Het zal de meeste mensen met een eigen woning zijn opgevallen dat de onroerendezaakbelasting dit jaar weer een paar procent is gestegen. De opbrengsten uit de ozb, een belasting op woningen en ander onroerend goed, vormen voor gemeenten de belangrijkste structurele aanvulling op de uitkering uit het gemeentefonds. Dat de gemeenten en masse de ozb met enkele procenten boven inflatie hebben verhoogd, duidt op serieuze budgettaire problemen. In de gemeentepolitiek maak je je met een verhoging van de ozb bepaald niet populair. Gemiddeld een paar tientjes meer per jaar per woningeigenaar kan al leiden tot gemor in de achterban.  

In 2020 verwachten de gemeenten in totaal 4,3 miljard euro aan ozb op te halen. Dat is gemiddeld 4,3 procent meer dan vorig jaar: de grootste stijging in zeven jaar. In een aantal grotere steden is de ozb ver bovengemiddeld gestegen. Volgens een lijst van het Centrum voor de Economie van de Lagere Overheden (Coelo), een onderdeel van de universiteit van Groningen, is de ozb van de gemeente Groningen verhoogd met 15,2 procent, die van Den Haag met 15,1 procent en in Assen steeg de onroerendgoedbelasting met 12,7 procent. 

De extreme uitschieters zijn te vinden bij kleinere gemeenten: de Brabantse gemeente Laarbeek verhoogde de ozb zelfs met 32,5 procent. In de inleiding van de begroting 2020 zegt het college daarover: ‘De te lage en op lange termijn onzekere tegemoetkomingen van het Rijk voor de uitvoering van de jeugdzorg en Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) hebben een grote impact op de kostenontwikkelingen en de bijbehorende zorgkosten in onze begroting.’ 

Laarbeek is niet de enige gemeente die de stijgende zorgkosten aanwijst als oorzaak voor de lastenverhoging. Sinds 2015 zijn de gemeenten verantwoordelijk voor de Wmo en de Jeugdhulp. Omdat het rijk verwachtte dat de gemeenten deze zorg veel efficiënter konden uitvoeren, werd er ook flink bezuinigd op de budgetten. Het oorspronkelijke jeugdzorgbudget van 3,65 miljard euro werd sinds 2015 jaarlijks drie jaar lang met 5 procent verlaagd. Inclusief 2017 is het budget met 450 miljoen euro verlaagd. Die bedragen zijn sindsdien geïndexeerd, maar de verhoudingen zijn onveranderd. 

Ook op de overheveling van de Wmo naar de gemeenten heeft het rijk flink kunnen bezuinigen. Minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) antwoordde op vragen van de Eerste Kamer dat het Rijk met de invoering van de Wmo in 2015 1,1 miljard euro heeft bespaard en daarna jaarlijks ruim 1,3 miljard euro. In 2018 maakte het rijk in totaal 5,1 miljard euro naar de gemeenten over aan Wmo-budget. De efficiëntievoordelen die de regering de gemeenten in 2015 voorgespiegeld had, bleken in de praktijk echter veel te optimistisch.  

Begroting niet in evenwicht

De gemeenten hebben drie mogelijkheden om de tekorten in het sociale domein te compenseren: bezuinigen, interen op de reserves en de ozb verhogen. Heel wat gemeenten draaien aan die drie knoppen. 

Neem Assen, een gemeente met een begrotingstekort van 11 miljoen euro. Het college haalt 8 miljoen euro uit de reserves en heeft de inkomsten uit de ozb met 12,7 procent verhoogd. Door de problemen met de begroting staat de gemeente al onder preventief toezicht van de provincie, een maatregel die wordt genomen als de begroting voor de middellange termijn niet in evenwicht is. Follow the Money sprak met een strategisch adviseur die nauw betrokken is bij de gemeentebegroting, maar niet met zijn naam in het artikel wil.  

Hij benadrukt dat er gewoon te weinig geld wordt overgemaakt door Den Haag voor de uitvoering van de taken in het sociale domein. Aanvankelijk was er nog een overgangsregeling waarbij de kortingen op de budgetten stapsgewijs lager werden. Vanaf 2018 werd de pijn in al zijn hevigheid voelbaar.  

We hebben al berekend dat het extra geld van het Rijk niet genoeg is

In 2019 werd aan de gezamenlijke gemeenten een extra bedrag van 1 miljard euro toegezegd, uitgesmeerd over drie jaar. Gaat dat Assen dan geen soelaas bieden? ‘Nee, we hebben al berekend dat dit niet genoeg is.’ De ambtenaar benadrukt dat het geen specifiek Assens probleem is, maar in bijna alle gemeenten speelt. Uit een representatief onderzoek onder 26 gemeenten, uitgevoerd door onderzoeksbureau Significant, bleek inderdaad dat vrijwel geen enkele gemeente uitkomt met het geld dat wordt overgemaakt voor met name de jeugdzorg. Tweederde komt zelfs minstens 20 procent te kort. Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van minister De Jonge van VWS.    

