Internationale belastingontwijking, veroorzaakt door agressieve belastingplanning van multinationals en schadelijke belastingconcurrentie tussen staten, is klein bier vergeleken bij wat er echt aan de hand is in de wereld. Het is eigenlijk niet meer dan één van de symptomen van een veel groter probleem dat zeer treffend wordt beschreven in het onlangs uitgekomen boek De kanarie in de kolenmijn.

Het kapitalistische marktmodel kraakt in al zijn voegen

In dit boek stellen Marianne Thieme en FTM-columnist Ewald Engelen de macht van het grootbedrijf aan de kaak, prikken ze de mythe van de voordelen van schaalvergroting door en wijzen ze op de toenemende schaarste in de wereld, veroorzaker van oorlogen en grote ecologische schade. De neoliberale droom dat de markt een betere toekomst voor ons allen garandeert, spat in dit boek uiteen. Het kapitalistische marktmodel, waarin eigendom de heilige graal is, kraakt in al zijn voegen.

Ik vraag me daarom af: waarom is eigenlijk de olie van de Arabieren en het Lithium vooral van Chili, de VS en China? Waarom is de Rotterdamse haven van ons? Met andere woorden: van wie is de aarde?

Eigendom

Toen de eerste man die een stuk land omheinde zei ‘dit is van mij,’ had hij het geluk dat anderen naïef genoeg waren om hem te geloven. Volgens de 18^e-eeuwse filosoof Jean-Jacques Rousseau was deze man de ware stichter van de burgermaatschappij en, zo vervolgde Rousseau zijn betoog:

'Van hoeveel oorlogen, misdaden en moorden, van hoeveel ellende en armoede zou men verlost gebleven zijn wanneer iemand de stokken uit de grond getrokken had, de kuilen gevuld had en naar zijn mannen geroepen had: pas op voor deze ellendeling; het zal je einde betekenen als je vergeet dat de vruchten van de aarde van ons allen zijn, en de aarde van niemand.'

Het is dus anders gelopen. We leven in een wereld die gedomineerd wordt door individuele eigendomsrechten, stevig beschermd door onze overheden. Dit is de basis van het kapitalistische systeem dat een ongekende welvaart mogelijk heeft gemaakt voor heel veel mensen. Maar zeker niet voor iedereen.

Beangstigende cijfers

De Duitse filosoof Thomas Pogge en de Amerikaanse belastingexpert Krishen Mehta tonen in het door hen samengestelde boek Global Tax Fairness een huiveringwekkende reeks van cijfers. Een bloemlezing: van de 8,7 miljard mensen op aarde zijn er 805 miljoen ondervoed, meer dan 1 miljard heeft geen adequate huisvesting, 748 miljoen mensen hebben geen toegang tot schoon drinkwater, 1,1 miljard mensen hebben geen elektriciteit en één derde van de wereldbevolking heeft geen toegang tot betrouwbare medische voorzieningen. Met als eindresultaat: meer dan één derde van alle sterfgevallen in de wereld is te herleiden tot armoede en ongelijkheid, zo’n 50.000 doden per dag. Geen wonder dat mensen de armoede proberen te ontvluchten door naar het rijke Westen te trekken.

Meer dan één derde van alle sterfgevallen in de wereld is te herleiden tot armoede en ongelijkheid

Dit is niet alleen het kapitalistische model te verwijten. In veel landen is voortwoekerende corruptie en gewapende strijd in diverse verschijningsvormen medeveroorzaker van deze problemen. Maar het kapitalistische model dat al in de 19^e eeuw klassieke liberale staten bracht tot mondiale rooftochten, met kolonialisme en slavernij, speelt nu ook de hoofdrol. In onze neoliberale wereld, een wereld die gedomineerd wordt door de jacht op eigendom, maakt het kapitalistische model listig gebruik van de zwakheden van landen met lage lonen en nauwelijks tot geen bescherming van arbeiders en milieu. Dit leidt tot gevaarlijke eigendoms- en machtsconcentratie.

Machtige multinationals

We koersen af op een wereld gedomineerd door het grootbedrijf. Ewald Engelen wijst er bijvoorbeeld op dat er maar een paar brouwerijen zijn die de wereldmarkt in handen hebben. Hetzelfde geldt voor de markt voor smartphones, de markt voor veredelde zaden en de farmaceutische markt.

