De Kamer debatteerde vanochtend over het dreigende faillissement van thuiszorgorganisatie TSN. De grootste leverancier van thuishulp in Nederland - met 12.000 werknemers en 40.000 patiënten - lijkt kopje onder te gaan. Dat is het probleem dat staatssecretaris Martin van Rijn moet oplossen. Het is nadrukkelijk niet het probleem van moederbedrijf ADG – het bedrijf waaronder ook schoonmaakconcern Asito en uitzendgroep Timing vallen. Het concern met een jaaromzet van een kleine miljard euro heeft zichzelf keurig ingedekt tegen alle mogelijke financiële risico's van een faillissement - zo ontdekte Follow the Money tijdens het achtergrondonderzoek voor dit artikel. Die belanden – mocht het ervan komen – op het bordje van het personeel, andere schuldeisers en de belastingbetaler. Maar ook het overeind houden van TSN dreigt nu te belanden op het bordje van personeel en de belastingbetaler. Gedwongen loonoffers en verkapte staatssteun zijn namelijk nodig om te overleven, zegt de directie van TSN in e-mails –  in handen van Follow the Money – met reddingsscenario's aan het ministerie. Met het dreigende faillissement als een donkere wolk op de achtergond, wordt Van Rijn onder druk gezet. Maar dat geldt ook voor vakbonden FNV en CNV: als zij niet bereid zijn de rechten en loonschalen die thuishulpen op dit moment hebben deels te offeren, laten ze tienduizenden patiënten en werknemers vallen. En dat is ironisch. Want TSN heeft jarenlang agressief en risicovol de thuishulpmarkt veroverd. Waar concurrenten de afgelopen jaren sneuvelden en hun thuishulp moesten afstoten met extra kosten, nam TSN gretig personeel over zonder voorzieningen te treffen voor te verwachten ontslagen. Waar de tarieven toch al onder druk stonden, schreef TSN onder de prijs in om aanbestedingen te winnen.

MET TSN WERD JARENLANG AGRESSIEF EN RISICOVOL DE THUISHULPMARKT VEROVERD

Met succes: TSN is veruit de grootste aanbieder geworden van thuishulp in Nederland. En die positie als marktleider gebruikt het concern nu om de politiek onder druk te zetten: als Van Rijn niet over de brug komt, is niet duidelijk hoe het verder moet met tienduizenden thuishulpen en hun cliënten. Daarbij politiek geholpen door de druk die natuurlijke vijanden als de vakbonden en de SP op Van Rijn leggen om met een fatsoenlijke oplossing te komen. En de druk die Van Rijn vervolgens weer op de FNV en CNV legt om water bij de wijn te doen. Onder druk wordt alles vloeibaar. Heeft ADG er op gespeculeerd dat Too Big To Fail zijn in de thuiszorgmarkt zich gaat terugbetalen in klinkende munt?

Donderslag bij heldere hemel?

De problemen bij TSN werden dit voorjaar plotseling zichtbaar voor de wereld. In april kondigde directeur Zion Jongstra op dramatische toon aan 'ongekend zware maatregelen' te moeten nemen. Die maatregelen kwamen erop neer dat 4.300 werknemers een kwart aan salaris moesten inleveren. Het argument van TSN: gemeenten zijn niet meer bereid de hogere tarieven te betalen voor deze hoger opgeleide werknemers met zwaardere taken. Het speet TSN, aldus Jongstra, maar het bedrijf zou niet overleven als de werknemers geen offer brachten. Pardon? Nog maar enkele maanden eerder had TSN thuishulpen van zorgorganisatie Thebe in Brabant overgenomen. De 'stofzuiger' van de markt, die tot zeer kortgeleden maar vol optimisme bleef groeien, bleek ineens op instorten te staan. Een donderslag bij heldere hemel? Dat blijkt allerminst het geval te zijn.

