Farid Ahsan – 27, strak in het pak en op Puma-trainers – beschrijft het succes van zijn start-up ShareChat in een lezing, terwijl hij met zijn handen in zijn zakken over het podium wandelt. ‘We waren slechts dorm room businessmen die iets wilden doen voor the next billion internetgebruikers...’ De succesvolle Twitter-achtige app die hij met zijn vrienden heeft ontworpen, werkt met ten minste 27 Indiase regionale talen, en richt zich op mensen voor wie een smartphone eerder een luxe was.

Ashan en zijn partners publiceerden dit jaar een nieuwe app. Ze hebben een gat in de markt gevonden: hun nieuwe app lijkt op TikTok, maar TikTok kan in India niet worden gebruikt. Om hun nieuwe app te lanceren, zetten de eigenaren het bedrijf achter ShareChat in maart 2021 open voor geldschieters.

In april 2021 verkregen twee onbekende Amsterdamse Zuidas-bedrijven bijna 20 procent in dat bedrijf, een investering van 225 miljoen dollar. Pas na de deal werd duidelijk wie er achter die twee bedrijven zat: de bv’s worden beheerd door twee directeuren van Tencent Europe.

De Chinese techreus mag niet rechtstreeks in India investeren, maar wist deze maatregel te omzeilen: via Nederland

De reden dat ze via de Zuidas werkten? De Chinese techreus mag niet rechtstreeks in India investeren. Elke directe buitenlandse investering vanuit landen waarmee India een landsgrens deelt, moet sinds 2020 door de overheid worden goedgekeurd. En China is een van die buurlanden. Maar Tencent wist deze maatregel te omzeilen: via Nederland. 

Tencent is sinds 2018 in Nederland gevestigd, en probeert via de Amsterdamse Zuidas zijn internationale ambities waar te maken. Daarnaast moet het bedrijf steeds vaker schipperen tussen het grillige beleid van China zelf, en de pogingen van andere landen om zich te beschermen tegen de grootmacht. Tencent zoekt Europa op omdat China binnenlandse techbedrijven gaandeweg harder aanpakt. Nederland is daarnaast een goede uitvalsbasis om zowel belastingen als geopolitieke wetgeving te omzeilen.

De helft van het Chinese internetverkeer

Net als ShareChat is Tencent klein begonnen, als een sociaal medium dat aan de behoefte van lokale internetgebruikers tegemoet wilde komen. Ook Pony Ma, de oprichter van Tencent, begon in 1999 als een soort ‘dorm room businessman’: het bedrijf stond op zijn moeders naam, zijn vader regelde de administratie. Bloomberg-journalist Lulu Chen beschreef deze vroege jaren in haar boek Influence Empire (2022). Pony en zijn collega's maakten lange dagen in een zweterig, doorrookt kamertje in een uitpuilende elektronica-bazaar. Jarenlang bleef het spannend of Tencent winstgevend zou worden. 

Dat werd het. Tencent Computer Systems Ltd zit nu in een speciaal voor hen uit de grond gestampt gebouw in het futuristische Shenzhen. Kosten: meer dan een half miljard dollar. Ruim de helft van het Chinese internetverkeer verloopt via hun apps. Tencent had volgens zijn jaarverslag over 2021 een brutowinst van 33 miljard euro, bij een omzet van zo'n 75 miljard. 

Tencents succes is deels te danken aan China’s protectionisme en censuur. Omdat het bedrijf in de prille begin veilig achter de Great Chinese Firewall kon schuilen – veel buitenlandse internetbedrijven werden geweerd – kon het binnen China snel groot worden. Daarnaast zijn buitenlandse tech-bedrijven verplicht een Chinese samenwerkingspartner te nemen als ze in China aan de slag willen. Die komen vaak bij Tencent uit: inmiddels staat het bedrijf op Forbes’ lijst met de grootste techbedrijven van 2022 op de vijfde plaats.

