In zijn H.J. Schoo-lezing dinsdagavond in de Roode Hoed hield minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans een mooi en hartstochtelijk pleidooi voor Europa, de Europese cultuur en de Europese Unie. Europa is, zo zei Timmermans, meer dan een geografisch gebied of continent. Europa is een idee, een manier van denken en leven. De unieke Europese beschaving is als het gemeenschappelijk dak van onze verschillende huizen, de landen en culturen die Europa uitmaken. De mix verschilt overal, maar de ingrediënten zijn hetzelfde. Het is het waard om er voor te vechten. 

Dat Europa staat onder een enorme druk. De ontwikkelingen aan de oostgrens – het conflict in Oekraïne, de Krim – en de zuidgrens – Syrië en Irak – hebben het westelijke liberale wereldbeeld geschokt. Ze zorgen voor toenemende spanning en polarisatie, tot in de Haagse Schilderswijk en de banlieus van Parijs toe. De schrille actuele ontwikkelingen volgen elkaar zo snel op dat de ‘lage grondtonen van de lange termijn’ nauwelijks nog doordringen. Een lastig dilemma, ook voor een minister van Buitenlandse Zaken. ‘De huidige wereld vraagt om Realpoltik’, stelde Timmermans. ‘Het haalbare bij het wenselijke brengen. Daar gaat het om.’

‘We mogen de confrontatie niet uit de weg gaan, dat leidt tot minachting’

Maar dat betekent niet we alles wat zich ver van ons bed afspeelt maar op z’n beloop moeten laten. Timmermans stelde dat een hard optreden tegen de Russische president Poetin – ‘meester van de escalatie’ – noodzakelijk is. In geen geval moet het bij Poetin en de ultra-nationalistische krachten in Rusland levende idee dat Europa gedegenereerd en zwak is worden bevestigd. ‘We moeten niet inbinden, of ons eraan onttrekken.’ Dan eindigt het ‘Russische landjepik’ niet bij Oekraïne. ‘Poetin stopt niet!’

Timmermans riep daarbij het beeld op van een nieuwe grens, die steeds verder opschuift in westelijke richting. Precies zoals Churchill dat in 1946 deed in zijn ‘Iron Curtain’-rede. Een grens die niet alleen geografisch is, maar ook een van waarden. Het is tijd een scherpe lijn te trekken: ‘daar waar onze waarden worden bevochten en teruggedrongen. We mogen de confrontatie niet uit de weg gaan, dat leidt tot minachting.’

Kwetsbaar

Grote woorden, verpakt in een gloedvol betoog. Zoals we dat van Timmermans zijn gewend. Terecht legde de kandidaat-eurocommissaris zijn vinger op de zere plek: energie. Daar ligt Europa’s grootste kwetsbaarheid. ‘Geopolitieke en strategische overwegingen hebben tot nu toe een ondergeschikte rol gespeeld in het energiebeleid van de Europese Unie. De crisis in Oekraïne heeft echter laten zien dat vermindering van de kwetsbaarheid van de Unie de hoogste prioriteit verdient. Als we niets doen neemt de afhankelijkheid van de Europese Unie van Rusland alleen maar toe. De enige manier om deze machtsverhoudingen te veranderen en te komen tot het versterken van onze economische en politieke weerbaarheid is de verdere integratie van de Europese energiemarkt.’

Timmermans is bereid om de afhankelijkheid van het ene regime, i.c. Rusland, in te ruilen voor afhankelijkheid van het andere regime, Iran

Maar de oplossing die Timmermans aandroeg legde zijn onbekendheid – zwakte zo men wil – met dergelijke vraagstukken bloot. De keuzes die we moeten maken, moeten gebeuren vanuit een ‘Realpolitieke’ afweging, aldus Timmermans. Dus praten met Algerije over het schaliegas dat onder de woestijn ligt, ook al rommelt het daar door fundamentalisten. Onderhandelen met Iran over de exploitatie van zijn enorme gasvoorraden. Tegelijk doorgaan met Rusland, ‘ze kunnen niet zonder ons’. En ja, ook wat doen aan hernieuwbare energie. Eigenlijk te duur, maar er liggen kansen, zoals Duitsland laat zien. Maar niet naïef doen, ‘want fossiele energie hebben we nodig.’