'Intensieve menshouderij'

Om TSN te begrijpen moeten we eerst terug naar moederbedrijf ADG, de Asito-schoonmaakgroep. Een oud familiebedrijf waarmee Quote 500-miljonair Monique van Riemsdijk rijk werd nadat ze het van haar vader overnam. ADG doet zaken aan de onderkant van de arbeidsmarkt, zo legt CEO Hans Kroeze uit in online bedrijfsblaadje Achmea De Kamer. 'Wij kunnen heel goed veel handjes op afstand besturen op een zodanige manier dat er ook nog geld mee wordt verdiend.' Schoonmakers, facilitair medewerkers, en sinds 2007, ook zorgpersoneel. In dat jaar bestormde ADG namelijk de thuiszorgmarkt met TSN.

'WIJ WORDEN UITGEDAAGD OM ALLES WAT MAAR EEN BEETJE KAN WERKEN ARBEIDSFIT TE HOUDEN.'

De filosofie van Kroeze is 'rentmeesterschap' over zijn personeel, zegt hij in het interview. Dat vertaalt zich overigens niet in een merkbaar respectvolle houding ten opzichte van de werknemers. Tegenover de Volkskrant schetst hij het als de 'intensieve menshouderij': 'Dienstverleners aan de onderkant van de arbeidsmarkt worden uitgedaagd om alles wat maar een beetje kan werken arbeidsfit te maken'. Kroeze legt uit dat zijn personeel 'soms bijna tegen zwakbegaafd' aan zit. 'Normale' werknemers zegt Kroeze nauwelijks nog te kunnen vinden. Het spreekwoordelijke 'vee' van ADG bevindt zich dan ook in de categorie lage lonen. Een lucratieve business, waarmee eigenares Monique van Riemsdijk sinds haar entree in de Quote 500 in een kleine tien jaar van onderaan de miljonairslijst wist op te klimmen tot nummer 151, met een geschat vermogen van rond de 130 miljoen euro. Het contrast met de loonsverlaging van de thuishulpen is groot: werknemers die maximaal 12,88 euro bruto per uur verdienen voor sociaal en fysiek intensief werk. Dat hen ook nog eens een deel van dit schamele loon werd ontnomen viel dan ook niet goed onder de werknemers. Een aantal van hen bracht deze zomer een bezoek aan de Blaricumse villa van de schoonmaaktelg. Toen ze niet opendeed gooiden de actievoerders lege portemonnees in de tuin. Follow the Money benaderde Monique van Riemsdijk voor commentaar, maar zij was niet bereikbaar.

Kiloknaller in de thuishulp?

Toen ADG met TSN de thuiszorgmarkt betrad, stond het bedrijf al snel bekend vanwege zijn snelle groei. Veel volume leveren is een beproefde wijze om met kleine marges toch een winstgevend bedrijf te creëren en daar had ADG zowel het kapitaal voor als de ervaring. Het tempo waarmee TSN de markt veroverde, leidde al snel tot Kamervragen. Was dit soort groeigedrag wel verantwoord in de thuiszorg, vroeg Renske Leijten van de SP zich af? Met name na het falen van Meavita, waarvan TSN in 2009 overigens ook het personeel overnam, was dat controversieel. Bovendien ging het niet alleen om het overnemen van personeel van failliete ondernemingen, maar ook om het feit dat TSN in even belangrijke mate concurrenten letterlijk uit de markt drukte door onder de prijs te gaan zitten bij aanbestedingen. Zoals in Twente, waar in 2009 1.500 thuishulpen werden ontslagen bij hun eigen organisaties omdat TSN de aanbesteding had gewonnen. En hoe: TSN nam de ontslagen thuishulpen over, maar bood hen de laagste loonschaal waarin bruto ongeveer 10 euro verdiend wordt. Dit in 2009, lang voordat gemeenten geconfronteerd werden met de huidige bezuinigingen op de thuishulp en het merendeel van de thuishulpen nog in de hogere loonschaal - FWG 15 genoemd - zaten. Daarbij moet bedacht worden dat thuishulp niet alleen om poetsen gaat, maar ook om zorg en aandacht voor de patiënten, die zelf niet meer in staat zijn hun huis en vaak zichzelf te verzorgen. Thuishulpen die op FWG 15 ingeschaald worden, krijgen meer betaald omdat ze met zwaardere patiënten werken.

