Hoe Zeeland zijn vingers aan fosfor brandde

In het oosten van Vlissingen, ingeklemd tussen de haven en de duinen van de Westerschelde, staat de fosforfabriek Thermphos. Of liever gezegd, wat ervan over is. Binnen het met prikkeldraad afgezette en bewaakte terrein rotten de chemische installaties langzaam maar zeker weg. Lekkende buizen zijn provisorisch gedicht, roest vreet door verf heen, helmgras tiert welig. Achter de duinen varen containerschepen over de Westerschelde naar Antwerpen. Iets verderop liggen zonaanbidders op het door de gemeente gedoogde naaktstrand van het dorpje Ritthem.

De situatie op het fabrieksterrein is sinds Thermphos’ faillissement in 2012 amper veranderd. Intussen zijn de voormalige eigenaars van de fabriek verdwenen, zit de provincie financieel aan de grond en draait de samenleving op voor de kosten van het opruimen. Dit is een relaas over bestuurlijke misstappen, gevaarlijke werkomstandigheden en mogelijk ernstige milieuvervuiling. Thermphos is een tikkende tijdbom. Een dure ook. Hoe heeft het zover kunnen komen?

Reputatie

Thermphos was in de jaren ’80 een belangrijke werkgever in Zeeland. In deze hoogtijdagen was het bedrijf nog onderdeel van de Duitse chemiereus Hoechst AG en had het ruim duizend mensen in dienst. De fabriek produceerde fosfor: een grondstof voor alledaagse producten als schoonmaakmiddelen en kunstmest.

Maar fosfor is ook een gevaarlijke en zeer ontvlambare stof. Bij contact met lucht vliegt het direct in brand.

Werken bij Thermphos was nooit zonder gevaar. Zo kwamen er bij een zwaar ongeval in mei 2009 twee werknemers om het leven. Ze waren zonder adembescherming een fosforoven ingegaan voor onderhoud. Na inademing van de gassen vielen de twee van een ladder en kwamen op de bodem van de oven terecht. Reanimatie mocht niet meer baten; Thermphos werd veroordeeld voor de dood van deze werknemers.

Dat was niet het enige incident. Jarenlang dumpte de fabriek illegaal chemisch afval op stortplaatsen in de gemeente Vlissingen en kwam ermee weg. Vlissinger Fred Groen (55) vertelt hoe hij als klein ventje met vriendjes oude elektrakabels zocht op een van die stortplaatsen, meestal bij het vallen van de avond: ‘Vrachtwagens kwamen geregeld het terrein oprijden met vaten vol afval. Er was dan geen bewaking meer, en de poorten stonden altijd open. Wij verstopten ons, om daarna kabels te gaan zoeken. Daar brandden we de isolatielaag dan af met het fosforafval dat uit de vaten drupte, dan hielden we koperen kabels over. Dat leverde ons drie tot vier gulden per kilo op, dat was toen veel geld.’

In de jaren ’90 constateerde het RIVM dat Thermphos teveel dioxine uitstootte. Toch bleef de provincie de fabriek nog jarenlang vergunningen verstrekken. In 2011 verweet de Rijksoverheid de provincie in een rapport dat zij als handhaver strenger had moeten optreden, maar in plaats daarvan teveel had ‘meegedacht’ met de fabriek. Omwille van de werkgelegenheid kneep de provincie een oogje toe als het milieu in het geding was.

Het faillissement

Vanaf 1992 nam de concurrentie toe: Kazphosphate, een fosforfabriek uit Kazachstan, dumpte fosfor voor bodemprijzen op de Europese markt. Thermphos kon hier op de lange termijn niet mee wedijveren, aangezien de milieu- en veiligheidsregels in Nederland strenger waren dan die in Kazachstan. Hoechst wilde zich op haar kernactiviteiten focussen en Thermphos hoorde daar niet langer bij. Een faillissement dreigde. De fabriek werd overgenomen door middel van een management buy-out en kwam via omwegen in 2003 in handen van de omstreden Israëlische zakenman Nahum Galmor.

Hoewel de provincie de milieuvervuiling door Thermphos jarenlang had gedoogd, kwam zij nadat het Rijk constateerde dat de handhaving gebrekkig was, alsnog in actie. De tijden dat Zeeland de te hoge uitstoot van dioxine en zware metalen door de vingers zag, waren voorbij. Sindsdien kreeg Thermphos zowel van het Rijk als van de provincie milieuclaims voor de kiezen. In 2012 legde de provincie het bedrijf bijvoorbeeld twee keer een boete van een halve ton op wegens een te hoge uitstoot van cadmium. De combinatie van milieuclaims, strenger toezicht en concurrentie leidde in datzelfde jaar nog het faillissement van Thermphos. 

Eigenaar Galmor was toen al verdwenen, en kon niet meer aansprakelijk worden gesteld voor de ravage die zijn bedrijf had aangericht. Wat overbleef was een fabriek zonder eigenaar, onduidelijkheid over de vraag wie er zou opdraaien voor de kosten, plus een ernstig vervuild terrein van ruim 57 hectare.

