Ursula von der Leyen, gekleed in het blauw-geel van de Oekraïense vlag, vatte voor de 705 leden van het Europese Parlement – en eregaste Olena Zelenska, de echtgenote van Oekraïens president Volodymyr Zelensky – samen wat het komende jaar de prioriteiten moeten zijn van haar commissarissen en korps van ambtenaren. 

Von der Leyen vervult haar plicht duidelijk met meer gevoel voor dramatiek dan haar voorgangers José Manuel Barroso en Jean-Claude Juncker, die de traditie van een jaarlijkse toespraak in 2010 begon.

Ze heeft de tumultueuze eerste drie jaar van haar mandaat al met al goed doorstaan, aldus Steven Van Hecke, die vergelijkende en Europese politiek doceert aan de Katholieke Universiteit Leuven. 

Wat in 2019 een rustige rit leek te worden waarin de Commissie zich zou kunnen concentreren op klimaatverandering en digitalisering, werd met corona en de oorlog in Oekraïne een hels parcours. Von der Leyens opleiding als arts en ervaring als Duits defensieminister hielpen haar de crises het hoofd te bieden, zij het met vallen en opstaan door interne verdeeldheid.

Van Hecke vermoedt dat de christendemocratische politica een tweede termijn als commissievoorzitter ambieert. Maar dat wordt voorzichtig navigeren in een economisch en budgettair onzeker klimaat, en met een groeiend probleem in West-Europa, dat hij de ‘achilleshiel’ van de voorzitter noemt.

Hij ziet een tweetal grote kantelpunten in de geschiedenis van de Europese eenwording: de ondertekening van het Verdrag van Maastricht in 1992, en Brexit en de verkiezing van Trump in 2016. In de derde, geopolitieke fase die daarmee aanbrak wil von der Leyen de marktmacht van het blok voluit gaan uitspelen op het wereldtoneel, voorspelt Van Hecke.

Steven Van Hecke is, samen met collega-professor Hendrik Vos van de Universiteit Gent, de meest invloedrijke Europa-expert in de Vlaamse media. Hij is vooral goed vertrouwd met de Europese Volkspartij (christendemocraten), waarbinnen KU Leuven alumni steeds een belangrijke rol hebben gespeeld. Met de Nederlandse historicus Mathieu Segers van de University College Maastricht redigeert hij een boek over de geschiedenis van de Europese Unie en in oktober verschijnt zijn eigen boek Waarom Europa? Van vredesproject tot oorlog in Oekraïne. 

We legden Van Hecke enkele quotes voor uit de speech van von der Leyen.

‘We hadden moeten luisteren naar de stemmen die opgingen binnen onze Unie: in Polen, de Baltische staten en in heel Midden- en Oost-Europa. Jarenlang hebben zij ons voorgehouden dat Poetin niet zou stoppen.’ 

– Ursula von der Leyen

‘De Europese Unie surft momenteel, meer dan we denken, mee op een gevoel dat leeft in Centraal en Oost Europa. West-Europa blijft von der Leyens achilleshiel. In Duitsland, Frankrijk, en zeker ook Nederland is veel minder animo om zo voortvarend uit de hoek te komen.

De echte kwetsbare flank – en dan zit je in hetzelfde schuitje als de Verenigde Staten – is de interne democratische situatie: dat je echt van binnenuit stokken in de wielen krijgt. Dat een deel van de publieke opinie afhaakt, dat je extremistische partijen krijgt die niet zitten te wachten op de rol van de Europese Unie. We hebben al een voorproefje met Orbán en het kan erger worden met Italië waar op 25 september verkiezingen zijn en populistisch rechts op kop gaat in de peilingen.

‘Mark Rutte heeft zich zeer arrogant getoond. Ik denk dat hij een van de minst populaire politici is binnen de hele Europese Unie is’

Die kwetsbaarheid heeft ook met de architectuur van de Europese Unie zelf te maken natuurlijk. We zijn geen volledig federaal systeem, dus de lidstaten blijven belangrijk. Als je staatshoofden en regeringsleiders hebt die er baat bij hebben om u te blokkeren, dan gaan ze dat ook doen. Maar dat maakt de Europese Unie wel bijzonder kwetsbaar.’

Waarom is Nederland een belangrijke achilleshiel van Von der Leyen?