DESTIJDS LIEP TSN AL BEHOORLIJK VOOROP MET HULPEN VERPLAATSEN NAAR DE LAAGSTE LOONSCHAAL

TSN klaagt nu dat het in de problemen kwam doordat gemeenten niet langer bereid zijn voor FWG 15 betalen. En inderdaad, volgens een rapport van Berenschot dat dit jaar verscheen over de thuishulpsector, worden nieuwe patiënten door gemeenten tegenwoordig in slechts 20 procent van de gevallen zo 'zwaar' bevonden dat ze een hulp in loonschaal FWG 15 nodig hebben. In 2007 was dat nog 80 procent. Maar in 2009 zat het merendeel van de hulpen nog wel in die categorie. Destijds liep TSN dus al behoorlijk voorop met hulpen verplaatsen naar de laagste loonschaal. De vraag is wat hier de oorzaak van de prijsdaling is en wat het gevolg. Als een grote thuiszorgorganisatie gemeenten thuishulp biedt in de laagste loonschaal, voor lagere tarieven, is het dan niet logisch dat de kiloknallerlogica in werking treedt?

'HET IS EEN BEDRIJFSKUNDIGE WETMATIGHEID DAT KOSTPRIJSGEVOELIGE ZAKEN EIGENLIJK MAAR ÉÉN REMEDIE KENNEN: SCHAALVERGROTING.'

Het inzetten op de laagste loonschaal lijkt geheel in lijn met de strategie van ADG, dat vooral groot is geworden met het winstgevend maken van de allerlaagste lonen, niet van gespecialiseerde arbeid. 'Ook in de zorg gaat het in essentie om handjes', zegt CEO Kroeze in Achmea De Kamer, waarbij hij de zorg kenmerkt als een 'kostengevoelig product'. 'Het is een bedrijfskundige wetmatigheid dat kostprijsgevoelige zaken eigenlijk maar één remedie kennen: schaalvergroting.'

Andere filosofie

Aan FWG 15-personeel kan TSN met zijn bedrijfsmodel niet verdienen. Maar dat geldt niet voor de hele markt. Buurtdiensten, de thuishulp van Buurtzorg, bijvoorbeeld, draait volgens directeur Jos de Blok sinds vorig jaar positieve cijfers. In een reactie op vragen van FTM schrijft hij: 'Wij hebben alleen personeel in dienst vanaf schaal FWG 15. Om dat duurzaam te organiseren zijn tarieven van rond de 23 euro noodzakelijk' . TSN zegt dat alleen voor 27 euro te kunnen conform de 'Code Verantwoordelijk marktgedrag thuisondersteuning' (link). TSN levert naar eigen zeggen in voor tarieven van 21 euro - waardoor een gat van 6 euro per uur zou ontstaan. Het Berenschot-rapport noemt voor FWG 15 een maximumkostprijs van tussen de 24 en 26 euro. Maar de filosofie van het bedrijf van Monique van Riemsdijk is dan ook het tegenovergestelde van die van Jos de Blok. Buurtdiensten bespaart op de overheadorganisatie want doet niet aan managers en wil personeel dat zelf verantwoording kan nemen voor de zorg. TSN heeft die overheadorganisatie juist nodig om te kunnen bezuinigen op de personeelskosten door heel gericht management van een grote organisatie met grote aantallen laagopgeleide werknemers. Het Financieele Dagblad meldde recent overigens geruchten dat Buurtzorg een van de organisaties is die belangstelling heeft voor de overname van een deel van TSN.

