Het is niet evident voor overheden of wetenschappers om in te schatten hoe — en in welke mate — de superrijken belastingen ontduiken (wat in tegenstelling tot belastingontwijking illegaal is). Willekeurige controles door de belastingdiensten sporen vooral eenvoudige vormen van belastingontduiking op. Ze schetsen geen beeld over belastingontduiking door de extreem-rijken, omdat het om een te kleine groep mensen gaat en reguliere audits er niet slagen in om meer geavanceerde manieren van ontduiking op te sporen.

Geheime bankdocumenten

Hervé Falciani, de klokkenluider achter SwissLeaks, bracht hier verandering in. In 2008 lekte hij aan de Franse belastingdienst documenten die informatie bevatten over de meer dan 30.000 klanten van de Zwitserse tak van HSBC Private Bank. Op dat moment was de bank een grote speler in het beheren van offshore rijkdom van haar klanten. De bank hield ook informatie bij over wie de uiteindelijke begunstigde van spookbedrijven was.

De geheime bankdocumenten belandden bij de Franse krant Le Monde, die de data deelde met het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). In Vlaanderen konden journalisten van MO* en De Tijd aantonen hoe de Zwitserse bank haar klanten hielp bij het verbergen van honderden miljoenen dollar voor de belastingdiensten.

Toch konden de verhalen die opdoken in SwissLeaks weggezet worden als extreme voorbeelden. Bovendien werd vaak geargumenteerd dat belastingontduiking evenzeer voorkomt onder de lagere inkomensklassen, bijvoorbeeld door zwartwerk of misbruik van belastingaftrek.

Economen Annette Alstadsæter, Niels Johannesen en Gabriel Zucman – bekend van zijn boek ‘The hidden wealth of nations’ – bewijzen nu in een paper dat het vooral de superrijken zijn die belastingen ontduiken. Zij ontduiken 30 procent van de belastingen die ze zouden moeten betalen, tegenover een gemiddelde ontduiking van bijna 3 procent.

Individuele belastinginformatie

Om deze berekening te maken, werkten de onderzoekers samen met de Scandinavische overheid en journalisten. Ze konden de gelekte HSBC-bestanden vergelijken met individuele belastinginformatie in Noorwegen, Zweden en Denemarken.

De analyses schetsen een consistent beeld: belastingontduiking neemt toe naarmate rijkdom toeneemt

Naast de SwissLeaks, gebruikten de onderzoekers ook de data uit de Panama Papers, een ander lek van vertrouwelijke documenten van juridisch dienstverlener Mosack Fonseca die talloze brievenbusfirma’s oprichtte in belastingparadijzen.

De informatie uit de Panama Papers leverde de onderzoekers extra bewijs over het gebruik van belastingparadijzen, maar gaven geen exact beeld van hoeveel belastingen op die manier werd ontdoken.

De onderzoekers combineerden deze twee grote lekken met data uit steekproeven van de Scandinavische belastingdiensten, tot voor kort de enige bron van informatie over belastingontduiking. De analyses schetsen een consistent beeld: belastingontduiking neemt toe naarmate rijkdom toeneemt.

40 miljard dollar netto

Gemiddeld wordt bijna drie procent van de personen- en vermogensbelasting in de Scandinavische landen ontweken. Onder de superrijken, de 0,01 procent rijksten, stijgt dit naar ongeveer 30 procent. Het gaat om huishoudens die meer dan 40 miljoen dollar netto rijkdom bezitten.

Binnen de top 1 procent rijken zijn de verschillen groot. In de grafiek die de ontdoken belastingen weergeeft als aandeel van de totaal verschuldigde belastingen, zie je dit duidelijk. Daarbij is de rijkste 1 procent verder uitgesplitst in de laatste vijf punten op de x-as.

Omdat de onderzoekers toegang kregen tot gedetailleerde informatie van de belastingdiensten in Noorwegen, Zweden en Denemarken, konden ze exact nagaan wie zijn rekening bij het Zwitsers filiaal van HSBC niet aangaf en dus belastingen ontdook. Maar liefst 95 procent van de rekeninghouders gaf zijn rekening niet aan.