‘Omdat Nederland, dat is toch de perceptie, altijd zeer aarzelend is geweest om verder te gaan in het Europese integratieproces, om solidair te zijn met Zuid-Europese landen, om gewoon al empathie te tonen met bekommernissen die ook elders leven in de Europese Unie. Op dat vlak hebben de Nederlanders zich in de voorbije decennia – en zeker in de persoon van Mark Rutte – als zeer arrogant getoond. Ik denk dat hij een van de minst populaire politici is binnen de hele Europese Unie, alhoewel Rutte nu de regeringsleider is met de langste staat van dienst.’

Ziet u dat gebrek aan empathie, solidariteit, ook in de huidige energiecrisis terug?

‘Voorlopig zit Nederland natuurlijk samen in een kamp met andere landen die voorbehoud maken [Nederland, Denemarken en Duitsland willen geen maatregelen nemen die de gaslevering in gevaar kunnen brengen. Landen in centraal Europa die nog veel Russisch gas verbruiken willen het Kremlin niet tarten met een prijsplafond. red.] maar als men bijvoorbeeld aan de TTF gaat beginnen morrelen, dat een soort feitelijk privébedrijf zoveel macht heeft in de prijszetting van het gas, gaat Mark Rutte daar zo snel plooien?

Als het aankomt op de eigen belangen verdedigen dan gaan de Nederlanders wel redelijk ver, vind ik. Dat is toch een gevoel dat wij in België niet kennen. En dat maakt Rutte natuurlijk niet populair in de rest van de Europese Unie. Dat zal hem worst wezen zolang hij geen internationale functie wil en ten eeuwige dage minister-president wil blijven. Maar populair word je daar zeker niet mee in de rest van de Europese Unie. Ik ga niet zeggen dat de Nederlanders de nieuwe Britten zijn, maar ze doen toch goed hun best.’

‘Willen we geloofwaardig zijn wanneer we kandidaat-lidstaten vragen hun democratieën te versterken, dan moeten we ook de corruptie in eigen land uitroeien.’

– Ursula von der Leyen

‘Ik heb nog geen enkele regeringsleider in de EU van een zeker niveau horen bekennen dat er ook een corruptieprobleem is binnen de EU. Dat is nieuw. Ik vond het tegelijk ook redelijk zelfkritisch, wat ook een goede zaak is en bovendien nodig. Je kan niet blijven jakkeren op Oekraïne en zeggen dat daar een corruptieprobleem is als je ook ziet dat er binnen de Europese Unie, weliswaar in mindere mate, een issue is.

Tussen de regels door blijft ze ook Hongarije en Orbán isoleren binnen de Europese Unie. Dat ligt in de lijn van een koers die ze al een tijdje vaart. Ze heeft bloemetjes geworpen naar Polen en andere landen in centraal en Oost-Europa, maar heeft het een paar keer impliciet op Orbán gemunt gehad, onder meer wanneer ze een pleidooi hield voor het volhouden van het sanctieregime.’

Waarom krijgt Polen zo’n andere behandeling dan Hongarije?

‘Ook in Polen is nog geen man overboord. De Polen hebben hun miljarden uit het coronaherstelfonds nog niet gekregen, ze staan alleen een stap dichterbij. Von der Leyen deed in haar speech enkele gestes aan Warschau, het is duidelijk dat ze dat ten opzichte van Hongarije niet zal doen.

Ik denk dat dat ook de strategie van de Commissie is om Hongarije zoveel mogelijk te isoleren en het onderscheid te maken met de andere landen: Polen, Tsjechië, Slowakije en zelfs Bulgarije en Roemenië, om zo de prijs op te drijven. Als Orbán dan toch stokken in de wielen wil steken, zal hij alleen staan en toch beseffen dat hij daar een prijs voor betaalt.’

Lithium en zeldzame aardmetalen zullen binnen afzienbare tijd belangrijker zijn dan olie en gas. Het probleem is echter dat nu één enkel land bijna de hele markt beheerst. Wij moeten vermijden dat we net zo afhankelijk worden als met olie en gas het geval is.’

– Ursula von der Leyen

‘Ze doelt hier natuurlijk op China. Deze State of the European Union is duidelijk een speech van een voorzitter die tracht een geopolitieke commissie te leiden. Als je de verschillende onderwerpen in de speech langsloopt komt heel vaak de wil terug om strategisch onafhankelijk te zijn. Daar staat vaak een prijs tegenover, zoals bij zeldzame aardmetalen.’