Bewust risico

Dat de tarieven in de thuiszorg sinds 2007 25 procent gedaald zijn en er steeds minder bereidheid is tot het betalen van voldoende opgeleide hulpen mag geen verrassing zijn geweest voor TSN. Het rijmde volledig met zijn eigen bedrijfsvoering en verovering van de thuishulpmarkt. En dat die bedrijfsvoering niet tot grote winsten leidde, hoe kan het ook anders voor steeds lagere tarieven, was ook geen verrassing. Volgens Zion Jongstra leidde TSN afgelopen jaar en dit jaar telkens zo'n 10 miljoen euro verlies. Jaarrekeningen uit het verleden laten ook miljoenenverliezen zien. In 2012 ruim 6 miljoen, in 2013 ruim 7 miljoen. Het leidde niet tot opmerkingen van de accountant of van het bestuur in de jaarrekeningen. Want moederbedrijf ADG kon het verlies immers makkelijk lijden en stortte vrolijk kapitaal bij op het eigen vermogen van TSN. Maar waarom zouden ze? Liefdadigheid? Nee, een bewust risicovolle strategie, zo bleek. Follow the Money sprak directeur Zion Jongstra in 2013 toen TSN de honderden thuishulpen van Sensire had overgenomen. Jongstra beaamde in dat gesprek dat TSN een flink risico nam, maar legde uit dat het bedrijf geloofde in de thuishulp als sector. 'Wij hebben wel een optimistische kijk op de toekomst van dit soort zorg. De zorgvraag zal blijven toenemen.' Dat optimisme liet zich zien in verdere overnames van personeel van andere organisaties. En in het feit dat TSN als een van de weinige organisaties nooit geld reserveerde om grootschalige ontslagen te kunnen betalen - zo blijkt uit de laatst bekende jaarrekening van 2013 en recente documenten die bij de Kamer van Koophandel zijn gedeponeerd. In september dit jaar had TSN slechts 5 miljoen euro aan voorzieningen op de balans - veel te weinig om eventueel ingezet te worden voor een massaontslag zoals dat zich nu voor zou kunnen doen. En dat terwijl Jongstra zich in de pers wel paniek zaaide. Zoals in het FD vorig jaar, waarin Jongsta 'chaos' voorzag.

Zaken doen met de politiek

En zo zijn we beland bij de ontknoping van dit zakelijke spel. TSN heeft in het verleden altijd toekomst gezien in de thuishulp, terwijl de problemen in de thuiszorg en op de eigen verlies- en winstrekening volkomen helder waren - net als de vooruitzichten voor dit jaar. Toch veroverde het bedrijf op volle kracht de markt. En nu is TSN verreweg de grootste, met 15 procent van de landelijke thuishulp. Met die positie in handen en op het hoogtepunt van de problemen in de thuiszorg, was het dit jaar voor ADG de uitdaging om van een verlieslijdend bedrijf een winstgevende onderneming te maken. Normaal gesproken kun je niet zomaar lonen verlagen of steun krijgen van de overheid, maar onder druk wordt natuurlijk alles vloeibaar.

ONDER DRUK WORDT NATUURLIJK ALLES VLOEIBAAR

Toen de eerste poging om personeel een deel van het salaris af te nemen en in de laagste loonschaal te dumpen nog voor de rechter lag, deed TSN dan ook op de achtergrond zaken met het ministerie. Dat blijkt uit documenten en interne correspondentie tussen Zion Jongstra van TSN en directeur generaal Kees van der Burg van VWS, in handen van Follow the Money. Al in september begint het heen en weer gemail over mogelijke scenario's die TSN overeind moeten houden. Martin van Rijn ontkende overigens vorige week in antwoord op Kamervragen dat het ministerie over reddingsscenario's beschikte.

'DE MARKT ZAL ONTDAAN WORDEN VAN DE SCHERPE KANTEN VAN MARKTWERKING'

Die scenario's legt Jongstra op steeds onheilspellender toon aan VWS voor. Eerst denkt Jongstra dat het de facto subsidiëren van een vertrekregeling voor de 'dure' werknemers nog voldoende kan zijn, maar al een paar dagen later komt daar het voorstel voor tijdelijke steun op de lonen van duurdere krachten voor TSN en het tegelijkertijd verlagen van die lonen voor TSN. 'Het is natuurlijk slechts een voorzet,' verzucht Jongstra in de begeleidende mail, 'Ik hoop dat het lukt om een aantal mensen gezamenlijk de mogelijkheden te laten uitwerken. Zo niet, zie ik het somber in.' De inhoud van de scenario's gaat vergezeld van een toelichting waarin TSN stelt dat dit de enige opties zijn om 'concurrentie op arbeidsvoorwaarden' tegen te gaan.  'De markt', stelt TSN in een van de documenten, 'zal ontdaan worden van de scherpe kanten van marktwerking.' Toen de rechter TSN ongelijk gaf, vroeg het bedrijf vrijwel meteen zelf surseance aan. Waar ADG de huidige situatie van TSN zeker vier jaar sponsorde, trok het nu de steun terug omdat er geen uitzicht was op een rendabel thuishulpbedrijf. 'Een sombere dag voor de thuiszorg', zei directeur Jongstra. Een directeur in nood? Of een handige zakenman met een stevige 'Too Big To Fail'-positie achter de hand? De thuishulp waar 40.000 mensen van afhankelijk zijn, staat op het spel, evenals de banen van duizenden werknemers. Wanneer TSN om zou vallen resteert een grote chaos - qua omvang vergelijkbaar met Meavita - voor Martin van Rijn. En een politiek probleem. De decentralisaties en het jarenlange beleid van bezuinigingen en marktwerking in de thuiszorg en thuishulp faalt dan namelijk opzichtig.

