There’s a new boss in town. Ze heet Marijke Kaptein.

Kaptein was drie jaar plaatsvervangend directeur van de FIOD. Sinds de herfst van 2016 heeft ze de leiding over het Bureau Financieel Toezicht, dat in de gaten houdt of gerechtsdeurwaarders zich netjes aan de wet houden. Wat Kaptein heeft aangetroffen in lopende onderzoeken, is voldoende reden om  law and order te willen herstellen. Voor het eerst treedt ze naar buiten met haar bevindingen.

Wat haar het meest verbaast, is dat deurwaarderskantoren onwettige prijsafspraken maken met hun opdrachtgevers, en dat de Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KbvG) die praktijk al jarenlang gedoogt. Sterker nog, de KBvG dringt er bij Kaptein op aan vooral niet in te grijpen. ‘Ik krijg veel tegendruk van de KBvG die zegt: toezichthouder, maak pas op de plaats.’

Maar haar geduld is op. ‘De contracten die we aantreffen, zijn niet in lijn met hoe een goed deurwaarder zich moet gedragen, maar dan ook helemaal niet. Dit is niet integer.’ Dit kwartaal verwacht ze haar onderzoek naar de prijsafspraken af te ronden en vervolgens te handhaven, door tuchtprocedures te starten bij de Kamer voor Gerechtsdeurwaarders bij de rechtbank.

Soms wordt zelfs een deel van de opbrengst van ambtshandelingen teruggesluisd naar de opdrachtgever

Waar gaat het om?

Deurwaarders hengelen grote opdrachtgevers zoals energiebedrijven en overheden binnen door hen een worst voor te houden. De meest ernstige variant is volgens Kaptein de afspraak een deel van de opbrengst van elke zogeheten ambtshandeling terug te sluizen naar de opdrachtgever – ook wel retourprovisie of kickback fee genoemd. ‘We komen dat tegen in allerlei vormen en maten,’ zegt Kaptein. ‘We zien percentages van 20 procent, soms ook 40 procent en één geval zelfs hoger.’

Ambtshandelingen als verdienmodel voor de opdrachtgever

Een voorbeeld om dit te verduidelijken. Iemand heeft een openstaande rekening van 100 euro bij een energieleverancier, en betaalt ook na aanmaningen niet. Namens de leverancier legt een deurwaarder vervolgens loonbeslag bij de werkgever – dat is een zogeheten ambtshandeling. Daarvoor mag de deurwaarder circa 120 euro kosten in rekening brengen bij de schuldenaar, dat is wettelijk vastgelegd in het Besluit tarieven ambtshandelingen gerechtsdeurwaarders. Voor de schuldenaar is de totale rekening nu opgelopen tot 220 euro. Daarna keert de deurwaarder niet slechts de geïnde schuld van 100 euro aan de schuldeiser uit, maar ook 24 euro extra, als gevolg van een kickback van 20 procent op de ambtshandeling (ter waarde van 120 euro) die ze onderling hebben afgesproken. Opgeteld is de opbrengst voor de schuldeiser nu niet 100, maar 124 euro. Kassa!

Op deze manier zijn ambtshandelingen een verdienmodel geworden voor de opdrachtgever. Maar dat is helemaal niet de bedoeling van de wet, stelt Kaptein. ‘Dan kunnen er twee dingen aan de hand zijn: de vergoeding voor de ambtshandeling is veel te hoog, of twee: de deurwaarder holt zijn eigen bedrijf uit.’

Kaptein doelt op het laatste, nu het geen geheim meer is dat veel deurwaarders het financieel moeilijk hebben dankzij de in 2001 ingevoerde marktwerking. ‘Deurwaarders lijden vaak verlies op hun dienstverlening. Helaas zien veel deurwaarderskantoren zich genoodzaakt dit soort contracten te accepteren om zo deze belangrijke klanten te behouden,’ schrijft deurwaarderskantoor GGN op zijn website.

Onder deze omstandigheden zou een grote opdrachtgever kunnen aansturen op het verrichten van zoveel mogelijk ambtshandelingen. Daar heeft hij immers direct financieel voordeel bij. ‘De deurwaarder die het moeilijk heeft, zal er alles aan doen om zijn opdrachtgever te behagen,’ zegt een deurwaarder die niet met naam genoemd wil worden. ‘Dat is een perverse prikkel.’

Verlies compenseren met een extra beslagje

Deurwaarders dienen volgens de wet juist onafhankelijk te zijn; dat waarborgt dat ze bij hun  beslissingen rekening houden met de belangen van de schuldenaar. Het zogenoemde ‘sociaal verantwoord incasseren (een heus keurmerk) betekent dat je als deurwaarder met zo min mogelijk dwangmaatregelen schulden int.

Maar onder druk van uitgeholde tarieven kan de deurwaarder nauwelijks tijd besteden aan een dossier en is hij geneigd een verlies in het ene dossier te compenseren met een extra bankbeslag in het andere. Zo kan een schuld van 100 euro nodeloos oplopen tot een veelvoud daarvan.

Met sociaal verantwoord incasseren heeft dit weinig te maken

Dezelfde dynamiek kan ontstaan als de opdrachtgever (de schuldeiser) een laag vast tarief per dossier betaalt aan de deurwaarder, of zelfs niets: no cure no pay. Ook dat ziet het BFT vaak terug in zijn onderzoek. Het gevolg is wederom dat deurwaarders hun verliezen op de ‘kale kippen’ – schuldenaren die geen verhaal bieden – ergens moeten goedmaken. Omdat de opdrachtgever weinig tot niets betaalt, blijft er maar één partij over om de gaten te vullen: de schuldenaar waar wel wat te halen valt. Met sociaal verantwoord incasseren heeft dit weinig te maken.