Kortom, Timmermans is bereid om de afhankelijkheid voor de leverantie van energie door het ene regime, i.c. Rusland, in te ruilen voor afhankelijkheid van het andere regime. Hij hoopt dat die probleem wordt opgelost door de afhankelijkheid over meerdere partijen te spreiden. Maar dat lost de kern van dat afhankelijkheidsprobleem niet op: we verbruiken nog steeds onnodig veel energie en produceren te weinig. Het sluiten van de ramen en de verwarming lager zetten in oververhitte Oosteuropese gebouwen, zoals Timmermans opperde, is een eerste stap. Maar het is niet genoeg. 

Klimaatpolitiek is Realpolitik

Onze afhankelijkheid is maar een aspect van het totale probleem. Behalve dit vraagstuk is er immers ook nog sprake van klimaatverandering, grotendeels veroorzaakt door de uitstoot van CO2. De gevolgen van die verandering zijn in verschillende scenario’s uiteengezet. Hoewel je nooit kunt voorspellen hoe dat uitpakt op de relatie tussen continenten, landen of volkeren, staat een ding vast: de spanningen zullen toenemen. We zouden wel eens heimwee kunnen krijgen naar die instabiele wereldorde van nu. Een geopolitiek die dat gegeven niet of onvoldoende in ogenschouw neemt is geen Realpolitik. Timmermans is daar blind voor. Hij vindt het naïef om te denken dat we zonder fossiele brandstoffen kunnen. Maar het omgekeerde is net zo naïef. 

Na afloop van zijn lezing kwam Timmermans tijdens het vragenhalfuurtje terug op een van zijn stokpaardjes, de steun van de Europese bevolking voor het Europese project. Misschien is zijn aanstekelijke enthousiasme daarvoor wel de werkelijke reden dat hij is gevraagd om euro-commissaris te worden. ‘De Europese Unie kan alleen voortbestaan zolang deze wordt geschraagd door zijn burgers,’ zei Timmermans. Daarom zou hij ijveren naar een Unie die meer tussen de burgers staat dan er boven. En vervolgens sprak hij het populistische mantra ‘minder Brusselse bureaucratie’ uit.

‘Ik denk dat producenten ze vanzelf wel zullen leveren als de consument om een stofzuiger met minder vermogen vraagt‘

In dit kader deed Timmermans smalend over een EU-richtlijn over de efficiëntie van elektrische apparatuur, bedoeld om energie te sparen. En zo kwam de aspirant-eurocommissaris op het voorbeeld van De Stofzuiger. Die is de afgelopen dagen veel in het nieuws geweest, omdat vanaf 1 september stofzuigers met groot vermogen niet langer mogen worden verkocht. ‘Zit de burger daar nou op te wachten?’, vroeg Timmermans zich af. ‘Ik denk het niet. Ik denk dat producenten ze vanzelf wel zullen leveren als de consument om een stofzuiger met minder vermogen vraagt.’

Het voorbeeld getuigde van hetzelfde soort populisme waar Timmermans juist zo’n hekel aan zegt te hebben. Hij kreeg er de lachers mee op zijn hand. Ja, belachelijk die Europese bureaucratie! Schandelijk dat Brussel zich met ons dagelijks leven bemoeit! Of die ambtenaren niks beters kunnen bedenken! Timmermans’ tirade werd dan ook onmiddellijk opgepikt door de Telegraaf: ‘Timmermans tegen EU-bemoeienis met stofzuiger’.