Zes jaar na het faillissement slechts een derde van al het fosforslik gesaneerd

Er was niet alleen brandgevaarlijk fosfor aanwezig, maar ook, zo bleek later, radioactief afval, zware metalen en asbest. Het terrein moest dan ook zo snel mogelijk worden gesaneerd — een verantwoordelijkheid die nu aan de provincie Zeeland en grondeigenaar Zeeland Seaports toeviel. De provincie betaalde daarom minimaal 7 ton aan beveiligingskosten per maand (aanvankelijk zelfs 1 miljoen euro); grondeigenaar Zeeland Seaports wil het terrein opnieuw uitgeven en verkopen, om er zo weer winst uit te kunnen halen.

Het plan was om het terrein in mei 2016 fosforvrij op te leveren. Nu, zes jaar na het faillissement, is echter slechts een derde van al het fosforslik gesaneerd, en nog lang niet alle asbest en radioactieve materiaal is verwijderd. Intussen blijft het brand- en explosiegevaar bestaan. Hoe kan het dat het afval na al die tijd nog niet is opgeruimd?

Maanlanding

Nooit eerder is een fosforfabriek geheel ontmanteld en volledig gesaneerd. Bij een opgeheven fosforfabriek in Canada werd het resterende fosfor gewoon in enkele met grond afgedekte kuilen gestopt. Voor Nederland is dat echter geen wenselijke ‘oplossing’. Daarom werd speciaal voor deze sanering in opdracht van de provincie een bedrijf opgericht, Van Citters Beheer (VCB). VCB is verantwoordelijk voor het uitvoeren van de sanering en het onderhoud op het terrein, en is voor honderd procent dochter van havenbedrijf Zeeland Seaports. Het bedrijf wordt mede gefinancierd door de provincie Zeeland.

Omdat VCB zelf geen expertise in huis had om de sanering uit te voeren, werkte het bedrijf met de aannemerscombinatie Decontamination Services, die speciaal voor de sanering  in het leven werd geroepen. Het was een samenwerking tussen het bedrijf Mourik en sloopbedrijf Sagro uit ‘s-Heerenhoek. Inmiddels is zowel deze aannemersovereenkomst ontbonden, net zo als het huwelijk tussen VCB en aannemer Decontamination Services.

Zodra je buizen met fosforslik openbreekt, vliegt alles meteen in brand

De sanering is een zeer lastige klus, geeft VCB-directeur Dinro Hobbel toe: het bedrijf heeft zich er nogal aan vertild. Hij vergelijkt de sanering van Thermphos met de eerste maanlanding. ‘Dat is echt learning on the job. We vliegen met een oude raket naar de maan, terwijl die raket tijdens de rit nog afgemaakt moet worden.’

Wat het opruimen moeilijk maakt, is dat fosfor hoogst ontvlambaar is. Zodra je buizen met fosforslik openbreekt, vliegt alles meteen in brand. Daarom zijn bij Thermphos veel veiligheidsmaatregelen getroffen. ‘Er stonden om de paar meter van die dompelbakken, waar je iemand huppakee op de kop in kan zetten om een brand te blussen,’ zegt Provinciale Statenlid Ger van Unen (SP), die het dossier al jaren volgt. Ze ging enkele jaren geleden op werkbezoek bij de fabriek. De dompelbakken die ze zich van toen herinnert, staan er nog steeds. De strenge veiligheidsmaatregelen konden niet verhinderen dat een aantal werknemers tijdens de sanering zware brandwonden opliepen.

Slechte controle

De sanering van Thermphos is uniek en in milieutechnisch opzicht complex. Toch had die aanzienlijk soepeler en sneller kunnen verlopen als de provincie Zeeland, toezichthouder van de sanering, niet zoveel fouten had gemaakt. Zo nam de provincie onvoldoende verantwoordelijkheid voor de omgevingsveiligheid. Zij had moeten zorgen dat met de juiste vergunningen werd gewerkt en de omgevingsrisico’s goed in kaart werden gebracht. Al voor Thermphos’ faillissement had het Rijk de provincie al op de vingers getikt omdat zij die taak niet goed uitvoerde, maar daar lijkt Zeeland niet van te hebben geleerd.

In maart van dit jaar publiceerde de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) een rapport over de kwestie. Het oordeel is keihard: de provincie Zeeland heeft ook de afgelopen jaren haar milieutaken bij de failliete fabriek niet naar behoren uitgevoerd, en heeft niet streng genoeg gehandhaafd. Zo heeft de provincie volgens de inspectie bijvoorbeeld niet gecontroleerd of VCB haar veiligheidsrapport up to date hield. Daardoor ontbreekt een actueel beeld van de risico’s voor omwonenden. Juist voor een fabriek waar een brand een gifwolk kan veroorzaken die tot ver buiten de provinciegrenzen reikt, is het cruciaal om alle risico’s scherp in beeld te hebben.