Op ramkoers met de toezichthouder

Kaptein heeft getracht afspraken te maken met de KBvG, die als publiekrechtelijke beroepsorganisatie de wettelijke plicht heeft toe te zien op het goed functioneren van haar leden. Maar dat is haar naar eigen zeggen niet gelukt. De beroepsorganisatie vindt dat ze maar moet wachten tot de nieuwe Verordening Grenzen Tariefmodellen (regels van de KBvG omtrent prijsafspraken, red.) er is. ‘De KBvG dringt er bij het BFT op aan om niet over de grenzen van haar toezichthoudende bevoegdheden heen te stappen en zelfstandig normen in te kleuren,’ laat voorzitter Wilbert van de Donk weten.

Een juridische strijd is aanstaande, nu de beroepsorganisatie en de grote deurwaarderskantoren op ramkoers liggen met de toezichthouder. Volgens de KBvG zijn de controversiële contracten niet in strijd met de huidige regelgeving: ‘Als het BFT nu stelt dat sprake is van een ongeoorloofde manier van contracteren, dan tast de KBvG in het duister op grond van welke normen het BFT dit meent. Vanzelfsprekend staat het het BFT vrij er een bepaalde mening op na te houden, maar norm- of regelgeving is er op dit moment daarvoor niet.’

De grote kantoren LAVG, Van Arkel en Flanderijn ontkennen niet kickbacks (retourprovisie) te betalen, maar stellen net als de KBvG dat zulke afspraken door de beugel kunnen. Syncasso en GGN, de andere twee grote spelers, reageerden niet op vragen.

‘Als nu bekend wordt dat kickbacks echt niet mogen, dan moet er met stoom en kokend water van alles gebeuren’

Voor zulke reacties kan Kaptein weinig begrip opbrengen. ‘Meermalen is met het bestuur van de KBvG gedeeld dat het BFT in de huidige wet- en regelgeving voldoende aanknopingspunten ziet om ook in de hier bedoelde situaties handhavend op te treden.’ Saillant in dit verband is dat het toezicht op kwaliteit en integriteit van deurwaarders pas einde 2016 in handen is gekomen van de BFT. Voordien zag alleen de KBvG zelf daarop toe. De minister had kennelijk reden om dat te veranderen.

De vraag is waarom de grote kantoren, die deels vertegenwoordigd zijn in het bestuur van de KBvG, de hakken in het zand zetten. Grote commerciële belangen verklaren een boel, vermoedt Kaptein: ‘Als nu bekend wordt dat de contracten met kickbacks echt niet mogen, dan moet er met stoom en kokend water van alles gebeuren. Dan is je onderhandelingspositie ten opzichte van je opdrachtgevers tamelijk belabberd.’  

‘Deurwaarderskorps graaft zijn eigen graf’

Deurwaardersbelangen Nu – waarin veel kleinere kantoren zijn verenigd – juicht het getrokken pistool van het BFT juist toe. ‘Met de huidige marktwerking graaft het deurwaarderskorps zijn eigen graf,’ zegt voorzitter Hans Groenewegen. ‘De grote volume-opdrachtgevers hebben het stelsel zodanig beïnvloed dat het kantoren financieel niet goed gaat. Het moet veranderen.’ Dat de KBvG er bij de toezichthouder op aandringt vooral niets te doen, verrast Groenewegen niet. ‘Handhaving raakt vooral de grote kantoren, en die hebben veel invloed binnen de KBvG.’

Niet alleen het BFT zet vraagtekens bij de uitwassen van de marktwerking, die werd ingevoerd via de Gerechtsdeurwaarderswet. In haar rapport Noblesse Oblige (2009) schreef de commissie die in opdracht van Justitie eerder de KBvG onder de loep nam: ‘De marktwerking dwingt ertoe om het de opdrachtgever naar de zin te maken, maar kent nauwelijks een prikkel om het belang van de schuldenaar zorgvuldig in het oog te houden. Concurrentie vindt plaats op de opdrachtgever en op de recovery rate, en niet op de debiteur of op de behoorlijkheid en zorgvuldigheid van het handelen. Maatwerk bij met name de grote kantoren is nauwelijks meer mogelijk.’

Met andere woorden: bij Justitie zijn de problemen al tien jaar bekend, maar er is kennelijk gerekend op het zelfreinigend vermogen van de sector. Toen twee jaar geleden de discussie over armoede en schuldenproblematiek weer oplaaide, onder meer dankzij de docuserie Schuldig, greep Justitie in 2017 opnieuw naar het middel van de adviescommissie. ‘Zo kunnen er vraagtekens worden gezet bij de proportionaliteit van bij schuldenaren in rekening gebrachte kosten gelet op de hoogte van de onderliggende vordering, als ook bij de verdeling van de kosten van ambtshandelingen tussen schuldenaar en schuldeiser,’ schreef de verantwoordelijke ministers bij de instelling van Commissie-Oskam.

Vragen over de contracten en handhaving door het BFT wil Justitie niet beantwoorden, met verwijzing naar het rapport: ‘Dit wordt aangeboden aan de minister die daarna zal reageren met een beleidsreactie waar we nu niet op vooruitlopen,’ laat de woordvoerder weten. Het rapport wordt ergens in het voorjaar verwacht.

Kaptein wil er niet op wachten, evenmin als op het gedraal van de KBvG. ‘Als er nu iets gebeurt dat echt niet integer is en overduidelijk in strijd met huidige regels, hebben wij als toezichthouder de plicht daarop te reageren.’