uit of wordt het lastig om een bepaald besluit door te drukken, dan vindt Juncker het doodnormaal dat er gelogen wordt: 'I am for secret, dark debates. When the going gets tough you have to lie'. (Telegraph, 2011). Juncker is dus voorstander van geheim overleg en als het erom gaat spannen moet er gelogen worden. Het leverde hem de weinig flatteuze bijnaam 'der Lügenmeister' op. En gelogen werd en wordt er volop. Niet alleen over de cijfers van Griekenland bij toetreding tot de eurozone, dat is intussen genoegzaam bekend. Minder bekend is, dat diezelfde Juncker later had toegegeven dat de Nederlandse regering bewust niet was uitgenodigd voor de G-20 vergadering in verband met een cruciale steunoperatie voor Griekenland in november 2011, omdat men vreesde dat Nederland zich te kritisch zou opstellen. Nadat dit bekend was geworden hoorden we overigens geen enkele kritische vraag vanuit de media daarover. En wat mogelijk nog erger is: ook geen enkele officiële reactie van de zijde van de toenmalige Nederlandse regering. Curieus. De voorzitter van de ongekozen EU-regering beweerde in een ander interview met Der Spiegel (maart 2013) dat politici niet al te veel hun (electorale) oor naar 'het volk' moeten laten hangen, maar vooral moeten doen wat in het belang is voor 'Europa als geheel', ook al moeten zij maatregelen treffen waar de bevolking het niet mee eens is.

'Diese Frage stellt sich nicht'

Intussen worden al te kritische vragen over de euro zorgvuldig, en bewust, vermeden. Die vragen stelt men eenvoudigweg niet. Aan het slot van datzelfde interview met Der Spiegel uit maart 2013 vroeg de interviewer aan Juncker of hij het eens was met Angela Merkel's uitspraak: 'Scheitert der Euro, dann scheitert Europa'. Hierop antwoordde Juncker: 'During our religious instruction in school, we always asked: How can one prove the existence of God? And I have learned that the Catholic Church, which is never at a loss for an answer when it comes to existential questions, responds as follows: This question simply does not arise. The question of whether the euro will survive does not arise either and, consequently, I won't even attempt a theoretical answer to your question about the German chancellor's comment'. Met andere woorden, de vraag of Europa valt als de euro valt, stelt men simpelweg niet, net zo min als men in de katholieke leer de vraag stelt of men het bestaan van God wel kan bewijzen. Je kunt Juncker beslist niet enig gevoel voor humor ontzeggen. Maar dit antwoord is ook een treffend voorbeeld van het denken en handelen van de Europese elite: hoe voorkom je een 'bewijs' dat de euro kan werken c.q. overleeft? Heel simpel: door de vraag niet te stellen. Geen debat betekent dat je niks hoeft te bewijzen. Het probleem bestaat niet als je er niet over spreekt.

Ontkenningsmechanismen

Een dergelijk ontkenningsmechanisme treffen we op meerdere terreinen aan. Bijvoorbeeld als het gaat over de gevolgen van massa-immigratie of over de risico's van moslim fundamentalisme of over scepsis ten aanzien van klimaatverandering. Het zijn taboe onderwerpen waarover geen open en eerlijk publiek debat gevoerd kan worden. Critici worden weggezet als 'enge nationalisten', rechts-extremisten of zelfs racisten. Voorstanders wordt 'blind geloof' verweten. Zo schiet het niet op.

We schuiven geleidelijk aan op naar een centralistische Europese machtsstructuur

Het gaat mij er hier nu niet eens zozeer om wie er gelijk of ongelijk hebben. In deze column wil ik mijn verbazing uitspreken over het feit dat zelfs onze intellectuele elite - op een enkeling na - niet in de gaten lijkt te hebben wat zich voor onze ogen voltrekt: een verschuiving naar een centralistische Europese machtsstructuur, waar wezenlijke vragen nauwelijks een onderwerp vormen voor een serieus debat en waarin de democratie grotendeels buitenspel gezet is geworden. Voor de bühne mogen we eens in de vijf jaar naar de stembus, de bus der 'gebroken beloften'.

Verbazing

Ik verbaas me er ook over dat vrijwel niemand hier boos over wordt. Misschien dat je van de doorsnee burger ook niet kan verwachten dat hij begrijpt wat er zich daadwerkelijk afspeelt in Brussel en Frankfurt - dixit Juncker - maar van onze academici en intellectuelen zou je wél een weerwoord mogen verwachten tegen deze afbraak van democratische beginselen. Maar ook die lijken wel ingekapseld in de communis opinio: Europa müss sein. Deze ontwikkelingen vervullen mij als burger én vrijdenker met zorg. In mijn ogen kan een democratie in deze moderne informatie maatschappij alleen goed functioneren als er ook naar de stem van de burger geluisterd wordt. Niet één keer in de vijf jaar in een stemhokje, maar op zijn 'Zwitsers', via referenda. Nederland leent zich - door haar beperkte omvang en hoge internet dichtheid - bij uitstek voor een dergelijk democratisch systeem. Maar wie opvattingen als hierboven geschetst ventileert wordt al gauw gezien als 'Wilderiaan' en daarmee wil je niet gezien worden, zo luidt de opvatting van de fatsoensmens. Gevolg hiervan is wel, dat belangrijke onderwerpen zoals vrijheid, democratie, welvaart en zelfbeschikking niet besproken worden of zelfs maar ter discussie gesteld. Die kant moeten we in mijn ogen beslist niet uit, wil men het vertrouwen van de burger in de politiek behouden. Verliest men dat vertrouwen - en daar heeft het alle schijn van - dan is toekomstig Leiden in last, omdat het de bijl zet in het behoud van onze waarden en normen, die de basis vormen van elke stabiele samenleving.