Martin van Rijn. Foto: Wikipedia.

Martin van Rijn lijkt klem te zitten. Een failliet TSN moet hij gaan oplossen. Ook de bonden, met name FNV, lijken in een catch-22 te zitten: het behoud van banen voor TSN-ers is hun streven, maar ADG eist dat die banen dusdanig uitgekleed worden dat werknemers daarmee alleen maar benadeeld worden. De grootste klap zal vallen onder het personeel: die vormen samen verreweg de grootste schuldeiser - zeker nu de rechter heeft geoordeeld dat zij hun ingehouden salaris nog tegoed hebben. Het voorgestelde reorganisatiefonds was al onderdeel van de oplossing die Van Rijn twee weken geleden aankondigde in de vorm van het zorgakkoord voor TSN. Dat was nog niet voldoende voor de curator en voor TSN zelf om een doorstart te maken. TSN wil meer. Maar kondigde wel aan om in hoger beroep te gaan tegen het vonnis rond de loonsverlaging. Opmerkelijk, want het was al een hele toer om de lonen in december te kunnen garanderen - gemeenten zetten nu alles op alles om die loonbetalingen volgende week mogelijk te maken. Maar blijkbaar wil ADG op langere termijn nog wel even doorsponsoren met oog op een overwinning. Een overwinning die dan ongetwijfeld zicht biedt op een winstgevende thuiszorgtak, zij het dan met laaggeschoolde thuishulpen.

Risico's socialiseren

Zo bezien lijkt de druk die een dreigend faillissement met zich meebrengt helemaal niet ongunstig voor de doelen die ADG heeft met TSN. Helemaal omdat het bedrijf zichzelf uitstekend blijkt te hebben beschermd tegen de financiële risico's die een faillissement met zich mee zouden brengen. Follow the Money stuitte in het achtergrondonderzoek voor dit artikel op een aantal juridische stappen die ADG had genomen om alle aansprakelijkheid die het ooit had voor de thuishulp BV van TSN hebben weggevaagd. Die stappen werden dit jaar uitgevoerd, voor en tijdens de rechtszaak die het personeel aanspande tegen haar loonkorting. Ook bleek dat ADG de gezonde bedrijfsonderdelen van TSN heeft afgezonderd, zodat het die kan behouden als de thuishulp-bv failliet gaat. De omzet die de gezonde bedrijfsonderdelen op zijn minst wisten te genereren was de 75 miljoen die volgens de jaarrekening in 2013 werd gegenereerd door AWBZ-zorg - waar geen thuishulp onder viel dat jaar. ADG heeft zich - geheel legaal - volledig ingedekt tegen de gevolgen van een faillissement. Met als gevolg dat schuldeisers niets meer te halen hebben bij het concern dat zo roekeloos de markt bestormde met TSN. De grootste groep schuldeisers bestaat waarschijnlijk uit het eigen personeel, dat nog een flinke som aan achterstallig loon tegoed heeft volgens de rechter en het zonder ontslagvergoeding moet doen. De kosten van het faillissement worden dus volledig afgewenteld op werknemers, andere schuldeisers en de belastingbetaler - via het UWV. Met andere woorden: de risico's zijn gesocialiseerd. Terwijl de eventuele winsten van een oplossing voor TSN uiteraard weer volledig geprivatiseerd worden.