Efficiënte markten hebben we allang niet meer

Allemaal bijna monopolistische markten waar de bescherming van eigendom een gezonde marktwerking verstoort. De volledige bescherming van een ontelbare hoeveelheid patenten maakt het vrijwel onmogelijk dat nieuwe marktpartijen toetreden. En een markt zonder toetredingsbelemmeringen is nu juist de belangrijkste voorwaarde voor een efficiënt werkende markt. Efficiënte markten hebben we daarom allang niet meer. En de middenklasse stort zich als lemmingen in het ravijn, verblindt door het geloof in de vrije markt.

Nou, die vrije markt bestaat dus niet! Had Marx dan toch gelijk en vernietigt het kapitalisme zichzelf? Als we niet uitkijken, krijgt ie gelijk! We hoeven alleen maar de uitgebuite werknemer in zijn teksten te vervangen door de verblinde middenklasser en de klassieke industrieel te vervangen door de sterke multinationals van deze wereld en we zien het voor onze ogen gebeuren: het kapitalisme bijt zich in zijn eigen staart. Multinationals groeien, maar de middenklasse staat wereldwijd al meer dan een decennium op een nullijn en het midden- en kleinbedrijf lijkt bijna kansloos in de door multinationals gedomineerde wereld.

We koersen af op een wereld van haves and have-nots

Noreena Hertz waarschuwde hier al voor in 2001. In haar boek The Silent Takeover wees zij op de gevaren van eigendoms- en machtsconcentratie. Toen al waren er van de 100 grootste ‘economische entiteiten’ in de wereld 51 private bedrijven. Slechts 49 waren staten. Dat zegt wat over de machtsverhoudingen in de wereld. Multinationals maken steeds meer de dienst uit en de neoliberale staten laten het gewoon gebeuren. Neoliberale staten willen niet ingrijpen; dat is vloeken in de kerk. Tegelijkertijd bewegen ze richting een gedereguleerde wereld waar welvaart voor enkelen de welvaart van velen wegrooft. We koersen af op een wereld zonder middenklasse, een wereld van haves and have-nots.

Zonnekoningin Gina

Hoe is dit te begrijpen? En is dit nog wel te rechtvaardigen? Kijk eens mee naar de casus van Gina Rinehart, een van de rijkste vrouwen op aarde.

Mevrouw Gina Rinehart (62) is hard op weg de rijkste mens op aarde te worden. Haar huidige bezit bedraagt iets meer dan 15 miljard euro en volgens Citigroup zal haar vermogen de komende jaren uitgroeien tot 70 miljard euro. En waarom? Heeft ze iets geweldigs bedacht, een alternatief voor de computer, een betere telefoon, een oplossing voor ons energievraagstuk? Nee, dat heeft ze niet.

Wat heeft ze wel gedaan? Ze heeft met ferme hand in iets meer dan 20 jaar een enorm bedrijf uit de grond gestampt. Letterlijk uit de grond, want ze is enig eigenaar van een mijnbouwconcern in Australië. Gina heeft wilde ideeën, wellicht heeft ze last van grootheidswaanzin. Zo pleitte ze voor het gebruik van nucleaire explosieven in de mijnbouw: veel efficiënter. Het levensverhaal van deze zonnekoningin is een filmpje waard. Kijken!

Gina erfde de rechten op exploratie van grondstoffen van haar vader

Maar Gina is niet helemaal selfmade. Haar vermogen is vooral toegenomen door groeiende grondstofprijzen. En Gina heeft de rechten op exploratie van die grondstoffen alleen maar geërfd van haar vader. Hij, op zijn beurt, ontdekte in Australië in 1952 de grootste ijzerertsvoorraad ter wereld. De vraag is: waarom is die mijn en het recht op winning van de vader geworden? En waarom daarna van de dochter?

Een kort door de bocht antwoord is dat de wetgeving in Australië dit eigendom voor de vader veiligstelde. Maar waarom bestond – en bestaat – er dergelijke wetgeving? En waarom is dat niet in alle landen op eenzelfde manier geregeld? Nederland beschouwt haar bodemschatten (dieper dan 30 cm) als publiek eigendom, zo hebben ook de meeste Zuid-Amerikaanse en Aziatische landen dat geregeld. Grondstoffenwinning vindt daar plaats op basis van tijdelijke concessies waarvoor bedrijven een vergoeding aan de nationale overheden betalen. Zo niet dus in Australië en overigens ook niet in de VS. In deze landen is de eigenaar van de grond ook de eigenaar van de bodemschatten.

