Ik denk wel eens: politici en economen lijden aan etalagebenen. Dat ze geen volgende stap willen of kunnen zetten, want dat doet dan teveel pijn. Het doet ze teveel pijn om afscheid te nemen van hun vertrouwde wereldbeeld: het primaat van economische groei met de vrije markt als rad van fortuin. Missen zij aansluiting bij de veranderende tijdgeest?

Ze staan in ieder geval en masse stil, een fragiele surplace, wanhopig om zich heen kijkend naar oplossingen, gevangen in hun eigen logica. Sommigen proberen zelfs een stap terug te zetten. In haar column Tijdgeest, onlangs gepubliceerd in het clubblad voor economen, Economische Statistische Berichten, probeert Barbara Baarsma, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en directeur kennisontwikkeling bij de Rabobank, de veranderende tijdgeest in de ban te doen, als lastig of hinderlijk voor economische groei.

Complete belastingchaos

Tegen deze achtergrond was de afgelopen maand, zoals te verwachten, de oogst van belastinghervormingen tegen agressieve belastingplanning en schadelijke belastingconcurrentie dan ook weer schraal — ondanks door politici hoog opgeklopte verwachtingen. Enige vooruitgang werd wel geboekt op het gebied van spontane informatieuitwisseling tussen belastingdiensten en er is een stap gezet in het verplicht stellen van country by country reporting, waardoor van multinationals straks bekend zal zijn waar ze hoeveel belasting betalen. Dat wordt alleen bekend aan de fiscus, wel te verstaan — zeker niet aan u en mij.

Meer resultaat leverde de Ecofin-raad vorige week niet op. Gehoopt was op politieke overeenstemming over de voorstellen van de Europese Commissie tegen belastingontwijking. Maar die lijkt nog heel ver weg. Het onderwerp is na twee onderhandelingsronden doorgeschoven naar 17 juni aanstaande voor een nieuwe behandeling.

Waren de publieke schermutselingen dan alleen voor de bühne?

De meningen over wat er in deze Ecofin-raad gebeurd is, zijn overigens sterk verdeeld. Ioanna Mitroyanni, vertegenwoordiger van de Europese Commissie, verklaarde deze week dat er een solide basis voor overeenstemming was bereikt, ook onze minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem vertrouwt op een akkoord 17 juni. Maar Jan van de Streek, fiscalist en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, die het openbare deel van de Ecofin-raad volgde via een livestream, noemt de beraadslagingen een toonbeeld van ‘complete belastingchaos’. ‘Er was werkelijk nergens overeenstemming over,’ althans niet in het publieke deel, zo verklaarde hij op de belastingconferentie van het Amsterdam Centre for Tax Law, die deze week in Amsterdam gehouden werd. Maar er is een ‘besloten’ ontbijtbijeenkomst aan de publieke Ecofin vooraf gegaan, waar volgens Mitroyanni wel spijkers met koppen waren geslagen. Waren de publieke schermutselingen dan alleen voor de bühne en tuinen we er straks allemaal weer in? Wat een poppenkast!

Ontkenningsfase

Tot zo ver de politici. Hoe zit het met de economen? Ik trof er een aantal op de eerste conferentie van het Forum for Economic and Fiscal Policy, dat onlangs in Amsterdam gehouden werd. Dit initiatief van de fiscalist Ramon Dwarkasing is een onafhankelijke denktank die zich tot doel stelt via gedegen onderzoek, conferenties en publicaties de kwaliteit van de mondiale economische en fiscale politiek te verbeteren. Dit forum heeft een indrukwekkende lijst van leden, onder wie hooggeplaatste functionarissen, academici en zakelijke professionals. Wat opviel: dit is geen club van denkers en beleidsmakers uit rijke westerse landen. Opkomende economieën en landen in ontwikkeling waren meer dan evenredig vertegenwoordigd. Een mooi initiatief!

Een van de sprekers op deze conferentie was Ruud de Mooij. Bij het IMF houdt hij zich bezig met het analyseren en ontwikkelen van belastingbeleid, hij is research fellow aan de universiteiten van Oxford en Bergen. Niet de minste dus. Deze econoom verraste me door in een van zijn eerste slides te benadrukken dat niet economische groei, maar groei van welvaart het belangrijkste is. Hij is een van de weinige economen die inzien dat die twee niet parallel lopen. Het was dan ook teleurstellend dat de volgende slides en zijn uiteindelijke aanbevelingen alleen op economische groei gericht waren. He does not walk the talk!