Onmisbaar voor het dagelijks leven

Hoewel Tencent geen staatsbedrijf is, wijzen experts erop dat China het bedrijf wel intoomt. ‘De Chinese overheid gaf in de jaren negentig staatsbedrijven de taak om vitale infrastructuur en bedrijven te beheren,’ zegt sinoloog Rogier Creemers van de Universiteit Leiden. Hij doet onderzoek naar de verhouding tussen de Chinese staat en (big) tech. ‘De rest van de markt moest worden vrijgelaten. Hoe belangrijk internet zou worden, konden ze toen niet voorspellen. Daardoor zijn bedrijven als Tencent en Alibaba geen staatsbedrijven, terwijl ze wel vitale infrastructuur in handen hebben. Die macht en zelfstandigheid baart de Chinese Communistische partij zorgen.’ 

China beteugelt Tencent op diverse manieren. Zo zit Tencents Pony Ma in het Chinese Volkscongres, waar hij verantwoordelijk kan worden gehouden voor het reilen en zeilen van zijn bedrijf. Daarnaast is elk bedrijf in China verplicht een partijcomité te hebben. ‘Zo is het mogelijk om buiten Pony om invloed te behouden op het bedrijf en van binnenuit op de hoogte te zijn van bedrijfsontwikkelingen,’ zegt Creemers.

Public security officers van de Chinese overheid zijn openlijk aanwezig binnen Tencent, schrijft Lulu Chen in Influence Empire, en kunnen gebruikersaccounts tot op specifieke woorden controleren. De afgelopen tien jaar zijn bovendien verscheidene wetten ingevoerd die de Chinese overheid officieel toegang geven tot alle data van bedrijven in China.

Pony’s grootste succes is de communicatie-app WeChat. Dat is een soort Whatsapp, Instagram en Twitter ineen – waarbij je bovendien nieuws kunt lezen, spullen kunt bestellen, je lunch en je rekeningen mee kunt betalen, leningen kunt afsluiten, een taxi kunt bestellen en mini-games op kunt spelen met mensen in je contactenlijst. 

In China kun je kortom niet zonder WeChat.

In totaal heeft WeChat maandelijks meer dan 1,2 miljard gebruikers. Voor wie buiten China woont, is WeChat vrijwel de enige manier om contact te houden met familieleden, vrienden, collega’s en zakenpartners achter de Great Chinese Firewall. Zelfs de Nederlandse overheid gebruikt de app, hoewel gebruikers een rijk dataspoor achterlaten en Tencent zijn apps hevig censureert.

Buitenlandse gebruikers zijn zich bewust van de censuur en surveillance op WeChat. De Oeigoerse Ahmedjan, die in Nederland woont, gebruikt Tencents apps hoofdzakelijk passief, zelfs al is dat de enige manier om contact te houden met mensen in Xinjiang. ‘Af en toe app ik met de vrouw van mijn vader, maar verder dan “hoe gaat het” komt het niet, om de veiligheidssituatie.’

Lokman Tsui doet onderzoek naar mensenrechten in digitale media bij onder andere het Canadese onderzoeksinstituut CitizenLab. Hij zegt: ‘Accounts zijn in China altijd te herleiden tot persoonsgegevens, en de informatie is niet versleuteld voor Tencent. Daarom kan de overheid er makkelijk bij.’

Het grootste deel van Tencents winst komt niet uit hun hit WeChat

Er bestaan twee versies van WeChat, een Chinese en een internationale versie. Heb je de internationale app, dan heb je aanzienlijk meer ruimte om vrijuit te spreken. Toch lopen ook gebruikers van de internationale WeChat tegen controle en censuur aan. Internationale gebruikers dragen zelfs bij aan het censuur-algoritme op de Chinese versie, laat onderzoek van CitizenLab zien. ‘WeChat is daarnaast ook een kanaal voor partijpropaganda en desinformatie, want dat wordt wel toegestaan op de app,’ voegt Tsui toe. ‘Dus dan krijg je één grote echokamer.’ 

Voor een platform waar Tencent zoveel macht weggeeft aan de Chinese overheid, levert WeChat Tencent zelf bar weinig op. Het grootste deel van hun winst komt ergens anders vandaan.