De onderzoekers schatten dat de rijkste 0,01 procent de helft van de offshore rijkdom bezit

De kans dat iemand met een bankrekening bij HSBC belastingen ontweek is verwaarloosbaar bij elke inkomensgroep, behalve bij de 1 procent rijksten. Binnen die groep stijgt die kans zeer snel: van de top 0,01 procent van de Scandinavische huishoudens had bijna 1 procent zijn bankrekening bij HSBC niet aangegeven. Dat is 13 keer meer dan de huishoudens die tussen de 2 en 3 miljoen dollar bezitten.

De onderzoekers schatten dat de rijkste 0,01 procent de helft van de offshore rijkdom bezit. Daaruit leiden de ze af dat die groep een kwart van haar reële rijkdom verbergt.

Belastingontduikingsdiensten

Wat verklaart die grote verschillen binnen de rijkste 1 procent? De klassieke uitleg voor belastingontduiking wijst naar het rationele gedrag van een belastingontduiker: hoe lager de pakkans en hoe lager de boetes, hoe hoger de ontduiking.

Maar, menen de onderzoekers, dat verklaart niet waarom iemand die 3 miljoen dollar bezit een veel kleinere kans heeft om een rekening bij HSBC te hebben dan iemand die meer dan 44,5 miljoen dollar heeft.

Om dit te begrijpen, moeten we ook naar de aanbodzijde kijken: de leveranciers van belastingontduikingsdiensten, zoals HSBC.

De auteurs ontwikkelden een verklarend model waaruit blijkt dat het voor banken optimaal is om enkel belastingontduikingsdiensten aan de ultra-rijken te leveren. Bij grote ongelijkheid bezitten maar een kleine aantal mensen heel veel middelen. Zij kunnen de bank grote winsten leveren en omdat het maar om een kleine groep klanten gaat, is de pakkans of kans op een lek kleiner.

Ongelijkheid inschatten

Volgens de auteurs hebben hun bevindingen implicaties voor hoe we ongelijkheid inschatten. Vandaag gebeurt dat op basis van gegevens waarover de belastingdiensten beschikken. Er wordt geen rekening gehouden met belastingontduiking. De auteurs stellen dat de groeiende concentratie van rijkdom sinds de jaren ’70 daardoor sterk onderschat is.

Wanneer belastingontduiking mee in overweging genomen wordt, blijkt de 0,1 procent rijksten in Noorwegen niet 8 maar 10 procent van de rijkdom te bezitten. 'Dit benadrukt de noodzaak om verder te kijken dan de gegevens van de belastingaangifte, zelfs in landen waar een hoge naleving van de belastingwetgeving is,' schrijven de auteurs.

De onderzoekers vermoeden dat er nog meer belastingontduiking is in andere delen van de wereld

De onderzoekers vermoeden dat er nog meer belastingontduiking is in andere delen van de wereld, aangezien Noren minder beroep doen op offshore constructies dan inwoners van de meeste Latijns-Amerikaanse en veel Aziatische en Europese landen.

Hun ultieme doel is om de wereldwijde statistieken over ongelijkheid systematisch te corrigeren en zo een beter beeld te krijgen over de extreem rijken.

De auteurs keken ook naar de implicaties van hun bevindingen voor publieke financiën. Zouden extreem-rijken legaal belastingen ontwijken wanneer belastingontduiking (wat illegaal is) onmogelijk werd?

Legale belastingontwijking

Om dit na te gaan deden Alstadsæter, Johannesen en Zucman beroep op een andere grote dataset: die van de Noorse en Zweedse fiscale amnestieregeling. Ze komen hierbij tot een interessante conclusie: Door belastingontduiking aan te pakken met amnestieregelingen, zullen belastingontduikers niet meer belastingen ontwijken op een legale manier, ondanks het feit dat er wel mogelijkheden zijn.

Zo zijn er bijvoorbeeld geen aanwijzingen dat de deelnemers van de amnestieregeling vaker een holding oprichten, meer vastgoed gaan bezitten of emigreren, allemaal typische manieren om legaal belastingen te ontwijken.

“Onze resultaten suggereren dat amnestieprogramma’s zorgen voor een permanente stijging van de belastinginkomsten, die niet geërodeerd worden door ontduikers die opschuiven in de richting van belastingontwijking”, schrijven de auteurs.

Het goede nieuws is dus dat belastingontduiking bestrijden een effectieve manier om meer belastinginkomsten van de ultra-rijken te innen.