Is die naïviteit die er tegenover Rusland was nu minder aanwezig als we het over China hebben? 

‘Ik vind het wel, in de speech lees je dat ook tussen de regels. De Europese wetgeving inzake kritieke grondstoffen die von der Leyen aankondigde is gewoon gericht tegen China. Dat is heel duidelijk. Wat Poetin heeft kunnen doen in Europa met olie en gas, zo ver zullen we het niet laten komen met de Chinezen voor lithium en andere grondstoffen.’

Voor Duitsland is China de laatste zes jaar de belangrijkste handelspartner geweest. Is Berlijn al overtuigd?

‘Dat duurt altijd een tijdje bij hen. Duitsland speelt altijd een centrale rol, om niet te zeggen dat zij beslissen welke koers Europa vaart. Berlijn heeft ook lang de waarschuwingen uit Oost-Europa en de VS over Poetin in de wind geslagen, en is afhankelijk gebleven van goedkoop gas.  

‘Het bredere plaatjes is de koude oorlog tussen de Verenigde Staten en China. Wie is de baas in de 21e eeuw?’

Maar in de fameuze speech van Scholz in de Bundestag op 27 februari, drie dagen na de inval, heeft hij toch de boel doen kantelen door te zeggen dat het gedaan was met Wandel durch Handel. We laten Poetin vallen, we rekenen niet meer op samenwerking. Eigenlijk gaan we een nieuwe koude oorlog aan met Rusland en we zijn ook bereid daar letterlijk en figuurlijk de prijs voor te betalen.

We vinden het vandaag vanzelfsprekend, maar het is de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog dat Duitsland wapens levert aan een ander land in oorlog. Dan voel je toch dat er allerlei dingen bezig zijn. Het bredere plaatjes is natuurlijk de echte koude oorlog tussen de Verenigde Staten en China. Wie is de baas in de 21e eeuw? En binnen die strijd is Europa versus Rusland een soort proxy war.’

‘Ik wil geen noodoplossing voor de energiecrisis, maar een paradigmaverschuiving – een sprong naar de toekomst.’

– Ursula von der Leyen

‘De eerste zorg vanaf dit voorjaar  was bevoorradingszekerheid. Het plan om reserves aan te vullen is eigenlijk een groot succes geworden. Ik denk niet dat iemand verwacht had dat die doelstellingen eerder zouden gehaald worden. Dat prijs een probleem zou kunnen worden, stond veel minder op de radar. De ECB heeft zich daar ook aan misrekend. De EU was een beetje het slachtoffer van haar eigen succes. Door haar maatregelen inzake de bevoorradingszekerheid heeft ze zelf bijgedragen aan de hoge prijzen.’

Inmiddels gaan er meer en meer stemmen op om de prijs van elektriciteit los te koppelen van de gasprijs. Von der Leyen lijkt hier gehoor aan te geven door te hinten op grote hervormingen op de elektriciteitsmarkt. Is dat de juiste aanpak?

‘Elektriciteits-en gasprijzen loskoppelen is toch redelijk verregaand voor ambtenaren die jarenlang alleen maar gepleit hebben voor liberalisering. De Commissie zal tijd nodig hebben om zo’n bocht te maken. Op korte termijn zal dit de factuur van de burgers en bedrijven dus niet helpen.

Eigenlijk is beperking van de elektriciteitsconsumptie de enige maatregel waar we echt vat op hebben, die we zelf kunnen afkondigen, afdwingen. En de ironie is dat de lidstaten daar eigenlijk helemaal niet enthousiast over zijn. Je ziet daar een zekere dubbelzinnigheid. Zolang Europa de problemen zelf oplost is het goed, maar gelieve ons niet teveel last op te leggen. Eigenlijk zeggen ze: ‘we zijn niet bereid om na corona nog eens drastisch in te grijpen in de levens van de burgers en bedrijven.’

Ik kan niet anders dan daarvoor een soort psychologische verklaring geven: dat die politici getraumatiseerd zijn door twee jaar coronabeleid – waarin ze telkens dwingende maatregelen hebben moeten opleggen die invasief waren voor burgers en bedrijven – en schrik hebben dat nieuwe maatregelen enorm veel weerstand zullen opwekken. Maar hoe je het wendt of keert: ik denk dat minder energie verbruiken de enige maatregel is die op korte termijn soelaas zal bieden. Veel bedrijven en gezinnen zullen dat ook wel snappen.’

