Niet opgegeven privévluchten, een geschonken appartement en onrechtmatige vergoedingen: een greep uit de integriteitskwesties waar Tweede Kamerleden de afgelopen jaren in verzeild raakten. Tot nu toe waren daar geen consequenties aan verbonden, afgezien van ophef in de media. Daar komt verandering in als het aan het Presidium ligt, het dagelijks bestuur van de Tweede Kamer. Dat diende een voorstel in voor een orgaan dat controleert of Kamerleden over de schreef gaan: het college van onderzoek integriteit.

Het college, mocht het er komen, zal erop toezien dat politici de gedragscode van de Tweede Kamer naleven. Iedereen kan een klacht indienen bij het vermoeden van een overtreding. Het college onderzoekt vervolgens of die klacht gegrond is en kan eventueel een sanctie voorstellen. Het parlement bepaalt of die ook echt wordt opgelegd.

Het college zal onder andere toezien op de naleving van de regels inzake het geschenkenregister, waar Kamerleden alle ontvangen cadeaus moeten opgeven. Het register is bedoeld als een check on power, opdat politici niet verstrengeld raken in andermans belangen.

Het geschenkenregister: een papieren tijger

De afgelopen jaren ging het een paar keer goed mis met de opgave van giften, zoals bij het appartement van Pechtold, of de privévluchten van Baudet. Een analyse van FTM eerder dit jaar toonde aan dat het register zeer wisselend wordt gebruikt; sommige Kamerleden geven elke frutsel op, terwijl anderen niets melden. 

De naleving ervan berust op een gentlemen's agreement tussen Kamerleden. Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden, verklaarde eerder tegenover FTM: ‘Het systeem is afhankelijk van de goede wil van Kamerleden. Zo’n systeem is kwetsbaar als een paar Kamerleden hun taak niet zo nauw nemen.’

Europese waakhond trok aan de bel

Integriteit is een heikel punt in politiek Den Haag. GRECO, de Europese anti-corruptiewaakhond, waarschuwt al sinds 2013 voor gebrekkig toezicht op Kamerleden. Jan Kleijssen, onderzoeker bij GRECO, zei daarover in mei tegen FTM: ‘Er heerst te veel een sfeertje van ach, we hebben het hier toch goed voor elkaar... Op de meeste internationale lijstjes doet Nederland het fantastisch, zeker. Maar ook de beste leerling van de klas moet huiswerk maken.’

Een jaar geleden begon Nederland aan een inhaalslag. In november 2019 kwam er een nieuwe gedragscode voor de Tweede Kamer en sinds januari 2020 is er een onafhankelijk adviseur integriteit die politici kunnen raadplegen. Als kers op de taart kwam het Presidium op 25 mei met een voorstel voor een onafhankelijk toezichthouder integriteitszaken. Daar zou eigenlijk op 23 juni al over worden gestemd, maar de VVD en de SGP vroegen toen om uitstel en een plenair debat omdat ‘er nog een paar vragen over leefden’.

Tobias van Gent – lid van ’s lands law and order partij bij uitstek, de VVD – pleitte voor coulance

Dat debat was dus donderdag. De aanwezige partijen vonden dat er een toezichthouder moest komen, behalve de PVV. Gidi Markuszower (PVV) vreesde dat Kamerleden de mond gesnoerd zou worden door zo’n ‘college met de macht om Kamerleden te sanctioneren’. Joost Sneller (D66) wees hem erop dat het college sancties alleen kan adviseren, niet opleggen.

De VVD en de SGP zijn in principe voor een toezichthouder, maar vinden het voorstel te ver gaan. Daarom dienden zij gezamenlijk twee amendementen in. Het eerste amendement betreft de strafhoogte. In het uiterste geval kan een Kamerlid voor maximaal een maand worden geschorst van deelname aan vergaderingen, stemmingen uitgezonderd. Tobias van Gent – lid van ’s lands law and order partij bij uitstek, de VVD – pleitte voor coulance. Hij noemde het ‘niet grondwettelijk’ om een Kamerlid ‘een maand lang monddood te maken’.

Het tweede amendement behandelt wie een klacht mag indienen. De SGP en de VVD willen dat recht voorbehouden aan Kamerleden. Zij zeggen te vrezen voor een stroom aan valse beschuldigingen. Kamerleden zouden daarmee ‘vogelvrij’ verklaard zijn.

Voermans erkent de zorgen over valse beschuldigingen. Hij vindt het daarom goed dat het voorstel duidelijke regels bevat om te waarborgen dat het college klachten discreet behandelt. Daarnaast kan een Kamerlid in beroep gaan tegen een oordeel. De bevindingen van het college worden pas openbaar nadat het oordeel definitief is.

‘Echt winst’

Of het nieuwe controleorgaan tanden krijgt, is nog te bezien. Aan het voorstel zitten een paar haken en ogen. De Tweede Kamer kiest bijvoorbeeld zelf de leden van het college. Dat is geen recept voor een strenge waakhond. Bovendien mag de hele Kamer – inclusief de politicus in kwestie – stemmen over het al dan niet opleggen van een sanctie.

Als een Kamerlid zegt een bepaald bonnetje niet meer te hebben, houdt het op. Het college kan geen beslag leggen op de administratie

Voermans verwacht niettemin dat het college goed zal functioneren: ‘De procedure zit goed in elkaar. Deze regeling is echt winst.’ Dat de Tweede Kamer zelf haar eigen waakhond aanstelt, is volgens hem geen ongebruikelijke gang van zaken. Bovendien heeft hij vertrouwen in het vermogen van de Kamer om de juiste mensen aan te stellen: ‘Neem nu de integriteitsadviseur die de Kamer heeft aangesteld, Jacqueline Biesheuvel; een goede beslissing. Als ik iemand had mogen kiezen voor die positie, was zij het.’ 

Hij maakt zich alleen zorgen over de beperkte bevoegdheid om informatie op tafel te krijgen. ‘Dat is een veelvoorkomend probleem met adviescommissies. Kamerleden moeten meewerken wanneer het college onderzoek doet, maar als een Kamerlid zegt een bepaald bonnetje niet meer te hebben, houdt het op. Het college kan geen beslag leggen op de administratie.’

Op 22 september stemt de Kamer over haar eigen toezichthouder. Dan zal blijken of de Tweede Kamer het advies van GRECO uit 2013 – zeven jaar, een appartement en een stel privévluchten later – alsnog opvolgt.