In Zambia is de gemiddelde economische groei van 6% per jaar gepaard gegaan met een extreme toename in ongelijkheid

Een van de andere sprekers, de econoom Dr. Parthasarathi Shome, voorzitter van de International Tax Research and Analysis Foundation, adviseur van de Indiase regering en minister van Staat — ook niet de minste dus — kwam met een verrassend betoog. Uit door hem uitgevoerd econometrisch onderzoek kwam als voorlopige conclusie naar voren dat agressieve belastingplanning door het schuiven met rentelasten in India niet aantoonbaar heeft geleid tot minder belastinginkomsten. Sterker, uit de voorlopige resultaten kwam juist naar voren, zo stelde hij, dat de belastingopbrengst daardoor vermeerderd was. Het gevoel bekroop me dat deze econoom nog in de ontkenningsfase zit, en zich vastklampt aan de idee dat fiscale faciliteiten als aftrekbare rente economische groei realiseren, omdat deze de concurrentie met andere landen bevorderen. Hij kan niet de stap zetten dat belastingconcurrentie tussen staten nu juist het probleem is, dat het een zero sum game is waar we van af proberen te komen. Voor hem is het nog immer de heilige graal: de mondiale belastingmarkt als aanjager van economische groei.

Opinie keert zich tegen neoliberalisme

Er was een niet-econoom voor nodig om op deze conferentie een ander geluid naar voren te brengen. Farah Karimi, algemeen directeur van Oxfam Novib Nederland, had een verhelderend voorbeeld. Een van de rijzende sterren van het Afrikaanse continent, Zambia, heeft in de periode 1998-2010 gemiddeld 6% economische groei per jaar laten zien, maar deze groei is gepaard gegaan met een extreme toename in ongelijkheid in dat land. Dat economische groei in onze huidige wereld ongelijkheid bevordert, komt ook naar voren uit het vorig jaar gepubliceerde onderzoek van SEO Economisch onderzoek en de Universiteit van Utrecht, gedaan door Ward Rougoor en Charles van Marrewijk. Volgens Farah Karimi moeten we af van de fabel dat ongelijkheid goed is voor economische groei. Ongelijkheid is fout, aldus Oxfam Novib.

Aangeblazen door het werk van de Franse econoom Thomas Piketty staan ongelijkheid en de schadelijke gevolgen daarvan meer en meer in de belangstelling. En dankzij de hoorzittingen in het Britse parlement waar onder andere Google en Amazone het vuur na aan de fiscale schenen gelegd werd, geldt dat ook voor agressieve belastingplanning. Mede door het werk van journalisten als Joris Luyendijk zijn we er ons bovendien van bewust welke maatschappelijke gevaren big corporate met zich meebrengt. De publieke opinie keert zich meer en meer tegen de huidige neoliberale wereld en benoemt wat daar mis aan is. Kijk maar naar de brede steun voor Bernie Sanders.

De publieke opinie keert zich meer en meer tegen de huidige neoliberale wereld en benoemt wat daar mis aan is

Ethisch reveil?

Een veranderende tijdgeest? Een ethisch reveil? Een verschuiving van het primaat op eigenbelang naar meer zorg voor anderen? Laten we het hopen, vind ik. Barbara Baarsma ziet dat anders. Zij bagatelliseert de veranderende maatschappelijke inzichten door de veranderende tijdgeest een slecht inzicht in de feiten toe te dichten. Ze neemt het op voor de Googles van deze wereld, die belasting ontwijken, en ze stelt zelfs dat met de publieke aanvallen op deze bedrijven belastingontwijking het ‘slachtoffer is geworden van de tijdgeest’. TTIP wordt er ook bijgehaald, als het volgende slachtoffer van de tijdgeest. Volgens Baarsma heeft TTIP ‘weinig kans van slagen in de huidige tijdgeest,’ ondanks ‘de inschatting dat het verdrag Nederland ten minste een half procent extra economische groei kan opleveren. Er zijn maar weinig beleidsmaatregelen die zo’n groot positief effect hebben.’ Maar hier maakt ze een analytische fout. Ze kijkt alleen naar de baten, niet naar de lasten. Ze kijkt niet naar het gevaar van verdere economische machtsconcentratie en wereldhegemonie van bedrijven. Ze negeert de risico’s die daaraan verbonden zijn. Ze leeft in een wereld waar Bayer zonder problemen Monsanto zou moeten kunnen overnemen. De wereld van economen, van politici, waar alleen economische groei telt — haar wereld, niet de mijne.

De idee dat de markt, als draaipunt van de heersende neoliberale ideologie, het antwoord is op al onze problemen, waardoor ook alle oplossingen binnen dit marktmodel gezocht worden, nadert zijn bankroet. Maar onze politici en economen weigeren dat in te zien. Dat doet teveel pijn, en daarom staan ze al een heel lange tijd volledig stil. Op kleine stapjes na.