Eigendom door arbeid

Dat heeft een historische achtergrond. De 17e-eeuwse filosoof John Locke, die uiterst invloedrijk is geweest, met name in de Angelsaksische wereld, heeft een antwoord gevormd op de vraag waarom een individu de eigendom kan claimen van een deel van de wereld, die toch van ons allen is (meer precies zoals Locke het zag: door God aan de gehele mensheid gegeven). Hij constateerde dat we eigenaar zijn van onszelf en dus ook van onze arbeid.

Locke verbond beperkingen aan het eigendomsbegrip

Daar lag voor Locke de sleutel tot eigendom: dat wat een individu door arbeid tot stand brengt, oogst of delft is eigendom van degene die de arbeid verricht.

Dit is ook de basis van ons moderne eigendomsbegrip. Locke verbond er echter wel een beperking aan, namelijk dat dit alleen geldt als er genoeg en van dezelfde kwaliteit voor de anderen overblijft. Locke heeft echter nooit gedacht aan een welhaast overbevolkte wereld, dat was toen ondenkbaar. Aan deze voorwaarde kan nu bijna nooit meer voldaan worden. En daar wringt de schoen van ons huidige eigendomsbegrip. Waar Locke de eigendom als voorwaardelijk zag (er moet genoeg voor anderen overblijven), is het juridische eigendom van de wereld van vandaag onvoorwaardelijk van karakter; het is absoluut geworden.

Patentoorlog

Dit is het meest duidelijk te zien bij intellectuele eigendom in de vorm van patenten en octrooien. Wist u dat er meer dan 200.000 patenten in een iPhone zitten? 200.000 patenten die door onze rechtbanken moeten worden beschermd als daar inbreuk op gemaakt wordt. En denk nu niet dat al die patenten zinnig zijn en er op gericht zijn technologische innovatie te beschermen. Het merendeel van de patenten gaat nergens over. De werking van de aan-uitknop van een iPhone en de maatvoering daarvan ligt bijvoorbeeld vast in een beschermd patent.

Het merendeel van de patenten gaat nergens over

Deze patenten dienen er alleen maar toe andere bedrijven te beperken in hun mogelijkheden, door ze met zoveel mogelijk patenten dwars te zitten. Dit soort patenten schenden de door Locke gestelde beperking aan eigendom.

Er woedt een ware patentoorlog over van alles en nog wat. Onze rechtbanken raken daardoor overbelast en de multinationals krijgen deze bescherming vrijwel gratis. Niet meer dan een symbolisch bedrag aan griffierechten hoeft er betaald te worden om een juridische procedure waar miljoenen van afhangen, zo niet miljarden, te voeren. Tuurlijk, de advocaten moeten wel betaald worden, maar toch: dit klopt niet. Helemaal niet als je beseft dat de toegang tot de rechterlijke macht voor gewone burgers bijna onbetaalbaar is geworden. En diezelfde multinationals willen ook nog eens geen belasting betalen over de winsten die ze met de door ons beschermde patenten kunnen maken.

Licentievergoeding?

Het eigendomsbegrip in de wereld zal niet gauw veranderen en we zullen voorlopig nog wel met een kapitalistisch georganiseerde wereld te maken hebben, maar de bescherming van eigendom kunnen we anders organiseren. Een belasting op patenten, gekoppeld aan de economische waarde van die patenten, althans gekoppeld aan de waarde van de bescherming van die patenten in de landen waar het patent uitgewonnen wordt, zou een goede stap zijn. Een soort licentievergoeding te betalen aan de staat waar een multinational zijn producten verkoopt. Het verplaatsen van patenten en octrooien naar belastingparadijzen heeft dan geen zin meer en bedrijven die niet willen betalen voor de bescherming van hun patent verliezen die bescherming. De vrije markt zal dan nieuwe toetreders mogelijk maken die dezelfde producten, tegen waarschijnlijk lagere prijzen, in de markt kunnen zetten. Dan hebben we er allemaal nog wat aan, toch?

Ik heb niet de illusie dat een belasting op patenten de wereldproblemen gaat oplossen. Het is ook maar de vraag of het wel kan. De veelheid aan handelsverdragen draait om de bescherming van patenten en de door mij geopperde belasting is onder die verdragen misschien niet eens toegestaan. Dan toch maar revolutie? Ooit hadden we goede redenen om de zonnekoningen onder de guillotine te leggen en daar is heel wat moois uit voortgekomen. Wat zullen we doen met de zonnekoningen van onze tijd?