Meten is weten, kennis is macht

De betaalfunctie van de app, WeChat Pay, groeide uit van een gimmick tot een van de voornaamste betaalwijzen in China. Tegenwoordig vormen financiële technologie (fintech) en zakelijke diensten bijna eenderde van Tencents totale omzet. Tencent en zijn grootste concurrent Alibaba verdienen miljarden aan fintech, ook buiten China. Inmiddels is cloud-technologie een veelbelovende tak binnen het bedrijf. Zodoende trok Tencent Cloud Europe al snel in bij het Tencents hoofdkantoor in Amsterdam.

Nederland is aantrekkelijk vanwege ons belastingstelsel. Daarnaast breidt Tencent in Europa uit omdat binnen China de overheid hen steeds meer in de weg zit. Maar dat is beslist niet de enige reden: er liggen in Europa serieuze kansen. Tencents producten zijn interessant voor bedrijven die Chinese consumenten willen bereiken, en voor Chinese bedrijven op de Europese markt. Dit geldt voor alle divisies van Tencent: ze zijn allemaal in Europa actief.

Joost van Dreunen – de auteur van One Up: Creativity, Competition, and the Global Business of Video Games – begrijpt wel waarom Tencent zijn clouddiensten wereldwijd wil spreiden: ‘Je ziet het zelf met foto’s, muziek en gaming: allemaal streaming. Op een gegeven moment komt de vraag wie er nu de baas is over die infrastructuur, en maar weinig bedrijven kunnen cloud services op deze schaal faciliteren.’

‘De hoeveelheid data in China is enorm. Je moet miljarden transacties in enkele minuten verwerken, maar dat is waar Tencent goed in is,’ zei voormalig financieel directeur van Tencent Europe Jingsi He tegen promotieplatform I AMsterdam over Tencents omgang met big data. In 2021 kondigde Tencent aan nieuwe datacentra in Europa te zullen openen.

Buiten de normale clouddiensten biedt Tencent Cloud in Europa software aan voor gezichts- en spraakherkenning, die het bedrijf zelf gebruikt voor producten waarbij grootschalige (overheids)surveillance plaatsvindt.

Nederland doorsluisland

In datzelfde interview met I AMsterdam meldde He dat Tencents oog in 2018 op Nederland viel vanwege de voordelige belastingregelingen. Sindsdien heeft het bedrijf daar handig gebruik van gemaakt. De investering in ShareChat vanuit Nederland was niet alleen uit geopolitiek oogpunt een slimme zet: die maakte ook een belastingbesparing op rente- en dividendstromen mogelijk, dankzij het belastingverdrag tussen India en Nederland. 

Ook Tencent Cloud Europe investeerde ten minste drie keer op deze manier in Indiase start-ups. Het stak in juni 2021 circa 40 miljoen dollar in streamingsdienst Gaana, een jaar later samen met anderen 40 miljoen dollar in fintech start-up Stashfin, en afgelopen maart zo’n 5,6 miljoen dollar in de Indiase podcast/luister-app PocketFM.

Via Nederland investeert de Tencent groep op grote schaal in buitenlandse bedrijven, zonder al te veel belasting te hoeven betalen.

Zo investeerde de Tencent groep in de Universal Music Group. Vivendi, het moederbedrijf van de Universal Music Group, hoopte met de verkoop meer toegang tot de Chinese markt te verkrijgen. Zo’n gouden ticket is bedrijven zoveel waard dat ze bereid zijn hun grootste concurrent toegang te geven tot veel van hun data en analytics.

Dat mechanisme is bij de gaming-industrie het duidelijkst. Als grootste game-bedrijf ter wereld heeft Tencent een aandeel in veel Europese game-ontwikkelaars. Inmiddels is Tencents omzet voor meer dan de helft afkomstig uit gaming en social media-livestreaming. 

‘Gaming gaat allang niet meer over spelletjes alleen, maar over het hele ecosysteem eromheen,’ zegt game-expert Van Dreunen. Veel van Tencents toonaangevende innovatie komt van game-ontwikkelaars. Het bedrijf heeft een uitgebreid portfolio van internationale game-studios vergaard, inclusief een groot aantal Europese. ‘Wat er bekend is aan acquisities en investeringen, is maar het topje van de ijsberg. Tencent heeft, vergelijkbaar met Disney, steeds 5 procent van veel bedrijven over de hele wereld. Zijn macht dankt het aan hun duizenden tentakels, waarmee ze beleid en content kunnen beïnvloeden.’