Alternatief

Maar hoe moet het nu verder? Tijdens het debat vanochtend bleek dat Martin van Rijn gevoelig is voor de 'too big to fail'-status van TSN. 'We gaan slechte bedrijven toch niet steunen?', vroeg VVD-kamerlid Anouschka Schut-Welkzijn - een sentiment dat bij alle aanwezige Kamerleden sterk aanwezig was. Van Rijn: 'Daar ben ik het in principe mee eens. Maar wel met twee kanttekeningen: de continuïteit van de zorg en het behoud van banen.' Het wrange is dat TSN gebruik maakt van een heel reëel probleem. De tarieven staan namelijk onder druk – niet in de laatste plaats dus dankzij TSN zelf. De eerder bekendgemaakte oplossing om gemeenten te houden aan een minimumtarief gebaseerd op een goed onderbouwde kostprijs is dus heel verdedigbaar. Vooral omdat deze goedkope zorg en aandacht van thuishulpen vaak voorkomt dat patiënten door verwaarlozing veel duurdere zorg nodig hebben. Maar Van Rijn neemt niet echt concrete maatregelen om die tarieven te handhaven. Dat moet in 'werkkamers' gaan gebeuren, in overleg tussen gemeente, aanbieder en vakbond.

ER IS EEN REËEL PROBLEEM. DE TARIEVEN STAAN NAMELIJK ONDER DRUK – NIET IN DE LAATSTE PLAATS DANKZIJ TSN ZELF

Bovendien laat Van Rijn al merken dat de arbeidsvoorwaarden niet heilig zijn wat hem betreft. Banen moeten behouden worden, maar arbeidsvoorwaarden garandeert Van Rijn niet - daarbij verwijzend naar de arbeidsvoorwaarden. Hij verwees daarbij naar de CAO-partners. Waarbij de druk op FNV wordt gelegd - die banen wil behouden, maar ook weet dat iedere concessie aan TSN in dit geval in het nadeel van het personeel is. Zeker op de langere termijn. Er bestaat namelijk nog een mogelijkheid om de zorg te redden, zonder TSN overeind te houden. Van Rijn kan een tijdelijke stichting oprichten om het personeel en de cliënten van TSN over te nemen, zoals Bussemaker eerder deed toen delen van het failliete Meavita-concern gered moest worden. Daarmee zou TSN in feite voor een tijdje genationaliseerd worden, tot andere organisaties de werknemers eventueel in delen kunnen overnemen. Het is de enige oplossing, naast bijvoorbeeld een overname van alleen het FWG 15-personeel door andere zorgverleners, waarbij de zorg en werknemers gered worden zonder TSN ongeoorloofd te sponsoren. Daar wees SP-Kamerlid Tjitske Siderius op. Van Rijn liet doorschemeren dat een faillissement voor de werknemers sowieso nadelig uit zal pakken. 'Maar wanneer ze door zo'n stichting worden overgenomen,' aldus Siderius, 'kunnen werkgelegenheid, zorg en arbeidsvoorwaarden wel degelijk behouden worden.' De andere optie – TSN en daarmee eigenaar ADG een aanval op de lonen en een zak geld mee cadeau doen – komt neer op het negeren van de overduidelijk falende markt en het belonen van een mislukt bedrijfsplan. De beloning van duizenden toch al laagbetaalde werknemers bij TSN en hun collega's worden daarbij tevens geofferd. Van Rijn zou daarbij de facto kiezen voor verdere verschraling van de thuishulp door in rap tempo werknemers met kennis en ervaring te laten uitstromen. Een fatsoenlijk tarief sponsoren kan natuurlijk niet betekenen dat aan de andere kant enkel de meest laagbetaalde krachten overblijven. Als TSN niet – zoals concurrent Buurtdiensten, onderdeel van Buurtzorg wel – kan blijven bestaan met de beter opgeleide thuishulpen in dienst die zij zelf in haar overnameslag heeft verworven, is een faillissement misschien wel terecht. Wordt vervolgd. Follow the Money heeft dit artikel voorgelegd aan ADG en TSN, maar beide bedrijven zagen ervan af om te reageren of vragen te beantwoorden.