‘Vijftien jaar geleden, tijdens de financiële crisis, kostte het ons jaren om duurzame oplossingen te vinden. Tien jaar later, toen een wereldwijde pandemie toesloeg, kostte het ons slechts weken. Maar zodra Russische troepen dit jaar de grens met Oekraïne overstaken, was onze respons eensgezind, vastberaden en onmiddellijk.’

– Ursula von der Leyen

‘Ik verwacht dat von der Leyen gaat voor een tweede mandaat. Ik denk dat ze een zeer slimme, sluwe politica is, die heel snel opportuniteiten ziet. Ze denkt ook op lange termijn, zowel voor haar eigen carrière als voor de commissie. Ze heeft zich niet van de wijs laten brengen op vlak van digitalisering en klimaatverandering. Noch tijdens corona, noch nu. Ze herhaalt dat ook telkens.

Dat is dan ook iets waar de Commissie zeer goed en bedreven in is: het functionaliseren van allerlei externe factoren om de eigen agenda toch uitgerold te krijgen. Ik vind dat de Commissie ook – misschien wel nog meer dan in corona – in de Oekraïnecrisis een leidende rol heeft gespeeld. Op een bepaald moment dacht ik: ze gaat hier de NAVO langs rechts voorbijsteken met de financiering van de wapenleveringen. Je moet het toch maar doen.’

Von der Leyens hoogstgeplaatste Commissarissen Frans Timmermans (Green Deal) en Margrethe Vestager (mededinging en digitalisering) stemden tegen de goedkeuring van het corona herstelplan van Polen omwille van bedenkingen rond de rechtsstaat. Heeft ze een probleem binnen de eigen rangen?

‘Ze heeft daar een groot maar berekend risico genomen. Ze wist wat het zou kosten om Polen tegen zich te krijgen. Ze heeft het land nog nodig op tal van andere domeinen [voor beslissingen over het buitenlands en veiligheidsbeleid moeten alle EU lidstaten akkoord gaan, red.]. Ik denk dat ze daar meer heeft geredeneerd als lid van de Europese Raad van staatshoofden en regeringsleiders. Daar hebben Timmermans en Vestager veel minder last van.’ 

Als u het huidige tijdsgewricht in historisch perspectief zet, hoe denkt u dat wij hier op zullen terugkijken? 

‘Met de oorlog in Oekraïne begint definitief de derde fase van het Europees integratieproject. Daar ben ik echt van overtuigd.

De eerste fase begint in de Koude Oorlog en loopt tot het verdrag van Maastricht, in 1992. Deze eerste periode was toch in grote mate een project van interne markt waarbij veiligheidsissues werden uitbesteed aan de Amerikanen.

Het tweede deel was van Maastricht tot nu. Naast de uitbreiding van de Europese Unie – die niet populair was in West-Europa, maar geopolitiek zeer belangrijk – was er de verdieping van de economische en monetaire unie in een periode van zowel politieke als economische globalisering. In deze fase voelden we ons als Europeanen als een vis in het water. We gingen met iedereen handel drijven en waren ervan overtuigd dat vroeg of laat iedereen een democratie zou worden.

‘Geopolitiek is eigenlijk geografische marktmacht ook politiek durven inzetten’

De derde periode werd ingeluid in 2016 met de Brexit en de verkiezing van Donald Trump. Hij was de eerste Amerikaanse president die het Europese integratieproject niet steunde. Er zijn veel signalen geweest dat Europa op het internationale toneel haar eigen boontjes moest doppen – tot en met het plotselinge vertrek van de Amerikaanse troepen uit Afghanistan, waar ze ons in de steek hebben gelaten.

Maar het grote moment is natuurlijk 24 februari [de dag dat Rusland Oekraïne binnenviel, red.], toen definitief een nieuw tijdperk aanbrak waarin Europa een geopolitieke rol kan en wil spelen. Geopolitiek is eigenlijk geografische marktmacht ook politiek durven inzetten. Durven te zeggen van: “Kijk, wij gaan wij gaan ons niet laten chanteren door Poetin en wij gaan dus maatregelen nemen. Wij gaan ons aanpassen, we gaan onze rug rechten en we zijn ook bereid daar een prijs voor te betalen.”’

Met medewerking van Peter Teffer