Xi draait de duimschroeven aan

De Chinese Communistische Partij maakt zich zorgen over hun groeiende afhankelijkheid van de big tech-sector. In de strijd daartegen is president Xi Jinping zelfs bereid om aan economische groei in te boeten; hij nam een reeks maatregelen die Tencent aan alle kanten raken.

In 2018 en 2021 legde China het goedkeuringsproces van game-licenties maandenlang stil. ‘Tencent liep in 2018 daardoor zo’n 3 miljard dollar mis,’ zegt van Dreunen. Daarnaast mogen Chinese jongeren sinds 2018 niet meer dan drie uur per week gamen. 

Xi pakt big tech bovendien hard aan met zijn cybersecurity- en anticorruptie-campagnes, waardoor techreuzen de harde hand van China vrezen. Jack Ma, de oprichter van Alibaba en tevens Pony’s aartsrivaal, verdween in 2020 enige tijd, en zei in juli 2022 volledig afstand te zullen doen van zijn bedrijf. Van Pony’s andere concurrenten houdt de ene na de andere het voor gezien. Hijzelf is vooralsnog de dans ontsprongen. ‘Pony is niet zo uitgesproken als Jack Ma en plukt daar nu de vruchten van,’ verklaart sinoloog Rogier Creemers.

Meer dan ooit eist de CCP van techbedrijven dat ze zich gedeisd houden en meewerken aan China’s stokpaardjes. Pony doet dat. Tencent publiceerde de app ‘Klappen voor Xi Jinping’ in de aanloop van het partijcongres van 2017, waar je – rara – klapt voor Xi. Minder onschuldig: Tencent werkt mee aan verschillende surveillance-projecten, zoals Smart Cities in Xinjiang, en omstreden Chinese corona-apps die protesterende burgers labelen als corona-besmet.

Internationale aandeelhouders kregen door China’s zero-covidbeleid bedenkingen over hun investering in Tencent, al bleven ze tot ver in 2021 optimistisch. Daarna is Tencents koers alsnog met meer dan de helft gedaald. Hun totale beurswaarde ligt nu zo’n 467 miljard euro lager dan in hun hoogtijdagen.

Tencent probeert deze klappen op te vangen door zich te richten op internationale investeringen, zoals die in India. Daarnaast voert het sinds 2020 een ‘agressieve overnamestrategie’ door bij Europese gamestudio’s een meerderheidsbelang te vergaren en doorslaggevende posities in te nemen, volgens Reuters.

Techbedrijven waarin Tencent investeert, maken uit ‘voorzorg’ geregeld uitglijders. Tencent is bijvoorbeeld mede-producent van het langverwachte Top Gun: Maverick (zomer 2022). In de trailer was een patch met de Taiwanese vlag op het jack van de hoofdpersoon verdwenen. Na publieke verontwaardiging werd dat rechtgezet.

‘Je denkt vast: betekent dit dat de Chinese Communistische Partij het Westen eens even lekker via Tencent wil hersenspoelen?’ zegt Creemers. ’Het antwoord is ronduit: nee. China heeft niet zulke expansionistische belangen, het is vooral met zichzelf bezig.’ Er is eerder sprake van zelfcensuur van westerse bedrijven.

Onderzoeker Lokman Tsui onderschrijft dat. ‘Twintig jaar geleden dacht het Westen dat China door toegang tot de wereldmarkt vanzelf opener en democratischer zou worden. Twintig jaar later blijkt het omgekeerde te gebeuren. China gebruikt marktwerking om druk uit te oefenen, grote bedrijven gaan daarin mee, en de rest van wereld wordt minder open.’ 

Tencent is zich zeer bewust van het krachtenveld waarbinnen het opereert. Pony Ma kondigde tijdens een personeelsbijeenkomst afgelopen januari aan dat hij beseft dat Tencent elk moment kan worden vervangen, en dat zijn bedrijf daarom ‘de toekomst van het land en de samenleving zal dienen, zonder over de schreef te gaan.’