De strategisch adviseur wijst erop dat ‘het uitknijpen’ nog steeds niet is afgelopen. Als voorbeeld noemt hij het abonnement op de thuiszorg van de Wmo. Aanvankelijk was de prijs van dat abonnement gekoppeld aan het inkomen van de cliënt. Er waren mensen die bijvoorbeeld 130 euro per maand betaalden. Vanuit Den Haag werd in 2019 bepaald dat voor iedereen een vast tarief van 19 euro ging gelden. Het verschil tussen het oude tarief en het nieuwe vaste tarief moet de gemeente bijpassen. Assen had daar niet de ruimte voor en hield het oude systeem in stand, maar werd daarover bij de minister op het matje geroepen. De gemeente moest alsnog het lage vaste tarief invoeren.  

Verontrustende signalen

De stijging van de ozb mag dan de hoogste zijn in zeven jaar, voor Corine Hoeben, onderzoeker bij het Coelo-instituut, valt het allemaal nog mee. ‘Vanaf april vorig jaar ontvingen we al verontrustende signalen dat de diensten die zijn overgeheveld van het Rijk naar de gemeenten, niet meer zijn te betalen uit de vergoeding die het rijk beschikbaar stelt. Wij waren bang dat de ozb landelijk misschien wel met 10 procent zou stijgen, maar dat bleek niet het geval. We zagen in januari dat het bij de grote gemeenten onder de 5 procent bleef. Dat bleek een eerste graadmeter voor de ontwikkeling in heel Nederland. Of dat de komende jaren zo blijft als de regering niets doet, betwijfel ik.’ 

Ze benadrukt dat de VNG regelmatig met de regering over de financiële problemen praat, maar ze spreekt van uitzonderlijk moeizame processen. ‘De regering zal niet snel toegeven dat zij iets onhaalbaars heeft bedacht. Ze gooien het liever op gebrek aan efficiëntie bij de gemeenten.’ 

Het mag dan een probleem zijn waar bijna alle gemeenten mee kampen, maar zeker in het noorden van het land is het probleem nijpend. In juni en september 2019 organiseerde de Vereniging van Groninger Gemeenten (VGG) al twee sessies om te praten over financiën en het sociale domein. De conclusie was dat het er niet rooskleurig uitzag.  

Uit de reacties van de gemeenten bleek dat er niet alleen grote tekorten zijn bij de jeugdzorg, maar dat er ook sprake is van tekorten bij de Sociale Werkvoorziening en de BUIG (budgetten gebundelde uitkering). Verder dreigen er tekorten op te treden op de uitvoering van de Wmo.

Structurele kostenoverschrijdingen 

Die financiële problemen vertalen zich in alle dertien gemeenten in de provincie Groningen in een verhoging van de ozb. Stadskanaal is een mooi voorbeeld. Wethouder Johan Hamster van Financiën en Jeugd zag zich gedwongen om de ozb te verhogen van 269 euro tot 329 euro, dat is bijna 19 procent. Hamster: ‘Die verhoging was nodig omdat wij op het sociale domein, dat een dikke 6o procent van onze begroting bepaalt, structurele kostenoverschrijdingen hebben, puur als gevolg van te weinig inkomsten. Dat speelt vooral bij de Sociale Werkvoorziening, maar ook jeugdzorg is een moeilijk dossier.’

Ook de gemeente Midden-Groningen heeft de ozb verhoogd. De huiseigenaren betalen 11,7 procent meer dan in 2019. Karolien Demydczuk, strategisch adviseur team sociaal beleid bij deze gemeente, wijst net als haar collega’s bij andere gemeenten naar de uitgaven binnen het sociale domein. Omdat de financiële buffers in Midden-Groningen niet meer toereikend zijn om de alsmaar toenemende tekorten op te vangen, was verhoging van de ozb volgens haar de enige manier om extra inkomsten binnen te halen. Er is echter een grens aan deze aanpak. Demydczuk: ‘Je kunt niet door blijven gaan met extra inkomsten binnenhalen via de ozb.’   

Demydczuk heeft nog een grief: ‘Bij de start van het kabinet Rutte II is een korting op het gemeentefonds doorgevoerd, omdat alle gemeenten door fusies minimaal 100.000 inwoners zouden krijgen. Die opschaling van gemeenten is gestopt maar de bezuiniging die ermee samenhing is wel blijven staan. De korting loopt op tot bijna structureel 1 miljard euro.’ Het Rijk kort voortdurend en de gemeenten passen bij.