Het rapport levert ook kritiek op de controle van VCB door de provincie. VCB is als uitvoerder verantwoordelijk voor de sanering; de provincie moet als handhaver toezicht houden op de werkzaamheden van VCB. De provincie heeft af en toe maatregelen getroffen jegens VCB, maar de inspectie heeft ‘niet kunnen vaststellen dat deze maatregelen hebben geleid tot het opheffen van de overtredingen en dus verbetering van de veiligheid.’ Zo legde de provincie VCB een dwangsom op na een fosforbrand, die veroorzaakt was door onvoldoende preventief onderhoud, maar braken er later opnieuw fosforbranden uit. De oorzaak: onvoldoende preventief onderhoud.

De provincie heeft niet alleen handhavingsfouten gemaakt, maar ook de problematiek van begin af aan ernstig onderschat

De provincie is verbolgen over het rapport van de ILT. In een brief, ondertekend door Han Polman, voorzitter van Gedeputeerde Staten en Commissaris van de Koning, laat ze weten de materiële risico’s bij Thermphos wél goed in beeld te hebben, en daardoor een veiligheidsrapport overbodig te vinden. Het rapport wekt volgens de provincie ‘ten onrechte de suggestie dat risico’s voor de omwonenden onvoldoende in beeld zouden zijn.’

Er is niet alleen sprake van de handhavingsfouten; ook heeft de provincie de problematiek van begin af aan ernstig onderschat. ‘De provincie was te lang in de ontkenningsfase,’ zegt Provinciale Statenlid Ger van Unen, die er – samen met de PVV – eerder op aandrong om een potje aan te leggen voor de sanering. ‘De provincie vreesde dat ze, als ze geld reserveerde, ze daarmee erkende dat ze verantwoordelijk was.’

Ook op de kostenraming is flink wat aan te merken. Bij aanvang van de sanering werd bij een offertetraject van adviesbureau RoyalHasKoning gesproken over een totaalsom van 70 tot 80 miljoen euro voor de hele sanering. De meest recente schatting voor de hele sanering gaat echter uit van 170 miljoen, in het slechtste geval.

De rekening is voor de belastingbetaler

De provincie Zeeland – en dus de Zeeuwse belastingbetaler – krijgt de rekening gepresenteerd voor deze aaneenschakeling van fouten, onderlinge onmin en bestuurlijke fouten. De provincie is verantwoordelijk voor de omgevingsveiligheid, en droeg alleen al voor de beveiligingskosten een bedrag van 7 ton per maand af.

Het totaalbedrag kan oplopen tot 170 miljoen euro. Daarvan is bijna 40 miljoen uit de boedel gehaald, en bijna 47 gereserveerd door de provincie en Zeeland Seaports. Wie de overige 83 miljoen moet betalen, was lange tijd onduidelijk: de provincie Zeeland is daarvoor te arm, het Rijk vond dat het niks met Thermphos te maken had, en Zeeland Seaports schoof de kosten af op de provincie. Deze onduidelijkheid leidde tot spanningen en zelfs rechtszaken tussen de partijen, die het saneringsproces ernstig vertraagden. Dat dreef vervolgens de kosten weer op: elke maand ging er 7 ton aan beveiliging in rook op.

Uiteindelijk stelde het Rijk in 2017 een commissie in, onder leiding van oud-PvdA-leider Diederik Samsom, om de ruziënde partijen bij elkaar te brengen. Na enkele maanden van onderzoek en bemiddeling kwam Samsom met de oplossing: alledrie de betrokken partijen zouden netjes een derde deel van het openstaande bedrag betalen. Het Rijk, Zeeland Seaports en de provincie zouden elk 27,7 miljoen euro bijdragen.

Hoewel Samsom al in augustus 2017 met dit voorstel kwam, werd het pas op 23 april van dit jaar ondertekend. De oorzaak van deze vertraging: een nieuwe serie conflicten tussen de partijen over wie nu wat en wanneer moest betalen, en wie de winst uit de heruitgifte van het terrein zou opstrijken. Een extra complicatie was dat grondeigenaar Zeeland Seaports middenin een fusie zat met de haven van Gent; Gent stelde op haar beurt eisen aan de overeenkomst, uit angst dat de fusie door de erfenis van Thermphos niet winstgevend zou zijn. Er moest weer onderhandeld worden. Inmiddels is iedereen akkoord, en kan het vrijgekomen geld in de sanering gepompt worden.

De extra 27,7 miljoen die de provincie Zeeland voor de sanering van Thermphos op tafel moet leggen, drukt echter zwaar op de provinciale begroting. Broodnodige investeringen in de Zeeuwse economie kunnen niet worden gedaan, en ook de Zeeuwse natuur en infrastructuur zullen eronder lijden.

Dat er nu eindelijk vaart lijkt te worden gemaakt, geeft hoop. Maar de lijdensweg rond Thermphos is niet voorbij: nieuwe regelgeving rond radioactief materiaal dreigt de planning wederom te ontregelen. En dan is er de hoeveelheid en aard van de chemische stoffen op het terrein. ‘We worden dagelijks verrast met wat er zit, wat er gebeurt en de dingen die we tegenkomen,’ verzucht VCB-directeur Dinro Hobbel.

Thermphos blijft branden. Na zes jaar is de sanering verre van afgerond.

Met dank aan Annelies Bontjes en Leoni Nijland voor hun hulp bij het onderzoek