Marktfalen

Het is merkwaardig dat Timmermans zich verlaagt tot dat niveau, dat hij juist met dit voorbeeld de draak steekt met EU-wetgeving in het algemeen. Het ondergraaft straks zijn eigen positie en het is ook strijdig met wat hij eerder tijdens zijn lezing zei. We moesten toch minder afhankelijk van import-energie worden? Minder kolen verstoken om elektriciteit op te wekken? De ramen goed sluiten, de kop omlaag om minder te verspillen? Of geldt dat alleen voor Oost-Europa?

Timmermans' argumentatie klopt ook niet. Het is nooit gebleken dat fabrikanten zomaar hun producten aanpassen. Integendeel, op de korte termijn kost ze dat namelijk geld. Hoewel al jarenlang bekend was dat de drijfgassen in koelkasten de ozonlaag aantastten, waren fabrikanten pas bereid er vanaf te zien nadat wetgeving deze gassen verbood. Hetzelfde gold voor veiligheidsriemen in auto’s, katalysatoren in uitlaten, kankerverwekkende conserveringsmiddelen in voeding etc. Fabrikanten van stofzuigers kunnen al jarenlang prima stofzuigers produceren die een lager vermogen hebben zonder dat dit ten koste gaat van hun zuigkracht. Maar ze wilden dat niet omdat de consument ten onrechte denkt dat meer vermogen per definitie beter is. Ze zijn bang dat een lager vermogen ze geld gaat kosten. Juist op dit vlak ligt de taak van de politiek: door wetgeving fabrikanten dwingen betere producten te leveren als de markt daarin faalt of verbeteringen die het algemeen belang dienen tegenhoudt. 

Machtspositie

Het beperken van ons energieverbruik is van essentieel belang voor het minder afhankelijk worden van energie-import. Een groot deel van die energie komt immers uit landen met regimes die Europa en het idee daarachter kapot willen maken. Zoals Timmermans het verwoordde: ‘Hun hele machtspositie is afhankelijk van de afwijzing van onze manier van leven. De meest extremistische fundamentalisten in het Midden-Oosten, de meest radicale nationalistische politici uit Rusland – ze richten hun woede op ons omdat ze bang zijn dat de Europese manier van leven aantrekkelijk zal blijken voor hun eigen bevolking.’

Het gaat dus niet om die ene stofzuiger, maar omdat wat er achter steekt. De energiezuinige stofzuiger is geen belachelijke, kinderachtige symboolpolitiek van een overijverige Brusselse bureaucratie, maar staat op zijn eigen onbeholpen en luidruchtige manier symbool voor het gegeven dat we heel snel ons energieverbruik moeten beperken. Dat verbruik is op den duur niet houdbaar – geopolitiek niet, klimaatpolitiek niet, Realpolitik niet, ethisch niet. ‘Stofzuiger-regelgeving’ is misschien niet de elegantste, maar wel de snelste manier om ontwerpers en fabrikanten te bewegen nu eindelijk eens serieus werk te maken met moderne, energiezuinige apparatuur, betoogde The Guardian. Het past wel degelijk in een groter geheel, maar . Timmermans lijkt dat niet te beseffen.

Timmermans ziet het als een van zijn taken om de Europese burger te overtuigen van het belang van de Europese Unie. Die ziet er de voordelen en zijn eigen belang immers niet altijd meer van in en keert zich steeds vaker van het Europese project af. Met aantoonbaar onjuiste en irrationele argumenten. ‘De stofzuiger’ is daar een van. Helaas gaat Timmermans daar in mee. Of is het gewoon ontwetendheid? Wat beheerst toekomstig 'supercommissaris' Timmermans eigenlijk nog meer, behalve zijn talen en retorische vaardigheid?

Lees hier de volledige H.J. Schoo-Lezing van Frans Timmermans

Aanvulling 4 september: FD-correspondent Ulko Jonker over de 'Powersucker' van Timmermans